Moduł V. Konkurencja monopolistyczna i oligopol Spis treści: Wstęp... 2 1. Istota konkurencji monopolistycznej... 2 2. Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji monopolistycznej w okresie krótkim i długim model Chamberlina... 2 3. Istota oligopolu... 4 4. Modele oligopolu... 5 4.1. Załamana krzywa popytu model Sweezy ego... 5 4.2. Model Cournota... 5 4.3. Model Stackelberga... 5 4.4. Przywództwo cenowe... 6 4.5. Model Bertranda... 6 Bibliografia... 7 Słowa kluczowe: konkurencja monopolistyczna, oligopol. 1
Wstęp Zarówno doskonałą konkurencję, jak i monopol należy potraktować jako modele teoretyczne, oparte na szeregu założeń upraszczających i bardzo odległe od rzeczywistości. Przedsiębiorstwo działające na danym rynku spotyka się często z sytuacją mieszaną, tzn. niektóre elementy rynku odpowiadają konkurencji doskonałej, inne zaś zbliżone są do cech charakterystycznych dla monopolu pełnego. Tę mieszaną sytuację rynkową opisują modele konkurencji monopolistycznej i oligopolu, które są przedmiotem analizy w niniejszym module. Konkurencja monopolistyczna dominuje w wielu gałęziach handlu detalicznego, w dziedzinach wytwarzania masowych produktów konsumpcyjnych oraz w licznych gałęziach usługowych, takich jak stacje benzynowe, punkty naprawy wszelkiego rodzaju sprzętu, stacje obsługi samochodów. Natomiast oligopole charakterystyczne są dla dziedzin działalności gospodarczej, wyróżniających się m.in. jednorodnością technologiczną, np. w przemyśle motoryzacyjnym, stalowym. 1. Istota konkurencji monopolistycznej Konkurencja monopolistyczna, stanowiąca połączenie dwóch skrajnych struktur rynkowych monopolu i doskonałej konkurencji, charakteryzuje się następującymi cechami (Rekowski 1993: 245): 1) Przedsiębiorstwa sprzedają zróżnicowane produkty (różnicowanie dokonuje się np. przez wprowadzanie zmian jakościowych produktów, popularyzację znaku towarowego), ale mające bliskie substytuty. Różnicowanie produktu oznacza, że rywalizujące przedsiębiorstwa są w pewnym stopniu w stanie wywierać wpływ na poziom cen. Ponieważ konkurencyjne produkty są bliskimi substytutami, popyt jest względnie elastyczny, lecz nie doskonale elastyczny, jak w przypadku wolnej konkurencji. 2) Na rynku, obejmującym daną grupę produktową (zbiory podobnych produktów wytwarzanych przez konkurujące ze sobą przedsiębiorstwa) konkuruje ze sobą wiele (na ogół kilkadziesiąt przedsiębiorstw). Ich liczba musi być wystarczająco duża, aby działanie każdego z przedsiębiorstw nie wywierało znaczącego wpływu na przeciętną cenę na tym rynku, a także na wielkość produkcji 3) Istnieje swoboda wejścia na rynek. 4) Producenci i konsumenci mają doskonałe informacje o rynku. 2. Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji monopolistycznej w okresie krótkim i długim model Chamberlina Na rysunku 1 pokazana została krótkookresowa równowaga przeciętnego przedsiębiorstwa działającego na rynku konkurencji monopolistycznej. Przedsiębiorstwo ma do czynienia z lekko opadającą krzywą popytu, co wynika ze zróżnicowania produktu (Peterson 1991: 250). Przedsiębiorstwo maksymalizuje zysk całkowity dla takiej wielkości produkcji, dla której utarg krańcowy jest równy kosztom krańcowym. Wielkość produkcji wynosi wtedy Qk, a cena Ck (Milewski, Kwiatkowski 2005: 161). Tak jak w warunkach monopolu cena jest wyższa od kosztu krańcowego. Ponieważ na przedstawionym rysunku cena jest wyższa od kosztu przeciętnego w takiej sytuacji przedsiębiorstwo osiąga dodatni zysk ekonomiczny (zysk ponadnormalny) (Caban 2001: 169). 2
