edukacja globalna na lekcjach przedmiotowych Warto się tym zająć! Nauczycielko, Nauczycielu, Oddajemy w Twoje ręce publikację programu Polskiej Akcji Humanitarnej Szkoła globalna działa lokalnie. Szkoła globalna działa lokalnie to program, do którego może zgłosić się każda polska szkoła podstawowa, gimnazjum i szkoła ponadgimnazjalna. Stworzyliśmy go dla nauczycieli, którzy chcieliby wzbogacić swoje lekcje o zagadnienia istotne dla współczesnego świata, a zarazem podwyższyć wyniki nauczania ze swojego przedmiotu i zachęcić uczniów do większego zaangażowania na lekcjach i w sprawy szkoły. Uwzględnienie edukacji globalnej w programach nauczania poszczególnych przedmiotów nie tylko poszerzy wiedzę uczniów o współczesnym świecie, dając im i nauczycielom szansę przeżycia twórczej, pasjonującej przygody, ale w konsekwencji może przyczynić się także do poprawy życia ludzi w biedniejszych częściach świata. co znajdziesz w przewodniku? Szczegółowe wyjaśnienie tego, czym jest edukacja globalna i jak w sposób zaangażowany i pozbawiony stereotypów możesz w swojej codziennej pracy przekazywać uczniom wiedzę na temat współczesnego świata. Dowiesz się, czym jest globalne Południe, a przede wszystkim jak powiązać Twoje dotychczasowe scenariusze lekcji z edukacją globalną. Możesz sprawić, że nauka kończąca się egzaminem końcowym sprawdzianem gimnazjalnym lub maturą będzie dla dzieci i młodzieży nie tylko obowiązkiem, ale też fascynującym odkrywaniem świata. Dlaczego warto wziąć udział w programie szkoła globalna działa lokalnie? e Tematyka globalna występuje obecnie w podstawie programowej większości przedmiotów szkolnych. Dlatego bardzo prawdopodobne jest, że także na egzaminach końcowych uczniowie będą musieli wykazać się nową wiedzą i umiejętnościami z tego zakresu. e Lekcje, podczas których poruszane są zagadnienia globalne, są ciekawe dla uczniów, skłaniają do dyskusji i zaangażowania. e Realizacja naszego programu nie wymaga dużych nakładów pracy wystarczy umiejętna modyfikacja niektórych scenariuszy zajęć i dobre chęci. e Polska Akcja Humanitarna ma ponad piętnastoletnie doświadczenie w realizacji programów, w których uczestniczyły już tysiące szkół w całej Polsce. Ta publikacja jest uzupełnieniem Przewodnika dla nauczycieli wydanego przez Polską Akcję Humanitarną w 2009 r. Zapoznanie się z nim jest podstawowym warunkiem udanej realizacji programu. Przewodnik dla nauczyciela ISBN 978-83-929513-3-9 1
Edukacja globalna na Twoich lekcjach to musisz wiedzieć 1 kształtowanie świata Dlatego niezbędnym elementem edukacji globalnej jest zachęcenie młodzieży do aktywności, aby nowa wiedza zaowocowała działaniem. 2 bardziej sprawiedliwego i przyjaznego Świat bardziej sprawiedliwy i przyjazny to na przykład taki, w którym nikt nie umierałby z głodu, a każdy mógłby cieszyć się prawdziwą wolnością (od ubóstwa, braku edukacji, braku opieki medycznej, wykluczenia) i w pełni realizować swój ludzki potencjał. Edukacja globalna stawia sobie za cel kształtowanie świata bardziej sprawiedliwego i przyjaznego dla wszystkich jego mieszkańców. U jej podstaw leżą wartości : godność, sprawiedliwość, solidarność, równość, pokój, wolność. Kształtuje postawy odpowiedzialności, szacunku, uczciwości, otwartości, odpowiedzialności, osobistego zaangażowania i gotowości do uczenia się oraz rozwija umiejętności: dostrzegania i rozumienia współzależności, krytycznego myślenia, praktycznego wykorzystywania wiedzy, podejmowania świadomych decyzji, współpracy i empatii. Obejmuje między innymi zagadnienia globalizacji i istoty współzależności globalnych, różnorodności świata, praw człowieka, zrównoważonego rozwoju i konfliktów w kontekście globalnym. 3 dla wszystkich jego mieszkańców A zatem zarówno dla nas w Polsce, jak i dla ludzi w krajach znacznie biedniejszych w Afryce, Ameryce Łacińskiej i Azji. Większość ludzi na świecie żyje na tych kontynentach i oni też mają prawo, aby cieszyć się światem sprawiedliwym i przyjaznym. 4 wartości. Szkoła już od dawna kształtuje te wartości, często promuje je też rodzina, Kościół, polska tradycja i kultura. Edukacja globalna akcentuje dodatkowo konieczność objęcia tymi wartościami również ludzi żyjących na innych kontynentach, o których na co dzień mało słyszymy w mediach czy w szkole i z którymi dotychczas nie mieliśmy kontaktu lub był on niewielki.
