Elżbieta Młynarska-Kondrat Zygmunt Kozak ARCHIWA OKRĘGÓW WOJSKOWYCH I RODZAJÓW SIŁ ZBROJNYCH W WOJSKOWEJ SIECI ARCHIWALNEJ Celem artykułu jest przedstawienie działalności i roli archiwów OW i RSZ, obecnych filii Centralnego Archiwum Wojskowego, jaką odegrały i odgrywają w wojskowej sieci archiwalnej. Omawiając funkcjonowanie wojskowej służby archiwalnej uwzględniono działalność archiwów przy Instytucjach Centralnych MON, które po reorganizacji utworzyły Archiwum IC MON. * * * 1. Powołanie i organizacja wojskowej służby archiwalnej Początki wojskowej służby archiwalnej sięgają 1917 roku, odkąd w strukturach Tymczasowej Rady Stanu powołano komisję wojskową, której sekcja naukowa zajęła się aktami wojskowymi. W tym samym roku opracowano Przepisy biblioteki i archiwum Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu. Po odzyskaniu niepodległości w ramach Sztabu Generalnego powstał Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy i w jego składzie na prawach wydziału
sformowane zostało Centralne Archiwum Wojskowe (CAW). Głównym zadaniem CAW było sprawowanie nadzoru nad całokształtem działalności służby archiwalnej w wojsku. Przy Dowództwach Okręgów Generalnych działali referenci archiwalni, a we Lwowie, Przemyślu, Krakowie i Poznaniu istniały zarządy archiwalne 1. Dyrekcja CAW sprawowała właściwy nadzór nad siecią archiwów wojskowych opracowywała projekty regulaminów i instrukcji. Archiwum Wojskowe 2, bo taką ostatecznie nazwę przyjęto w 1927 roku, przeszło do 1939 roku kilka reorganizacji wewnętrznych, jednak zadania zawsze pozostawały takie same: gromadzenie, inwentaryzacja i przechowywanie akt dla przyszłych pokoleń. W chwili wybuchu wojny niewielką część akt zasobu Archiwum Wojskowego ewakuowano do Rumunii. Część akt uległa zniszczeniu. Los archiwaliów wywiezionych poza granice kraju nie jest do końca znany. Część z nich znalazła się w Ambasadzie Polskiej w Bukareszcie, znikomy procent został przywieziony do Paryża, a następnie do Londynu 3. Natomiast w Gdańsku-Oliwie okupanci niemieccy utworzyli składnicę dla wszystkich polskich wojskowych zespołów akt znajdujących się na zdobytych terenach wschodnich, gdzie zgromadzono około 15.000 mb akt 4. Do zorganizowania wojskowej służby archiwalnej przystąpiono już w 1944 roku. 16 września 1944 roku rozpoczęto formowanie Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego, którego czwarty wydział otrzymał zadanie zorganizowania archiwum wojskowego 5. Początkowo znajdowało się ono w Łodzi. W archiwum tym stanowiącym zręby utworzonego później Centralnego Archiwum Wojskowego (CAW) opracowano zasadnicze dokumenty wojskowej służby archiwalnej 6. Kierując się wytycznymi władz wojskowych, archiwum miało 1 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW), I.341.2.14. 2 Szerzej na ten temat pisze L. T e l e r, Działalność Archiwum Wojskowego w zakresie gromadzenia i opracowania archiwaliów 1918 1939, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1969, s. 36 40. 3 L. L e w a n d o w i c z, Polskie archiwa wojskowe w czasie okupacji 1939 1945, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 2, 1972, s. 477 478. 4 Tamże, s. 480. 5 J. C i e s i e l s k i, Centralne Archiwum Wojskowe 1918 1988, Studia i materiały do historii wojskowości t. XXXII, 1989, s. 245. 6 Pierwszymi dokumentami były: Tymczasowe przepisy o Archiwum Wojskowym. Wyd. WIN-W, 1945 rok.