Cena za jednostkę produktu W długim okresie zysk ponadnormalny będzie przyciągał do danej gałęzi nowe przedsiębiorstwa. Wejście na rynek konkurentów jest możliwe, gdyż przyjęte zostało założenie o braku barier wejścia na rynek. A zatem w długim okresie sytuacja pokazana na rysunku 1 nie jest możliwa do utrzymania. W związku z wejściem na rynek nowych przedsiębiorstw popyt na produkty przeciętnego przedsiębiorstwa działającego w gałęzi zmniejszy się, co oznacza przesuwanie się krzywej popytu w lewo. Równowaga długookresowa przedsiębiorstwa działającego w analizowanej strukturze rynku przedstawiona jest na rysunku 2. W stanie równowagi długookresowej swoboda wejścia na rynek zapewnia, że wszystkie firmy działające w danej gałęzi osiągają zerowy zysk ekonomiczny (a więc tylko zysk normalny) Podobnie jak na rysunku 1 przedsiębiorstwo maksymalizuje zysk całkowity dla wielkości produkcji, dla której utarg krańcowy jest równy kosztom krańcowym. Optymalna wielość produkcji wynosi Qe, przy tym poziomie produkcji cena wynosi Ce i jest równa kosztowi przeciętnemu (bo przedsiębiorstwo osiąga zerowy zysk ekonomiczny). Dla tej wielkości produkcji i ceny linia popytu na wyroby przedsiębiorstwa jest styczna do krzywej kosztu przeciętnego. A zatem w warunkach konkurencji monopolistycznej, tak jak w monopolu, równowaga długookresowa przedsiębiorstwa jest wyznaczona przez zrównanie się ceny z kosztem przeciętnym. Jednak w przypadku konkurencji doskonałej równowaga pojawia się w punkcie minimum kosztów przeciętnych. Natomiast typowe przedsiębiorstwo na rynku konkurencji monopolistycznej (dzięki zróżnicowaniu produktu) może żądać wyższej ceny, przewyższającej minimalne koszty przeciętne (Caban 2001: 168). Rysunek 1. Równowaga krótkookresowa przedsiębiorstwa działającego w konkurencji monopolistycznej. KK KP Ck KP Qk UK D Wielkość produkcji Źródło: opracowanie własne na podstawie: Milewski, Kwiatkowski 2005: 161. 3
Cena za jednostkę produktu Rysunek 2. Równowaga długookresowa przedsiębiorstwa działającego w konkurencji monopolistycznej. KK KP C e Q e UK D Wielkość produkcji Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rekowski 1993: 252. 3. Istota oligopolu Najważniejsze cechy oligopolu to (Milewski, Kwiatkowski 2005: 161): 1. Występowanie na rynku niewielkiej liczby producentów (do 10), 2. Ograniczona swoboda wejścia na rynek, 3. Oferowanie produktów bliskich substytutów, 4. Posiadanie przez podmioty gospodarcze doskonałej informacji o rynku. Cechy oligopolu występowanie na rynku niewielkiej liczby producentów ograniczona swoboda wejścia na rynek oferowanie produktów bliskich substytutów posiadanie przez podmioty gospodarcze doskonałej informacji o rynku Gdy w gałęzi działa niewielka liczba przedsiębiorstw dostarczających podobne produkty, należy oczekiwać, że decyzje jednych przedsiębiorstw wpłyną na zachowanie innych, w warunkach oligopolu przedsiębiorstwa są więc współzależne i tę współzależność biorą pod uwagę. Analiza rynku oligopolistycznego jest bardziej 4
skomplikowana niż rynku monopolistycznego, ponieważ w analizowanej strukturze rynku należy uwzględnić interakcje pojawiające się między poszczególnymi przedsiębiorstwami, a także między nimi i konsumentami. Nie ma jednego modelu, który opisałby wiele możliwych zachowań przedsiębiorstw w tej strukturze rynku. Poniżej zaprezentowane zostały wybrane modele. 4. Modele oligopolu 4.1. Załamana krzywa popytu model Sweezy ego Model ten zaproponowany został nie po to, by pokazać ustalanie się cen i wielkości produkcji, ale aby wyjaśnić fakt, że na oligopolistycznym rynku raz ustalone ceny na zasadzie narzutu na koszty przeciętne nie wykazują tendencji do zmian (Rekowski 1993: 264). Oligopolista wychodzi tu z założenia, że konkurenci dostosują się do obniżki cen, ale nie do ich podwyżki. Z modelu tego płynie wniosek, że załamanie się krzywej popytu i wynikająca stąd nieciągłość krzywej utargu krańcowego sprawiają, że cena maksymalizująca zysk przedsiębiorstwa pozostaje stała. W granicach nieciągłego odcinka krzywej utargu marginalnego przedsiębiorstwo nie reaguje na wzrost kosztów krańcowych. 