Edukacja globalna na lekcjach przedmiotowych Panele słoneczne na farmie Songhai, która działa w oparciu o o ekologiczną produkcję, wykorzystaniu odpadów i energii odnawialnej. Porto Novo, Benin, 2008. Fot. K. Szeniawska 5 Krytyczne myślenie oznacza w tym kontekście umiejętność samodzielnego analizowania i wyciągania wniosków, również takich, które nie zgadzają się z wcześniejszą wiedzą lub obiegowymi opiniami. Wymaga zatem od ucznia niezależności w obserwacjach i rozumowaniu. Krytyczne myślenie nie ma nic wspólnego z krytykanctwem. U podstaw wielu osiągnięć naukowych czy kulturalnych stało kwestionowanie dotychczasowej wiedzy i spojrzenie na nowo na znane fakty czy sprawy. Podobny proces może być udziałem młodzieży, która na nowo popatrzy na zagadnienia omawiane w ramach edukacji globalnej i dowie się wielu niespodziewanych dla siebie rzeczy o współczesnym świecie. Dla wielu uczniów odkryciem może być to, że codziennie korzystają z owoców pracy ludzi w krajach ubogich (często ich rówieśników!). Chodzi m.in. o takie dobra z Afryki, Ameryki Łacińskiej i Azji jak owoce, herbata, czekolada, odzież, obuwie, sprzęt RTV, komputery, telefony komórkowe i in. 6 Współzależności globalne to mechanizmy społeczne, gospodarcze, polityczne i kulturalne, które sprawiają, że nawet najdalej od siebie położone kraje wzajemnie na siebie wpływają, a ludzie w tych krajach na co dzień konfrontowani są ze skutkami globalizacji. O wielu istniejących współzależnościach globalnych często nie wiemy lub nie myślimy. Na przykład dżinsy noszone przez uczniów często produkowane są przez dzieci w Chinach; poranna herbata na naszym stole może pochodzić ze sprawiedliwego lub ze zwykłego handlu, ten ostatni często opiera się na wyzysku rolników w innych krajach; bezrobocie, z którym mierzą się rodzice uczniów czasem wynika z przenoszenia zakładów pracy do krajów, gdzie prawa pracownicze są powszechnie łamane; polska kultura podlega obcym wpływom, a młodzież przejmuje obce wzory, nawet jeśli nie poznała wystarczająco własnej tradycji i kultury. 7 w kontekscie globalnym Umiejętność interpretowania zjawisk w kontekście globalnym staje się koniecznością naszych czasów. W wyniku ściślejszego związania naszego kraju z Unią Europejską wiele szkół na stałe włączyło perspektywę europejską do swoich programów nauczania i w życie szkoły. Podobny lecz dotyczący innych kontynentów i ludzi tam mieszkających proces kształtuje edukacja globalna. Umożliwia ona uczenie zarówno o pozytywnych, jak i negatywnych skutkach globalizacji i oferuje młodzieży możliwość samodzielnego wyciągania wniosków, bez z góry narzuconej tezy. Przewodnik dla nauczyciela 3
Bardzo szeroki zakres edukacji globalnej możemy uporządkować według wartości, postaw, umiejętności i wiedzy, które powinnaś/powinieneś kształtować podczas swoich lekcji. Przedstawione tabelki prezentują wartości, postawy, umiejętności i wiedzę, jakie mogą nabyć uczniowie, którzy zapoznają się z zagadnieniami z zakresu edukacji globalnej. Realizując program PAH, możesz osiągnąć właśnie taki efekt. To również wartości, postawy, umiejętności i zakres wiedzy, jakich od młodzieży oczekuje międzysektorowy zespół przygotowujący wytyczne dotyczące realizacji edukacji globalnej w Polsce. Należy się spodziewać, że w najbliższych latach wykaz ten będzie sukcesywnie wprowadzany w całym systemie edukacji formalnej i nieformalnej. Zatem Twój wysiłek włożony dzisiaj w realizację program Szkoła globalna działa lokalnie będzie procentował w przyszłości. Wartości Godność Sprawiedliwość Solidarność Równość Pokój Wolność Umiejętności Zdolność dostrzegania i rozumienia współzależności Krytyczne myślenie Praktyczne wykorzystywanie wiedzy Podejmowanie świadomych decyzji Współpraca Empatia Postawy Odpowiedzialność Szacunek Uczciwość Otwartość Osobiste zaangażowanie Gotowość do uczenia się Wiedza O globalizacji i istocie współzależnościach globalnych oraz w kontekście globalnym: o różnorodności świata o prawach człowieka o zrównoważonym rozwoju o konfliktach Globalne Południe to większość świata. Akcentując aspekt globalny w nauczaniu, edukacja globalna przyczynia się do tego, aby młodzi Polacy lepiej rozumieli swoją sytuację w szerszym kontekście i byli gotowi na zmierzenie się z wyzwaniami współczesności. Uczniowie, którzy poznają problemy światowe z perspektywy ludzi żyjących w Afryce, Ameryce Łacińskiej i Azji, będą potrafili lepiej sobie radzić: e pracując w międzynarodowej firmie prowadzącej interesy na różnych kontynentach, e żyjąc w sąsiedztwie osób pochodzących z odległych krajów, e podejmując decyzję o emigracji na Zachód (gdzie takie kompetencje są potrzebne już teraz), e prowadząc własne przedsiębiorstwo handlowe, co wymaga rozumienia uwarunkowań rolnictwa lub przemysłu we współczesnym świecie. Zaangażowanie w program Szkoła globalna działa lokalnie to ważne i cenne doświadczenie, które przyda się młodym ludziom tak w dalszej nauce, jak i w dorosłym życiu.