zapewnić bazę źródłową dla przyszłych opracowań historycznych obejmujących czas wojny. Dnia 5 sierpnia 1945 roku utworzone zostało Centralne Archiwum Wojskowe w Oliwie 7. Archiwum rozpoczęło swą działalność od podporządkowania odzyskanych archiwaliów z okresu międzywojennego oraz przyjmowania akt WP nie mających charakteru bojowo-operacyjnego. Ten rozdział gromadzenia akt ze względu na ich rodzaj trwał do 1951 roku. W tym czasie powołano też wojskowe archiwa terenowe (okręgowe) 8. W 1951 roku CAW przeniesiono do Warszawy, a od maja 1972 roku Centralne Archiwum Wojskowe mieści się na terenie Akademii Obrony Narodowej (dawnej Akademii Sztabu Generalnego) w Rembertowie, gdzie obok czynności podstawowych związanych z gromadzeniem, zabezpieczaniem i opracowaniem zespołów akt świadczy funkcje usługowe wobec społeczeństwa. Zgodnie z postanowieniami najwyższych władz państwowych materiały archiwalne stanowią dziś własność kulturową całego narodu; dotyczy to też akt wytworzonych przez komórki wojskowe. Ustawa z 14 lipca 1983 roku 9 ustalająca państwową sieć archiwalną wyłącza archiwa niektórych ministerstw spod podległości organizacyjnej Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. Jednym z tych resortów wyłączonych spod podległości archiwalnej Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych jest Ministerstwo Obrony Narodowej, którego służba archiwalna w zadaniach swych kieruje się przepisami własnymi, jednak ściśle powiązanymi z założeniami metodycznymi państwowej służby archiwalnej. Akta wojskowe stanowią część ogólnego zasobu państwowego, jednak ich bezpośrednim 7 Rozkaz organizacyjny Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego nr 0149/org. z 5.08.1945 roku. CAW, III.446.18, s. 359 360. 8 Zgodnie z Instrukcją o przechowywaniu, wydzielaniu i niszczeniu akt w archiwach, Szt. Gen. 9/48 niektóre instytucje centralne i terenowe MON posiadały następujące archiwa: Wojskowe Archiwum Sztabu Generalnego; Wojskowe Archiwum Dowództwa Wojsk Lądowych; Wojskowe Archiwum II Wiceministerstwa; Wojskowe Archiwum Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego; Wojskowe Archiwum Głównego Zarządu Informacji; Wojskowe Archiwum Departamentu Personalnego; Wojskowe Archiwum Departamentu Służby Sprawiedliwości; Wojskowe Archiwum Dowództwa Wojsk Lotniczych; Wojskowe Archiwum Dowództwa Marynarki Wojennej; Wojskowe Archiwum Okręgu nr I, II, III, IV, V, VII. 9 Ustawa z 14.07.1983 roku o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach.