4.2. Model Cournota W tym modelu mamy do czynienia z tzw. grą jednoczesną. Oznacza to, że kiedy jedna firma dokonuje wyboru, opiera się na widocznych na rynku działaniach podjętych przez drugą firmę (Rekowski 1993: 260). W modelu Cournota firmy jednocześnie wybierają ilości produkowanego dobra, tzn. firma pierwsza ustala wielkość produkcji maksymalizującą zysk całkowity na poziomie np. Q 1 przy założeniu, że wielkość produkcji drugiego przedsiębiorstwa wynosi Q 2 i jest stała. Podobnie wielkość produkcji drugiego przedsiębiorstwa maksymalizująca jego zysk całkowity jest ustalana przy złożeniu, że wielkość produkcji pierwszego przedsiębiorstwa jest stała. Model Cournota wymaga rozważenia wpływu zmian wielkości produkcji firmy drugiej na poziom produkcji przedsiębiorstwa pierwszego i na odwrót. Relacja, poprzez którą oddajemy ową współzależność, nazywa się funkcją reakcji. Funkcja reakcji firmy pierwszej mówi, jaki powinien być poziom produkcji tej firmy maksymalizujący zysk, jeśli produkcja firmy drugiej jest na założonym poziomie Q 2, zaś funkcja reakcji firmy drugiej ukazuje wielkość jej produkcji gwarantującej optimum ekonomiczne, jeśli produkcja firmy pierwszej jest na poziomie Q 1. Równowaga Cournota jest osiągana wtedy, gdy oczekiwania każdej firmy względem wybranego poziomu produkcji konkurenta okazują się trafne i obie firmy jednocześnie osiągają optimum ekonomiczne. 4.3. Model Stackelberga W tym wypadku jedna firma, podejmując decyzję co do ilości produkowanego dobra, zna już wybór, jakiego dokonała druga firma. Firma, która ustala ilość produktu jako pierwsza, tratowana jest jako przywódca ilościowy a druga staje się wtedy naśladowcą ilościowym. 5
Innymi słowy w modelu Stackelberga firma, która na tyle poznała strukturę rynku i sposób reakcji innych firm w modelu Cournota, by móc to wykorzystać w celu poprawy swojej pozycji, to lider. Konkurenci lidera to naśladowcy. Firma pierwsza, uważana za lidera, maksymalizuje zysk za podstawie założenia, że naśladowca przyjmuje decyzję produkcyjną lidera za daną. Dlatego firma druga zawsze podejmuje decyzje poruszając się wzdłuż swojej funkcji reakcji, podczas gdy firma pierwsza maksymalizuje zysk biorąc pod uwagę funkcję reakcji firmy drugiej. 4.4. Przywództwo cenowe W tym wypadku jedna firma podejmując decyzję co do ceny produkowanego dobra zna już wybór, jakiego dokonała druga firma (Rekowski 1993: 267). Firma, która ustala cenę jako pierwsza traktowana jest jako przywódca cenowym. Pozostałe firmy, traktując to przedsiębiorstwo jako lidera w kwestii kształtowania cen, stają się naśladowcą cenowym. Dominująca firma bierze pod uwagę reakcję pozostałych uczestników rynku przy podejmowaniu decyzji dotyczącej wielkości produkcji i ceny. Pozostałe firmy z kolei przyjmują ustaloną przez dominującą firmę cenę za wielkość daną i dostosowują do tego swoje postępowanie. 4.5. Model Bertranda W modelu tym sprzedawcy ustalają cenę i każdy ze sprzedawców wyznacza swoją cenę zakładając, że stała będzie cena wyznaczana przez rywala. Zmienną decyzyjną w modelu Bertranda jest więc cena produktu. Każde z przedsiębiorstw gotowe jest dostarczyć po ustalonej przez siebie cenie każdą ilość produktu. 6
Bibliografia Milewski R., Kwiatkowski E. (2005): Podstawy ekonomii, PWN, Warszawa, s. 159-171. Rekowski M. (1993): Wprowadzenie do mikroekonomii, Polsoft-Akademia, Poznań, s. 245-280. 7