Edukacja globalna na lekcjach przedmiotowych Co powinien wiedzieć nauczyciel? Aby wprowadzić tematykę globalną do nauczania swojego przedmiotu, nie musisz rezygnować z dotychczasowych konspektów i scenariuszy lekcyjnych wystarczy modyfi kacja wybranych lekcji. Zmiany te sprawią, że omawiane zagadnienia będą lepiej uwzględniały perspektywę globalną (zawartą obecnie w podstawie programowej i wymaganiach egzaminacyjnych), a młodzież opuszczająca szkołę będzie lepiej przygotowana do radzenia sobie z przejawami globalizacji i jej skutkami. Dzięki temu w przyszłości będzie żyła mądrzej i lepiej. W celu wprowadzenia do programu nauczania elementy edukacji globalnej, powinnaś/powinieneś: znać definicję edukacji globalnej jej cel i zakres (patrz: strony 2-3); przygotować się do przekazywania uczniom konkretnej wiedzy i umiejętności oraz propagowania odpowiednich wartości i postaw (patrz: strona 4); pogłębiać własną wiedzę z dwóch głównych tematów programu, którymi są: sprawiedliwy Handel i zmiany klimatyczne patrz: przewodnik dla nauczyciela; znaleźć w podstawie programowej wymagania szczegółowe, które sprzyjają włączeniu tematyki globalnej do zagadnień omawianych na lekcjach, i zapoznać się z nimi (patrz: strony 6-9); wprowadzić modyfikacje do wybranych lekcji, wykorzystując udostępnione przez nas materiały; ocenić efekty wprowadzonych zmian i podzielić się wnioskami z innymi nauczycielami w szkole. poznaje zagadnienia związane ze zmianami klimatycznymi i Sprawiedliwym Handlem na zajęciach z różnych przedmiotów. Dzięki temu wiedzę zdobytą na jednej lekcji może wykorzystać do lepszego zrozumienia zagadnień z innych przedmiotów. Ponieważ w programie Szkoła globalna działa lokalnie uczestniczy cała szkoła, niezbędna jest także współpraca w radzie pedagogicznej. Pomoże ona zrealizować cele postawione sobie przez szkołę w momencie przyłączenia się do programu. To dlatego, ucząc w szkole, która realizuje program szkoła globalna działa lokalnie, powinnaś/powinieneś uczestniczyć w jego kluczowych etapach. W szczególności są to: ocena stanu początkowego szkoły w momencie przystąpienia do programu PaH i ustalenie celów szkoły związanych z jego realizacją (szczegółowe instrukcje znajdziesz w Przewodniku dla nauczyciela ); organizacja i udział w akcji w społeczności lokalnej, podczas której uczniowie wykorzystają w praktyce wiedzę i umiejętności zdobyte na lekcjach; udział w ewaluacji programu pod koniec roku szkolnego. Dajemy Ci także możliwość uczestniczenia w bezpłatnych szkoleniach organizowanych przez Polską Akcję Humanitarną. Zachęcamy Cię do skorzystania ze wskazówek zawartych w tej publikacji oraz w innych materiałach udostępnionych Twojej szkole przez Polską Akcję Humanitarną. Pozwolą Ci one czerpać satysfakcję z udanej realizacji programu Szkoła globalna działa lokalnie. Przewodnik dla nauczycieli UWaGa! Realizacja programu nie jest zadaniem dla jednego nauczyciela w szkole. O wiele lepsze wyniki osiągają te placówki, w których młodzież Przewodnik dla nauczyciela do programu Szkoła globalna działa lokalnie zawiera artykuły poświęcone dwóm tematom programu, tj. Sprawiedliwemu Handlowi i zmianom klimatycznym. Teksty te zawierają niezbędną wiedzę, którą powinien dysponować każdy nauczyciel w szkole realizującej program Szkoła globalna działa lokalnie. Prosimy, podziel się tymi materiałami z innymi pracownikami Twojej szkoły. Przygotowując konkretne zajęcia warto skorzystać z udostępnionego szkole poradnika pt. Jak mówić o większości świata, aby przekaz był zgodny z zasadami rzetelnej edukacji o krajach globalnego Południa. Przewodnik dla nauczyciela 5
Cztery sposoby powiązania lekcji z edukacją globalną Włączenie edukacji globalnej do nauczania nie jest trudne. Spora część dostępnych na rynku programów i podręczników szkolnych wciąż jeszcze w niewielkim stopniu porusza wątki globalne obecne w podstawie programowej. To sprawia, że wiele nauczycielek i nauczycieli intuicyjnie traktowało dotąd edukację globalną jako zadanie dodatkowe, często niezwiązane z realizacją programu przedmiotowego. Brak odpowiednich materiałów sprawiał także, że nauczycielka bądź nauczyciel chcący realizować na swoich lekcjach program edukacji globalnej napotykali w tym względzie na rozmaite trudności. Przegląd podstawy programowej dokonany przez Polską Akcję Humanitarną oraz doświadczenia wielu nauczycieli realizujących program Szkoła globalna działa lokalnie w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych pokazują, że edukacja globalna może wnieść wiele korzystnych zmian do realizacji programów przedmiotowych. Poniżej omawiamy cztery główne sposoby włączenia tematyki globalnej do nauczania Twojego przedmiotu nasze zalecenia pasują do każdego z przedmiotów szkolnych. Wiele nauczycielek i nauczycieli już wykorzystało te wskazówki najpierw podczas szkoleń organizowanych przez Polską Akcję Humanitarną, a potem w realizacji programu w swojej szkole. Podczas lekcji skonstruowanych zgodnie z założeniami edukacji globalnej uczniowie dowiadują się wielu nowych, czasem zaskakujących dla nich rzeczy, a nauka w szkole wydaje im się bardziej zbliżona do ich własnego życia i