wytwórcą jest wojsko i przede wszystkim jego działalność one obrazują. W warunkach pokojowych akta wytworzone przez jednostki i instytucje wojskowe odbywają taką samą drogę, jak te, których wytwórcami są urzędy państwowe po ustalonym okresie czasu trafiają do archiwum. Wojskowa służba archiwalna działa w oparciu o zarządzenie ministra Obrony Narodowej nr 21/MON 10 i Instrukcję o zasadach archiwalizacji dokumentacji wojskowej. Dokumenty te stanowią normatywy wykonawcze ustawy o narodowym zasobie archiwalnym i archiwaliach. Zgodnie z wymienionym zarządzeniem ministra Obrony Narodowej sieć archiwów wojskowych, tworzyły: Centralne Archiwum Wojskowe; archiwa okręgów wojskowych i rodzajów sił zbrojnych; archiwa instytucji centralnych MON. Archiwa okręgów wojskowych i rodzajów sił zbrojnych oraz archiwa instytucji centralnych MON stanowiły wojskowe archiwa terenowe. Materiały archiwalne o charakterze wojskowym gromadzone były w komórkach spraw obronnych ministerstw, urzędów centralnych oraz instytucjach. Istnieją także archiwa jednostek organizacyjnych (akademie wojskowe, Centralna Biblioteka Wojskowa, Wojskowy Instytut Historyczny) z powierzonym zasobem archiwalnym. Zgromadzony tam zasób jest nieduży i odgrywa jedynie rolę w skali potrzeb danej instytucji. Nadzór nad tymi archiwaliami sprawuje wojskowa służba archiwalna. Zadania wojskowej służby archiwalnej nie odbiegają w zasadzie od tych, które stoją przed archiwistyką cywilną. Wojskowa służba archiwalna działająca w ramach resortu Ministerstwa Obrony Narodowej obejmuje swoim zasięgiem wojskowe archiwa terenowe oraz Centralne Archiwum Wojskowe jako instytucję kierującą całokształtem zagadnień archiwalnych. Do podstawowych zadań tej służby należy: gromadzenie i przechowywanie, konserwacja, opracowanie i udostępnianie uprawnionym do tego instytucjom i osobom materiałów aktowych. Ich właściwa 10 Zarządzenie ministra Obrony Narodowej nr 21/MON z 4.04.1984 roku w sprawie organizacji i zakresu działania archiwów wojskowych, zasad postępowania z wojskowymi materiałami archiwalnymi oraz udostępniania tych materiałów.
realizacja pozwala prawidłowo zabezpieczyć ważne dla historii akta. Rola wszystkich archiwów wojskowych sprowadza się nie tylko do gromadzenia akt wytworzonych przez poszczególne jednostki, ale właściwego ich opracowania i udostępniania. Chodzi zarówno o zabezpieczenie ujętego na piśmie dorobku wojska, jak i szeroką jego popularyzację. 2. Organizacja i działalność archiwów okręgów wojskowych i rodzajów sił zbrojnych Dnia 1 października 1947 roku ukazał się rozkaz ministra Obrony Narodowej 11 polecającej stworzenie przy dowództwach okręgów wojskowych komórek archiwalnych i archiwów okręgów wojskowych. Niespełna siedem miesięcy później ukazał się rozkaz 12 polecający sformować takie same archiwa przy dowództwie Marynarki Wojennej i Wojskach Lotniczych. Jednym z pierwszych zadań tych placówek miało być zabezpieczenie dokumentacji aktowej wytworzonej przez jednostki wojskowe w czasie działań wojennych. Ponadto archiwa musiały przystąpić do systematycznego odciążania jednostek wojskowych z produkcji kancelaryjnej gromadzonej w czasie pokoju 13. Do tego czasy akta wyprodukowane w czasie wojny, jak i w pierwszych latach po jej zakończenia posiadające wartość historyczną zalegały kancelarie, gdzie nie konserwowane niszczały. Początki były niezmiernie trudne, przed organizatorami archiwów stanęły nie lada problemy: brak było pracowników dostatecznie przygotowanych do pracy archiwalnej, nie było jeszcze sprecyzowanych przepisów o postępowaniu z 11 Rozkaz organizacyjny nr 218/org. z 1.10.1947 roku nakazujący okręgach wojskowych powołać archiwa. W 1947 roku było sześć dowództw okręgów wojskowych, a mianowicie: DOW I z siedzibą w Warszawie, DOW II Bydgoszcz, DOW III Poznań, DOW IV Wrocław, DOW V Kraków, DOW VII Lublin. 12 Rozkaz organizacyjny nr 018/org. z 10.06.1948 roku. Etat archiwum przewidywał dwie osoby, a mianowicie kierownika archiwum oficera i archiwariusza podoficera. 13 Problem ten szczegółowo omawia S. G r o b e l n y, Wpływ wojskowych przepisów kancelaryjnych i archiwalnych na kształtowanie zasobu archiwalnego w latach 1945 1955, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 12, 1984, s. 22 24.