potrzeb. Lekcje wzbogacone o zagadnienia globalne skłaniają uczniów do większego zaangażowania, bo rozmawiając o Internecie, bezrobociu w Polsce i za granicą, migracjach, cenach, warunkach pracy i o swoim najbliższym otoczeniu, zaczynają dostrzegać aspekt globalny we własnych doświadczeniach i życiu własnych rodzin. Polska Akcja Humanitarna aktywnie uczestniczy w pracach zespołu międzysektorowego, złożonego z przedstawicieli Ministerstwa Edukacji Narodowej, innych ministerstw, kuratoriów, ośrodków doskonalenia nauczycieli, uczelni wyższych i organizacji pozarządowych. Wynikiem tej współpracy będzie plan upowszechniania edukacji globalnej w Polsce. Dzięki niemu również autorzy programów i podręczników będą w przyszłości zwracać baczną uwagę na wymagania dotyczące edukacji globalnej zawarte w podstawie programowej. Jak znaleźć tematy globalne w podstawie programowej SPOSÓB 1 Znajdź ewidentne powiązania SPOSÓB 2 Poszerz dotychczasową perspektywę SPOSÓB 3 Uwzględnij Południe, mówiąc o sprawach światowych SPOSÓB 4 Zilustruj temat przykładami z Południa Uczestnicy i uczestniczki jednego ze szkoleń w ramach programu Szkoła globalna działa lokalnie. Fot. M. Wojtalik
Edukacja globalna na lekcjach przedmiotowych Sposób 1 Znajdź ewidentne powiązania Niektóre tematy globalne zostały wprost zapisane w celach (wymaganiach ogólnych) i treściach (wymaganiach szczegółowych) kształcenia na danym etapie edukacyjnym. Uważna lektura podstawy programowej umożliwi Ci odnalezienie miejsca dla wątków globalnych w nauczaniu Twojego przedmiotu, a tym samym skuteczną realizację programu Szkoła globalna działa lokalnie. Oto niektóre przykłady: e Geografia w gimnazjum wymagania ogólne: Identyfikowanie związków i zależności oraz wyjaśnianie zjawisk i procesów. Uczeń (...) identyfikuje związki i zależności w środowisku przyrodniczym, gospodarce i życiu społecznym w różnych skalach przestrzennych (lokalnej, regionalnej, krajowej, globalnej). e Biologia w gimnazjum wymagania szczegółowe: Globalne i lokalne problemy środowiska. Uczeń (...) przedstawia przyczyny i analizuje skutki globalnego ocieplenia klimatu. Przedstawienie uczniom podczas lekcji niewielkiej roli krajów Południa w powstawaniu zmian klimatycznych oraz wyjaśnienie bardzo poważnych skutków tych zmian właśnie dla krajów Południa będzie świetnym nawiązaniem do tematyki programu Szkoła globalna działa lokalnie. e Przyroda w liceum wymagania szczegółowe: Nauka w mediach. Uczeń (...) analizuje materiały prasowe oraz z innych środków przekazu, wskazując różne aspekty wybranych problemów globalnych (energetyka, ocieplanie się klimatu itp.). Powyższy temat to znakomita okazja, by omówić te problemy, które w szczególny sposób dotyczą krajów Południa, a w polskiej prasie są skromnie relacjonowane. Polecamy tutaj sko- rzystanie z takich źródeł jak www.allafrica.com (artykuły z prasy afrykańskiej) i www.afryka.org (polski portal o Afryce). e Historia w liceum wymagania szczegółowe: Odkrycia geograficzne i europejski kolonializm doby nowożytnej. Uczeń (...) ocenia długofalowe konsekwencje wielkich odkryć geograficznych dla Ameryki, Azji, Afryki. W przypadku tego zagadnienia szczególnie cenne jest korzystanie z publikacji autorów z krajów Południa, którzy wnikliwie opisują skutki podbojów europejskich dla swoich społeczeństw. Wniosek końcowy: Wykorzystując ten sposób powiązania tematyki globalnej z obowiązkowym programem Twojego przedmiotu, sprawiasz, że jakość nauczania na Twoich lekcjach staje się wyższa. Uwaga! Przykłady dotyczące realizacji programu edukacji globalnej na lekcjach jedenastu przedmiotów nauczanych w gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej znajdują się w przewodniku dla nauczyciela, który otrzymała Twoja szkoła. Znajdziesz je w rozdziale 5.3 Tematy programu na lekcjach w ramach poszczególnych przedmiotów (strony 35-37). Dla geografii obowiązek globalnego myślenia i założenie rozumienia zjawisk i procesów zachodzących na świecie stały się fundamentalnymi celami nauczania od lat 90. W jej dydaktyce zawsze starano się pokazać uczniowi 'cały świat'. Rozwój globalny na lekcjach geografii może być analizowany przez pryzmat tematów zaczerpniętych z różnych dziedzin życia społecznego, gospodarczego, politycznego i kulturalnego oraz analizy zjawisk przyrodniczych. Zarówno na poziomie liceum, jak i w gimnazjum, poruszane tematy powinny być ujęte w dwa centralne bloki: Pierwszy blok powinien obejmować tematy dotyczące sektora produkcji i konsumpcji oraz ich związku ze stanem środowiska naturalnego. (...) Drugi blok tematyczny powinien obejmować te tematy, które obejmują zagadnienia podziału świata na kraje rozwinięte i rozwijające się. Źródło: Mirosław Czerny, Globalizacja przewodnim tematem w I klasie liceum, w: Komentarz do podstawy programowej przedmiotu geografia. Strona internetowa MEN Przewodnik dla nauczyciela 7
Sposób 2 Poszerz dotychczasową perspektywę Drugi sposób powiązania tematyki globalnej z realizacją podstawy programowej polega na mocniejszym uwzględnieniu perspektywy krajów Południa w omawianiu tematów, które dotyczą zarówno krajów Północy, jak i Południa. Analizując dany temat (punkt w treściach kształcenia) z podstawy programowej, zadaj sobie pytanie: W jaki sposób dane zagadnienie dotyczące krajów Południa i ludzi tam żyjących jest rozpatrywane w Polsce? Czy jest to perspektywa europocentryczna? Jeśli tak, to chcąc wprowadzić modyfikacje do dotychczasowego sposobu omawiania danego tematu, powinnaś/powinieneś mocniej zaakcentować aspekty istotne dla krajów Południa. Czasem wystarczy dodatkowe pytanie skierowane do młodzieży lub podanie nowego istotnego (oczywiście z punktu widzenia krajów Południa) faktu, ale czasem konieczne będzie zupełnie nowe podejście do tematu. Oto niektóre przykłady: e Historia w gimnazjum: Europa i świat w XIX w. Uczeń (...) ocenia pozytywne i negatywne skutki polityki kolonialnej z perspektywy europejskiej oraz kolonizowanych społeczności i państw. W tym miejscu warto sięgnąć do publikacji autorów pochodzących z krajów Południa (np. wejść na portal www.afryka.org), aby skutki kolonializmu poznać dokładniej ze strony samych zainteresowanych. e Geografia w liceum zakres podstawowy: Zróżnicowanie gospodarcze świata. Uczeń klasyfikuje państwa na podstawie analizy wskaźników rozwoju społecznego i gospodarczego; wyróżnia regiony bogate i biedne (bogatą Północ i biedne Południe) i podaje przyczyny dysproporcji w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego regionów świata. W tym kontekście Polska zdecydowanie zalicza się do krajów bogatej Północy wbrew dość częstym, powielanym również w prasie opiniom, jakoby było inaczej. Więcej niż trzy czwarte krajów na świecie znajduje się niżej niż Polska na liście krajów uszeregowanych wg wskaźnika rozwoju społecznego. Ta świadomość pomoże uczniom lepiej zrozumieć zagadnienia dotyczące Sprawiedliwego Handlu i zmian klimatycznych. Podczas lekcji poruszającej to zagadnienie możesz wykorzystać ćwiczenia 1.2 Świat według wskaźnika rozwoju społecznego i 1.3 Życie w krajach Południa zawarte w przewodniku dla nauczycieli do programu Szkoła globalna opublikowanym przez PAH w 2008 r. (jest on dostępny na stronie www.szkolaglobalna.pl). Uczestnicy i uczestniczki jednego ze szkoleń w ramach programu Szkoła globalna działa lokalnie. Fot. M. Wojtalik Skoro edukacja obywatelska ma przygotowywać do udziału w życiu publicznym, uczniowie powinni już w ramach zajęć i w trakcie realizacji projektów edukacyjnych planować i podejmować rzeczywiste działania. Mogą to być inicjatywy (...) związane z życiem społeczności lokalnej (uporządkowanie miejskiego parku, założenie dyskusyjnego klubu filmowego) czy szerszych społeczności (...) w sprawie globalnego ocieplenia. Źródło: Alicja Pacewicz, Andrzej Waśkiewicz, Komentarz do podstawy programowej przedmiotu Wiedza o społeczeństwie. Strona internetowa MEN. e Ekonomia w praktyce w liceum: Planowanie przedsięwzięcia uczniowskiego o charakterze ekonomicznym. Uczniowie mogą na przykład wprowadzić produkty pochodzące ze Sprawiedliwego Handlu do sprzedaży w sklepiku szkolnym. Wniosek końcowy: Uwzględnienie na lekcjach Twojego przedmiotu perspektywy krajów Południa i aspektów istotnych dla krajów ubogich sprawi, że Twoi uczniowie zdobędą szerszą wiedzę, będą więc lepiej przygotowani do zdania egzaminu końcowego, a po opuszczeniu szkoły będą lepiej rozumieć współczesny świat. Zachęcamy do skorzystania z naszych wskazówek. W innym przypadku istnieje ryzyko, że Twoi uczniowie nie poznają perspektywy ludzi z krajów Południa, ich wiedza będzie więc niepełna, a pojmowanie relacji Północ-Południe obarczone stereotypami wypływającymi z wielu obiegowych opinii na ten temat.
Edukacja globalna na lekcjach przedmiotowych Sposób 3 Uwzględnij Południe, mówiąc o sprawach światowych Trzecim sposobem uwzględnienia na lekcjach tematyki globalnej jest mocniejsze zaakcentowanie zagadnień ważnych dla krajów Południa przy omawianiu tematów dotyczących całego świata. Pamiętając, że mieszkańcy krajów Południa (Afryki, Ameryki Łacińskiej i Azji) stanowią większość świata, szerzej omawiaj tematy dla nich ważne. Jennifer Wettaka, członkini spółdzielni Gumutindo, uprawiającej kawę. Spółdzielnia Gumutindo działa zgodnie z zasadami Sprawiedliwego handlu. Uganda, Afryka wschodnia. Fot. Simon Rawles Możesz także znaleźć wiele analogii pomiędzy sytuacją Polski w różnych epokach historycznych (również we współczesności) z sytuacją krajów rozwijających się na innych kontynentach, np. konieczność budowania zrębów państwowości po uzyskaniu niepodległości lub odzyskaniu wolności, trudności rozwojowe wynikające z tego, że kraj składa się z części zajmowanych wcześniej przez różnych zaborców lub różne mocarstwa kolonialne, ograniczenia państw peryferyjnych w swobodnym kształtowaniu własnej ścieżki rozwoju i polityki międzynarodowej. Oto niektóre przykłady: e Wiedza o społeczeństwie w gimnazjum: Etyka w życiu gospodarczym. Uczeń przedstawia zasady etyczne, którymi powinni się kierować pracownicy i pracodawcy; wyjaśnia, na czym polega społeczna odpowiedzialność biznesu. Ten punkt to świetna okazja, aby porozmawiać z uczniami o Sprawiedliwym Handlu oraz Warto wziąć pod uwagę punkty widzenia, które proponuje dzisiejsza humanistyka choćby antropologia kulturowa czy krytyka