wojskowymi materiałami archiwalnymi, a co najistotniejsze brakowało pomieszczeń, nadających się na składowanie akt 14. Obowiązująca w tym czasie Instrukcja o przechowywaniu, wydzielaniu i niszczeniu akt w archiwach, nie precyzowała zasad postępowania z aktami po ich przyjęciu 15. W początkowym okresie akta przyjmowano bez oznakowania poszczególnych teczek, układając je kolejno według kolejności przyjęcia. Zdarzały się przypadki, że nie nadawano numeracji spisom akt przyjętych, co wpłynęło niekorzystnie na porządkowanie ich w przyszłości. Większą ilość materiałów archiwalnych zaczęły gromadzić archiwa w latach 1949 1953. Wiązało się to z reorganizacją okręgów i jednostek wojskowych 16 oraz wpływało na całokształt pracy, a szczególnie na przyjmowanie i kompletowanie akt jednostek wojskowych, które uległy rozformowaniu lub przeformowaniu 17. Z dniem 1 stycznia 1954 roku Dowództwa Okręgów Wojskowych I, II i IV zostają przemianowane na Dowództwa Warszawskiego, Pomorskiego i Śląskiego Okręgu Wojskowego. W związku z tym dotychczasowe archiwa zostały przemianowane na Archiwum Warszawskiego, Pomorskiego i Śląskiego Okręgu Wojskowego, natomiast początkowe nazwy Archiwum Marynarki Wojennej i Wojsk Lotniczych nie uległy zmianie. Powyższa struktura archiwów okręgów wojskowych i rodzajów sił zbrojnych obowiązywała do połowy 1990 roku. Zasób aktowy archiwów OW i RSZ zwiększał się w miarę rozwoju poszczególnych rodzajów broni i służb Wojska Polskiego. Przekazywanie akt z jednostek i instytucji wojskowych podległych organizacyjnie poszczególnym 14 Piszą o tym: E. Z a b ł o c k i, Dwadzieścia lat Archiwum Śląskiego Okręgu Wojskowego, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 2, 1970, s. 133 134; Z. G o ł ę b i o w s k i, Archiwum Pomorskiego Okręgu Wojskowego w latach 1947 1955, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 3, 1971, s. 159 161; J. Z b i e ć, Z działalności Archiwum Warszawskiego Okręgu Wojskowego, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 6, 1974, s. 136 137. 15 Była to pierwsza instrukcja nakazująca po upływie jednego roku przekazywanie do archiwum zakończonych akt. Nosiła sygnaturę Szt. Gen. 9/48. 16 Rozkaz organizacyjny nr 035/org z 4.03.1949 roku nakazujący rozformowanie DOW III i DOW VII. Akta i dokumenty DOW III przekazano do DOW IV Wrocław, a z DOW VII do DOW I Warszawa. 17 3.11.1953 roku rozformowano DOW V, akta i dokumenty zostały przekazane do DOW I Warszawa.