postkolonialna. (...) W przypadku powieści Sienkiewicza konieczne wydaje się dziś spojrzenie z punktu widzenia stosunku głównych bohaterów do ich afrykańskich towarzyszy czy afrykańskiej kultury w ogóle. Intencją nie jest tu dyskredytowanie dzieł takich jak W pustyni i w puszczy, lecz inspiracja do twórczej z nimi dyskusji zarówno o literaturze, jak i o świecie. Źródło: Podstawa programowa z komentarzami. Język polski w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum. Strona internetowa MEN. o wyzysku pracowników w krajach Południa we współczesnym świecie. e Historia w gimnazjum: Życie pod zaborami. Uczeń (...) wyjaśnia cele i opisuje metody działań zaborców wobec mieszkańców ziem dawnej Rzeczypospolitej. Temat ten może stać się podstawą poszukiwania podobieństw i różnic w sytuacji Polaków i mieszkańców krajów, które uległy kolonizacji, a potem budowały swoją państwowość. Uwzględnienie wątku krajów Południa jest oczywiście elementem dodatkowym w stosunku do podstawy programowej, lecz jednocześnie stwarza znakomitą okazję do tego, aby uczniowie zrozumieli podobieństwa pomiędzy Polską a krajami Południa. e Historia w liceum: Świat po II wojnie światowej. Uczeń (...) sytuuje w czasie i przestrzeni proces dekolonizacji oraz ocenia jego następstwa, uwzględniając rolę ONZ. Tutaj ważne będzie omówienie układu sił pomiędzy krajami Północy i Południa wynikające z przewagi ekonomicznej i militarnej, konsekwencje braku równowagi oraz omówienie procesów i ruchów społecznych funkcjonujących w krajach Południa. e Podstawy przedsiębiorczości w liceum: Państwo i gospodarka. Uczeń ocenia wpływ globalizacji na gospodarkę świata i Polski oraz podaje przykłady oddziaływania globalizacji na poziom życia i model konsumpcji. Oddziaływanie globalizacji i modele konsumpcji to temat, który łatwo połączysz z zagadnieniami Sprawiedliwego Handlu i zmian klimatycznych. Jednym z materiałów edukacyjnych może być np. film Historia rzeczy dostępny za darmo w internecie. e Wiedza o społeczeństwie w liceum: Globalizacja współczesnego świata. Uczeń: 1) przedstawia wieloaspektowy charakter procesów globalizacji (polityka, gospodarka, kultura, komunikacja, ekologia); 2) ocenia rolę wybranych państw oraz instytucji o zasięgu globalnym (organizacji, korporacji, mediów) w procesach globalizacyjnych; 3) rozważa racje ruchów ekologicznych i alterglobalistycznych oraz racje ich przeciwników, formułując własne stanowisko w tej sprawie. Wniosek końcowy: Wykorzystaj wskazówki z tej części poradnika, jeśli nie chcesz, aby świat przedstawiany w szkole został zawężony wyłącznie do zachodniego kręgu kulturowego i gospodarczego, a uczniowie dowiedzieli się tylko części prawdy na temat spraw światowych. Przewodnik dla nauczyciela 9
Sposób 4 Zilustruj temat przykładami z Południa Ostatni sposób włączania edukacji globalnej do realizacji programu szkolnego przyda Ci się szczególnie, jeśli uczysz przedmiotu, w którym podstawa programowa nie uwzględnia wprost tematyki globalnej. Dotyczy to przede wszystkim przedmiotów matematycznych i technicznych oraz edukacji artystycznej, wychowania fizycznego i w dużej mierze języków obcych. Jeśli uczysz któregoś z powyższych przedmiotów, możesz zilustrować treści omawiane na lekcji tematami globalnymi. W ten sposób jednocześnie realizujesz swój program nauczania i program PAH Szkoła globalna działa lokalnie. Przykłady: jeśli Twoja szkoła stawia sobie za cel redukcję emisji dwutlenku węgla (w ramach przeciwdziałania zmianom klimatycznym, których ofiarami już dzisiaj są ludzie żyjący w krajach Południa), do programu swojego przedmiotu możesz wprowadzać zadania praktyczne, które realizują cel szkoły. podobnie możesz postępować, gdy Twoja szkoła realizuje działania dotyczące drugiego tematu programu PAH, tj. Sprawiedliwego Handlu. Uczniowie mogą na przykład wykorzystywać dane dotyczące obecnych, niesprawiedliwych reguł handlu międzynarodowego, aby lepiej zrozumieć potrzebę wspierania Sprawiedliwego Handlu. Mogą też przygotowywać na poszczególnych lekcjach elementy akcji polegającej na wprowadzeniu produktów pochodzących ze Sprawiedliwego Handlu do sklepiku szkolnego lub szkolnej stołówki i zachęcać do tego właścicieli sklepów znajdujących się w okolicy szkoły. Aby działania, o których piszemy powyżej, odbywały się w ramach realizacji programów przedmiotowych, a nie jako dodatkowe zadanie, warto wspólnie z dyrekcją szkoły i innymi nauczycielami ustalić jasny podział tematów poruszanych na poszczególnych lekcjach. Zwróć szczególną uwagę na ten sposób, jeśli uczysz e przedmiotu matematycznego lub technicznego: matematyka, zajęcia techniczne, zajęcia komputerowe, informatyka, e przedmiotu artystycznego lub z dziedziny edukacji kulturalnej: muzyka, plastyka, wiedza o kulturze, historia muzyki, historia sztuki, język łaciński i kultura antyczna, zajęcia artystyczne, e wychowania fizycznego, e edukacji dla bezpieczeństwa, e języków obcych, e religii, etyki. Opisany powyżej sposób łączenia edukacji globalnej z realizacją programu przedmiotowego możesz wykorzystać także wtedy, gdy uczysz innego przedmiotu (np. j. polskiego, przyrody, geografii, biologii, chemii i fizyki). Uczestnicy i uczestniczki jednego ze szkoleń w ramach programu Szkoła globalna działa lokalnie. Fot. M. Wojtalik