dowództwom odbywało się każdorazowo w wyniku zarządzenia szefa sztabu poszczególnych dowództw 18. W myśl przepisów i wytycznych Centralnego Archiwum Wojskowego, archiwa OW i RSZ przechowują czasowo i zabezpieczają wojskowe materiały archiwalne kategorii A (po przekazaniu do CAW stanowią one część państwowego zasobu archiwalnego) oraz dokumentację niearchiwalną kategorii B o charakterze ewidencyjno-personalnym, gospodarczym i manipulacyjnym. W zależności od potrzeb oraz ważności, ta ostatnia jest przechowywana w archiwum OW i RSZ przez okres od 10 do 60 lat Są to akta wytworzone przez jednostki i instytucje wojskowe, dotyczą one następujących zagadnień: organizacyjnych, szkolenia bojowego i politycznego, poboru i uzupełnień, funkcjonowania szkół wojskowych, personalnych żołnierzy zawodowych 19 i pracowników cywilnych zatrudnionych w wojsku, szpitali wojskowych, służby sprawiedliwości i kwatermistrzowskiej, sprzętu uzbrojenia, zaopatrzenia żywnościowego, mundurowego oraz budownictwa wojskowego. Najbardziej wartościowe akta pochodzą z tych jednostek i instytucji wojskowych, które uległy likwidacji są to zespoły zamknięte. Instrukcja i przepisy wojskowej służby archiwalnej zobowiązują archiwa okręgowe i rodzajów sił zbrojnych do zabezpieczenia, przechowywania i konserwacji wytworzonych akt. Szczególną opieką otacza się materiały kategorii A, a wśród nich kroniki jednostek, rozkazy dzienne, akta dotyczące szkolenia bojowego. Archiwalia te znajdują się w centrum, zainteresowania badaczy, mówią one o najważniejszych problemach życia wojskowego. Ważnym problemem w archiwach OW i RSZ jest sprawa selekcji akt. Zgodnie z przepisami archiwalnymi, obowiązującymi w wojsku, selekcji akt w archiwum dokonuje komisja składająca się przeważnie z oficerów reprezentujących 18 Przekazywanie materiałów archiwalnych i dokumentacji niearchiwalnej do archiwów OW i RSZ przez jednostki wojskowe, organy wymiaru sprawiedliwości określa Instrukcja o zasadach archiwalizacji dokumentacji wojskowej. 1344/88. 19 Przechowywanie akt personalnych żołnierzy zawodowych przez archiwa dokładnie określa ww. instrukcja. Teczki akt personalnych oficerów w stopniu generała i pułkownika zwolnionych z zawodowej służby wojskowej (przeniesionych do rezerwy, bądź w stan spoczynku oraz zmarłych) jednostki wojskowe przesyłają do Departamentu Kadr MON, skąd przekazywane są do CAW. Natomiast akta personalne oficerów do stopnia podpułkownika włącznie, chorążych i podoficerów zawodowych zwolnionych z zawodowej służby wojskowej jednostki wojskowe przesyłają do właściwych wojskowych komend uzupełnień, skąd po upływie trzech lat przekazywane są do archiwum OW lub RSZ.
poszczególne służby (od 3 do 6). Selekcja polega na sprawdzeniu, czy przekazane przez poszczególne jednostki akta zostały właściwie zakwalifikowane do odpowiednich kategorii archiwalnych, a w razie potrzeby przekwalifikowaniu ich, sprawdzeniu przechowywania materiałów kategorii B oraz wydzieleniu do zniszczenia akt, których okres przechowywania już minął. Stan archiwum i jego prawidłowe funkcjonowanie zależy obok sytuacji lokalowej również od obsady personalnej. Każdy z archiwistów podnosi swoje kwalifikację na kursach organizowanych przez CAW oraz na studiach zaocznych i podyplomowych. Od kwalifikacji pracowników archiwów w dużej mierze zależy właściwe funkcjonowanie placówek. Do działalności archiwów OW i RSZ należy także udostępnianie i wypożyczanie akt oraz załatwianie kwerend poświadczeniowych. Na przestrzeni minionych lat kształtowało to się różnie, w zależności od potrzeb społecznych i służbowych. Wraz ze wzrostem zasobu aktowego obserwuje się też zainteresowania archiwaliami wojskowymi. Archiwalia OW i RSZ odwiedzają głównie osoby zajmujące się opracowaniem kronik jednostek. Korzystają z rozkazów, sprawozdań, meldunków, źródeł dotyczących spraw ewidencyjno-etatowych oraz materiałów obrazujących działalność bojową wojska. Archiwa odwiedzają też słuchacze uczelni cywilnych i wojskowych, podejmujący problemy szkoleniowe, organizacyjne, a ostatnio wychowawcze. Osoby te interesują się archiwaliami wojskowymi z różnych okresów historii kraju. Zgodnie z przepisami dotyczącymi wojskowej służby archiwalnej, archiwa OW i RSZ zobowiązane są do wypożyczania akt innym instytucjom prowadzącym kontrole i dochodzenia oraz organom sprawiedliwości. W tym przypadku chodzi głównie o materiały archiwalne typu gospodarczo-administracyjnego i finansowego. Ważnym odcinkiem działalności placówek jest załatwianie kwerend osobowych. Systematycznie z roku na rok rośnie liczba podań, dotyczących ustalenia przebiegu służby wojskowej. Zwracają się o nie zarówno żołnierze zawodowi jak i pracownicy cywilni. Poświadczenia z archiwów OW i RSZ wykorzystywane są przy załatwianiu spraw emerytalnych. Niejednokrotnie członkowie rodzin żołnierzy
zgłaszają się po dokumentację archiwalną. Archiwa wydają zaświadczenia o przebiegu służby i pracy, wyciągi z akt, odpisy, fotokopie świadectw lekarskich itp. Działalność archiwów OW i RSZ nie ogranicza się tylko do pracy bieżącej na miejscu. Kierownicy prowadzą kontrole w nadzorowanych jednostkach i instytucjach, udzielają kierownikom kancelarii konsultacji oraz porad w zakresie fachowego przygotowania akt. Od tego w dużym stopniu zależy prawidłowe kompletowanie i zabezpieczenie archiwaliów 20. Przed przyjęciem akt z jednostek i instytucji wojskowej organizowane są kontrole i odprawy szkoleniowe w garnizonach, w trakcie których uczestnicy mają możliwość zapoznania się z podstawowymi zagadnieniami zawiązanymi z właściwym przygotowaniem akt przekazanych do archiwum. Jednostki i instytucje wojskowe gromadzą i przechowują do chwili przekazania do archiwum akta kancelaryjne, natomiast zdarzyło się często, że rozkazy dzienne, księgi ewidencji personalnej, akta personalne, listy płac, księgi finansowe i ewidencji materiałowej pozostawały u bezpośrednich wytwórców. W czasie prowadzonych kontroli pracownicy Wydziału Nadzoru i kierownicy archiwów OW i RSZ dużo uwagi poświęcają na rozliczenie kancelarii z wytworzonej dokumentacji. Działalność ta pozwala ściągnąć do archiwum zaległe akta 21. Sprawiają również postępowanie z dokumentacją aktową o trwałej wartości. Ma to na celu niedopuszczenie do samowolnego niszczenia akt i postępowania zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie przepisami. W ostatnich latach zwiększono ilość kontroli niektórych kancelarii mając na uwadze dobro służby archiwalnej i potrzebę wydobycia z ogromnej produkcji aktowej najbardziej wartościowych materiałów. Oprócz przeprowadzania wyrywkowych kontroli w jednostkach i instytucjach wojskowych, kierownicy archiwów biorą udział w szkoleniach organizowanych systematycznie (dwa razy w roku) przez poszczególne dowództwa okręgów wojskowych i rodzajów sił zbrojnych dla kierowników kancelarii. W ten sposób 20 Problem ten szerzej omawia S. M i l c z a r k i e w i c z, Kilka uwag o roli Archiwum Dowództwa Wojsk Lotniczych w zakresie kształtowania zasobu archiwalnego. Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 3, s. 167 170. 21 O wynikach bezpośrednich spotkań z kierownikami kancelarii może świadczyć fakt przekazania przez jednostki Śląskiego Okręgu Wojskowego w latach siedemdziesiątych 10 tys. teczek akt zaległych z poprzednich lat, mających znaczenie historyczne.