Edukacja globalna na lekcjach przedmiotowych Indywidualny plan realizacji programu w ramach zajęć przedmiotowych Zmiany klimatyczne Bardziej sprawiedliwy handel Łączna ilość zajęć w klasach Uwagi Temat z rozkładu materiału w ramach programu nauczania danego przedmiotu Temat z planu pracy w ramach programu Szkoła Globalna działa lokalnie Planowany, przybliżony termin zajęć Klasy, w których zajęcia są planowane Imię i nazwisko nauczyciela/nauczycielki Przedmioty Faktyczny termin zajęć (do wypełnienia po zrealizowaniu zajęć) Klasy, w których zajęcia zostały przeprowadzone (do wypełnienia po zrealizowaniu zajęć) Arkusz należy wypełnić w dwóch terminach: w chwili przygotowania planu pracy (wszystkie kolumny poza dwoma ostatnimi) w miarę realizacji zajęć (dwie ostatnie kolumny). Przewodnik dla nauczyciela 11
Działania organizacji pozarządowych z Euro- py (w tym z Polski) i z krajów Południa i in- stytucji (w tym Unii Europejskiej i ONZ) oraz znanych osobistości na rzecz przeciwdziała- nia zmianom klimatycznym. Społeczne, gospodarcze i polityczne skutki nadmiernej eksploatacji zasobów natural- nych - czego uczy nas historia. Przyrodnicze i gospodarcze uwarunkowania krajów Południa i wpływ zmian klimatycznych na sytuację życiową ludzi w tych krajach. Biologiczny opis mechanizmu zmian klima- tycznych. Wpływ na ludzi w krajach Południa. Podglądy naukowców a opinie głoszone przez media. Zaangażowanie w przeciwdziałanie zmianie klimatu jako jedno ze źródeł powodzenia przedsiębiorstwa - na przykładzie wpływu na ludzi w krajach Południa. Szkodliwe dla środowiska działania w krajach Południa - na przykładzie wybranych korporacji. Działania organizacji pozarządowych z Europy (w tym z Polski) i z krajów Południa na rzecz bardziej sprawiedliwego handlu. Prawo do rozwoju i zobowiązania krajów bogatych (w tym Polski) do udzielania pomocy rozwojowej. Społeczne, gospodarcze i polityczne skutki wyzysku jednych krajów przez inne. Polska jako kraj wyzyskiwany w przeszłości - czego nas to uczy o współczesnych nierównościach między krajami bogatymi a biednymi. Droga produktów codziennego użytku od wydobycia surowców do ostatecznego konsumenta w Polsce. Nierówny podział zysków w łańcuchu handlowym. Wpływ gospodarki nastawionej na masowy eksport na różnorodność biologiczną, która jest podstawą działalności człowieka w krajach Południa. Ostateczny cel działalności gospodarczej: zysk czy przede wszystkim szczęście człowieka - na przykładzie wyzysku pracowników w krajach Południa i nierówności w relacjach handlowych między krajami bogatymi a biednymi. Od tematu do scenariusza Jedną z największych trudności, jakie możesz napotkać na drodze wprowadzania edukacji globalnej do programu swojego przedmiotu, jest konieczność wyboru odpowiednich treści z podstawy programowej. Treści te muszą być dostosowane do programu i podręczników używanych w Twojej szkole. Gdy już wykonasz tę pracę, możesz śmiało przystąpić do opracowania własnego planu zgodnego z rozkładem materiału. Zdecydowanie polecamy Ci dokonanie przeglądu podstawy programowej bezpośrednio w oparciu o tekst podstawy wraz z komentarzami. Jest on dostępny m.in. na stronie: http://reformaprogramowa.men.gov.pl Dlaczego tak? Ponieważ wiele dostępnych na rynku programów i podręczników szkolnych nie daje jasnych wskazówek odnośnie edukacji globalnej. Samodzielny przegląd podstawy programowej da ci pewność, że zaplanowałaś/zaplanowałeś wdrażanie edukacji globalnej na lekcjach swojego przedmiotu w sposób najlepszy z możliwych i z uwzględnieniem własnego stylu nauczania oraz uwarunkowań swojej szkoły i uczniów. Nauczycielki i nauczycieli biorących udział w programie Szkoła globalna działa lokalnie prosimy o wypełnienie arkusza pt. Indywidualny plan realizacji programu w ramach zajęć przedmiotowych. Znajdziesz go na stronie 48 Przewodnika dla nauczyciela oraz na poprzedniej stronie. Dzięki temu planowi zyskasz jasną wizję zakresu swojej pracy, co pozwoli Ci wykonać kolejny krok: dostosować swoje dotychczasowe scenariusze zajęć do wymogów edukacji globalnej. Twoja praca oraz praca innych nauczycielek i nauczycieli z Twojej szkoły umożliwi pełną realizację pierwszego etapu programu Szkoła globalna działa lokalnie oraz pomoże z sukcesem przeprowadzić akcję w społeczności lokalnej (etap 2). W trakcie przygotowywania poszczególnych lekcji możesz napotkać na trudności z dostępem do źródeł, aktualnych danych lub dodatkowej literatury. Mając tę świadomość, dajemy Ci dostęp do szerokiego wyboru źródeł Polskiej Akcji Humanitarnej. W ramach bezpłatnej pomocy Twoja szkoła otrzyma: Przewodnik dla nauczycieli do programu Szkoła Globalna (2008) zawierający kilkanaście scenariuszy lekcji wraz z materiałami pomocniczymi, artykułami, kartami pracy, scenariusze lekcji udostępnione na stronie internetowej PAH (www.pah.org.pl), biuletyn elektroniczny, który może zamówić każdy nauczyciel uczestniczący w programie Szkoła globalna działa lokalnie, zawierający aktualności, przydatne linki, cytaty i wiele praktycznych wskazówek. Możesz także skorzystać z indywidualnych konsultacji, kontaktując się z pracownikami Polskiej Akcji Humanitarnej telefonicznie lub mailowo, a także skorzystać ze wsparcia innych nauczycieli, którzy mają doświadczenie w realizacji programu na zajęciach z danego przedmiotu. 5.3 Tematy programu na lekcjach w ramach poszczególnych przedmiotów Celem zajęć realizowanych na poszczególnych przedmiotach jest przygotowanie młodzieży do badania i akcji w szkole, a potem do przeprowadzenia badania i akcji w lokalnej społeczności. Każda lekcja w ramach programu powinna w sposób bezpośredni pokazywać zależności pomiędzy Polską, a krajami globalnego Południa. Dobór tematów powinien gwarantować, że młodzież uczestnicząca w programie zdobędzie wiedzę i umiejętności oraz będzie kierować się postawami opisanymi w rozdziale 3. pt. Etap 1: nauka, badanie, działanie w szkole i nawiązanie współpracy w społeczności lokalnej (str. 15-16). Przestawiamy poniżej przykładowe tematy zajęć w ramach poszczególnych przedmiotów. Każdy z nich bezpośrednio przyczynia się do realizacji celów programu Szkoła Globalna działa lokalnie. Zestaw ten nie wyczerpuje wszystkich możliwych zagadnień. Zachęcamy Państwa do kontaktu z zespołem realizującym program w Polskiej Akcji Humanitarnej i dzielenia się swoimi pomysłami. Chętnie rozszerzymy poniższą listę i przekażemy Państwa pomysły innym szkołom uczestniczącym w programie. Zmiany klimatyczne Bardziej sprawiedliwy handel Potrzeba obcowania z naturą i zależność człowieka od natury w literaturze i sztuce - potrzeby ludzi w Polsce i zależność od natury w krajach Południa. język polski języki obce Obraz niedoli ludzi ubogich w literaturze - analogia ze współczesnym położeniem ludzi w krajach Południa. Dawna literatura propagująca nierówność ras jako jedno ze źródeł ucisku kolonialnego. Współczesne przekazy medialne jednym ze źródeł neokolonializmu. Zmiany klimatyczne jako jeden z kluczowych Potrzeba ochrony przed wyzyskiem i opartych dylematów politycznych i społecznych w UE. na równości relacji między krajami bogatymi Przykłady działań, mających na celu przeciwdziałanie zmianom klimatycznym w krajach wych z krajów Południa (ze wszystkich konty- a biednymi - na przykładzie artykułów praso- Południa. nentów). matematyka Obliczenie ilości emisji gazów cieplarnianych przez szkołę i społeczność lokalną oraz wprowadzeniu sprawiedliwego handlu w lo- Obliczenie korzyści dla krajów Południa po spodziewanych oszczędności po zrealizowaniu programu. wobec krajów Południa, wynikającego z niewykalnej społeczności. Obliczenie długu Polski wiązania się z obietnic pomocy rozwojowej. 35 Zmiany klimatyczne Bardziej sprawiedliwy handel wiedza o społeczeństwie historia geografia biologia podstawy przedsiębiorczości! Zmiany klimatyczne Bardziej sprawiedliwy handel fizyka Fizyczny opis mechanizmu zmian klimatycznych - ze szczególnym uwzględnieniem pro- o fizyce w rozwiązywaniu konkretnych proble- Przykłady praktycznego wykorzystania wiedzy cesów zachodzących w krajach Południa. mów w krajach Południa. chemia Chemiczny opis mechanizmu zmian klimatycznych - ze szczególnym uwzględnieniem w krajach Południa, bez których nasze życie Pierwiastki i związki chemiczne wydobywane procesów zachodzących w krajach Południa. w Polsce byłoby o wiele trudniejsze. religia i etyka Postawy etyczne w odniesieniu do faktu, że Postawy etyczne w odniesieniu do ucisku kolonialnego i współczesnej nierówności między sprawcami zmiany klimatu są kraje uprzemysłowione, a ofiarami ludzie w krajach Południa. konsumpcyjnej w Europie na sytuację ludzi krajami bogatymi a biednymi. Wpływ postawy w krajach Południa. Uwaga: przygotowując konkretne zajęcia warto skorzystać z udostępnionego Państwa szkole poradnika pt. Jak mówić o większości świata, aby przekaz był zgodny z zasadami rzetelnej edukacji o krajach globalnego Południa. UWaGa: w rozdziale 5.3 Tematy programu na lekcjach w ramach poszczególnych przedmiotów stronach 35-37 Przewodnika dla nauczyciela, który otrzymała Twoja szkoła, znajdziesz przykłady dotyczące realizacji edukacji globalnej na 11 przedmiotach nauczanych w gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej. 36 37 Przewodnik dla nauczycieli po programie Szkoła Globalna działa lokalnie Polska Akcja Humanitarna 2010 ISBN: 978-83-929513-3-9 Autorzy: Anna Kucińska, Marcin Wojtalik, współpraca: Anna Okińczyc Międzynarodowy program Szkoła Globalna działa lokalnie koordynuje w Polsce: Polska Akcja Humanitarna Ul. Szpitalna 5/3, 00-031 Warszawa Tel. 22 828 88 82 www.pah.org.pl KRS 0000136833 www.szkolaglobalna.pl www.schools2communities.eu Publikacja ta powstała przy finansowym wsparciu Unii Europejskiej. Poglądy i opinie w niej wyrażone są wyłącznie poglądami Polskiej Akcji Humanitarnej i w żadnym wypadku nie odzwierciedlają oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej. Kopiowanie i wykorzystanie fragmentów tej publikacji nie wymaga odrębnej zgody wydawcy, pod warunkiem, że odbywa się to w ramach działalności edukacyjnej nie nastawionej na zysk, a materiały nie będą sprzedawane, ani w inny sposób udostępniane osobom trzecim, ani wykorzystane w innych publikacjach.