rozwiązuje się wiele istotnych spraw związanych z metodą kompletowania, zabezpieczenia, selekcją i przygotowania dokumentacji do archiwum. Odpowiednią ilość godzin przeznacza się na omówienie normatywów regulujących postępowanie z wojskowymi materiałami archiwalnymi. Zgodnie z planem rocznym kierownicy archiwów zobowiązani są do prowadzenia szkolenia z podległym personelem. W przyszłości współpraca między archiwami a kancelariami jednostek powinna ulec większemu pogłębieniu, gdyż technika szkoleniowa wojska oraz praca biurowa stale się rozwijają. Wszystko to wpływa też na zmiany w narastającej dokumentacji aktowej. Już w niedalekiej przyszłości placówki archiwalne staną przed problemem przyjmowania nieznanej dotychczas dokumentacji, będącej produktem różnych urządzeń elektronicznych. Należy też wspomnieć o współpracy tych archiwów z pokrewnymi placówkami cywilnymi. Działalność ta zarysowuje się przede wszystkim na odcinku wymiany doświadczeń, uczestniczenia w organizowanych przez państwową służbę archiwalną posiedzeń okolicznościowych czy też kursach szkoleniowych. 3. Reorganizacja wojskowej służby archiwalnej Materiały wytworzone w toku działalności sił zbrojnych i zgromadzone w archiwach wojskowych posiadają nieprzemijającą wartość dla narodu i państwa. Nagromadzone archiwalia stanowią nie tylko podstawę do badań z dziedziny wojen i wojskowości, ale odzwierciedlają również rozwój życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego. Z powyższego wynika, że w archiwach Znajdują się cenne źródła wiedzy, które mogą być wykorzystane przez historyka do prac naukowo-badawczych. Zadaniem wojskowej służby archiwalnej jest wyselekcjonowanie z ogromnej ilości dokumentacji powstającej w wyniku działalności instytucji i jednostek wojskowych materiałów historycznych, ich właściwe gromadzenie, przechowywanie oraz udostępnianie. Prowadzona w latach 1987 1990 w siłach zbrojnych restrukturyzacja spowodowała likwidację część instytucji i jednostek wojskowych, a co za tym idzie
szybką archiwizację dokumentacji tych jednostek. Wytworzona dokumentacja aktowa wymagała właściwego zabezpieczenia archiwalnego ze względu na jej wartość historyczną. Mając na uwadze potrzebę dostosowania nowej struktury organizacyjnej archiwów OW i RSZ do zwiększonych zadań, CAW opracowało projekt nowej struktury wojskowej służby archiwalnej. Projekt ten wraz z uzasadnieniem przekazany został do Sztabu Generalnego WP oraz odpowiednich dowództw OW i RSZ. Zasięgnięto opinii zainteresowanych, co do celowości utworzenia jednego archiwum dla wszystkich IC MON. Zdecydowana większość instytucji wypowiedziała się na ten temat pozytywnie 22. W połowie 1990 roku zostały zakończone prace studyjne prowadzone przez Sztab Generalny WP. Dokonano szeregu przedsięwzięć restrukturyzacyjnych, które objęły także archiwistykę wojskową. Zgodnie z opracowanym i wprowadzonym do użytku zarządzeniem szefa Sztabu Generalnego WP z dnia 29 maja 1990 roku 23 sieć archiwów wojskowych stanowią: Centralne Archiwum Wojskowe; filie CAW archiwum IC MON oraz okręgów wojskowych i rodzajów sił zbrojnych. Stosownie do postanowień ustawy o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach minister Obrony Narodowej określił jednoznacznie status prawny archiwów wojskowych. Archiwa filie CAW są zobowiązane do sprawowania nadzoru w zakresie kształtowania narastającego zasobu archiwalnego oraz merytorycznego opracowania akt. Natomiast kierownictwo CAW zobligowane jest do stałego nadzoru merytorycznego nad całokształtem archiwistki wojskowej. Obecna sieć archiwów wojskowych dostosowana jest do nowych struktur organizacyjnych Wojska Polskiego. Zarządzenie szefa Sztabu Generalnego WP z dnia 29 maja 1990 roku, jednoznacznie określa podporządkowanie archiwów OW i RSZ szefowi CAW. Od tego dnia funkcjonują one jako filie CAW. Dla nich też został opracowany i 22 Informacja o roli i zadaniach wojskowej służby archiwalnej oraz wnioski do dalszej działalności. Materiały na posiedzenie kolegium szefa Sztabu Generalnego WP, marzec 1990 roku. 23 Zarządzenie szefa Sztaba Generalnego nr 23/Sztab z 29.05.1990 roku w sprawie dalszego doskonalenia działalności wojskowej służby archiwalnej.
wprowadzony do użytku rozszerzony zakres działania 24. Do zadań archiwów filii m.in. należy: oddziaływanie na twórców zespołów poprzez archiwalny nadzór w celu prawidłowej klasyfikacji i kwalifikacji, kompletowania, selekcji i brakowania materiałów archiwalnych i dokumentacji niearchiwalnej; prowadzenie i aktualizowanie wykazu jednostek, instytucji wojskowych i spraw obronnych objętych nadzorem archiwalnym; prowadzenie bieżącego instruktażu i konsultacji z personelem podległych kancelarii w zakresie archiwizacji dokumentacji wojskowej i obronnej; współpraca z cywilnymi placówkami archiwalnym w sprawach metodycznych i szkoleniowych; prowadzenie działalności informacyjnej o zasobie. Filia nr 1 Archiwum IC MON powstała w wyniku likwidacji archiwów będących w dyspozycji 10 instytucji centralnych MON, w chwili obecnej gromadzi zasób aktowy wspomnianych archiwów. Natomiast pozostałe filie CAW, to archiwa okręgów wojskowych, Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej oraz Marynarki Wojennej. Najmłodszą filią CAW jest Filia nr 7 Archiwum Krakowskiego Okręgu Wojskowego powołana zarządzeniem szefa Sztabu Generalnego WP z 29 maja 1995 roku. Gromadzą one materiały archiwalne wytworzone przez komórki organizacyjne poszczególnych dowództw, podległe im jednostki i instytucje wojskowe. Zasób tych filii liczy ogółem 1.416.569 j.a. co stanowi 36.416 mb. Porównując zasób aktowy filii CAW z archiwami cywilnymi 25 i biorąc pod uwagę obsadę personalną, należy stwierdzić, że filie dysponują bardzo skromną ilością pracowników. Archiwalia zgromadzone w filiach CAW są stosunkowo młode, gdyż powstały one po II wojnie światowej. Znaczenie ich dla badań naukowych będzie rosło w miarę upływu czasu. 450. 24 Zakres działania filii CAW z 23.10.1990 roku. 25 H. R o b ó t k a, B. R y s z e w s k i, A. T o m c z a k, Archiwistyka, Warszawa 1989, s. 444
* * * Dzieje Wojska Polskiego odtwarzane są głównie na podstawie akt wytworzonych przez instytucje i jednostki WP, a przechowywane obecnie w archiwach okręgów wojskowych i rodzajów sił zbrojnych oraz Centralnym Archiwum Wojskowym. Archiwa OW i RSZ odegrały ważną rolę w kształtowaniu wojskowego zasobu archiwalnego. W początkowym okresie funkcjonowania przejmowały i zabezpieczały materiały o wartości historycznej z jednostek wojskowych prowadzących działania bojowe. W miarę upływu czasu zadania ich były dokładniej precyzowane. Archiwa OW i RSZ, a obecnie filie CAW gromadzą, przechowują i udostępniają materiały archiwalne oraz dokumentację o czasowej wartości przechowywania, wykorzystywaną w celach poświadczeniowych. Prowadzona restrukturyzacja w siłach zbrojnych spowodowała reorganizację wojskowej służby archiwalnej i dlatego też filie CAW powinny zabezpieczyć potrzeby sił zbrojnych w zakresie archiwizacji.