WARTOSC PSZCZELARSKA, ZAPYLANIE I OWOCOWANIE HOMOSTYLNEJ ODMIANY GRYKI. Bolesław Jabłoński Oddział Pszczelnictwa ISK w Puławach

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXI 1987 WARTOSC PSZCZELARSKA, ZAPYLANIE I OWOCOWANIE HOMOSTYLNEJ ODMIANY GRYKI (FAGOPYRUM ESCULENTUM MNCH.) Bolesław Jabłoński Oddział Pszczelnictwa ISK w Puławach Kazimiera Szklanowska Akademia Rolnicza w Lublinie WSTĘP Gryka zwyczajna (Fagapyrum sagittatum Gilib., syn. F. esculentum Mnch.) wywodzi się z ciepłego klimatu Azji Środkowej, gdzie od Plajdawniejszych czasów człowiek korzystał z jej pożywnych nasion. W dobie obecnej największą powierzchnię uprawy zajmuje ona w Związku Radzieckim (ponad 2 mil. ha) oraz w Polsce (ponad 100 tys. ha). W innych krajach gryka jest uprawiana w niedużych ilościach, głównie z powodu stosunkowo niskich plonów nasion, wynoszących najczęściej 8-10 q z 1 ha. Jednakże wysokie walory odżywcze i dietetyczne produktów wytwarzanych z nasion gryki sprawiają, że hodowcy wielu krajów świata pracują obecnie intensywnie nad uzyskaniem nowych, bardziej plennych odmian. W Polsce prof. dr M. R u s z k o w s k i w Puławach, który ze swą żoną B. R u s z k o w s k ą od dawna zajmuje się wielostronnie badaniem tej rośliny (publ. m.in. 1958, 1969, 1963, 1965, 1966), wyhodował formę homostylną, odznaczającą się wysokim stopniem samopylności i znacznie lepszym plonowaniem od dotychczas uprawianych form heterostylnych (R u s z k o w s k i 1980, 1983, R u s z k o w s k i i Ż e b r o w s k i 1986). Heterostylia, tj. wytwarzanie w kwiatach jednych roślin długiego słupka i krótkich pręcików, u innych odwrotnie, jest u gryki, jako gatunku wysoce obcopylnego i owadopylnego, cechą dominującą. Dawno jednak obserwowano u pewnej liczby roślin w populacji pojawianie się kwiatów homostylnych, tj. mających znamiona słupka i pylniki na jednakowym mniej więcej poziomie (K r o t o v 1963), co obecnie wykorzystano w pracach 153

selekcyjnych. Nowa odmiana, pod nazwą Puławska l, wejdzie prawdopodobnie do szerokiej produkcji. Pszczelarze, którzy dotychczas zbierają corocznie pokaźne ilości wysoko cenionego miodu gryczanego, pragną wiedzieć, jaką wartość dla pszczół przedstawia ta nowa odmiana. Odpowiedzi na powyższe pytanie mają dostarczyć wyniki niniejszej pracy. Pozwalają one również prześledzić wpływ czynników pogody na kwitnienie, nektarowanie i zapylanie gryki. MATERIAŁ l METODYKA Nasiona nowej homostylnej odmiany gryki Puławska l otrzymywano do doświadczeń co roku z Zakładu Doświadczalnego IUNG w Osinach koło Puław. W porównaniu z dotychczas uprawianymi odmianami heterostylnymi charakteryzuje się ona m.in. niższym wzrostem, bardziej zwartym pokrojem roślin, sztywniejszą łodygą, jaśniejszą barwą liści, wyraźnym skupieniem kwiatostanów w szczytowe baldachogrona, jednolicie białą barwą kwiatów oraz owocami (orzeszkami, zwanymi w praktyce nasionami) o wyraźnie wykształconych skrzydełkach. Nasiona standardowej heterostylnej odmiany Hruszowskiej, z którą porównywano nową odmianę homostylną, kupowano w sklepie Centrali Nasiennej. Doświadczenia przeprowadzono w latach 1984-1986 w Puławach, na glebie bielicowej lekkiej, w sześciu powtórzeniach, według metody bloków losowarfych. Wielkość podstawowego poletka wynosiła 10 m x 2 m. Siew wykonywano w końcu maja, siewnikiem ogrodniczym, w rzędy co 40 cm, stosując 70 kg nasion na 1 ha. Bezpośrednim przedplonem dla gryki była facelia uprawiana na nasiona, której "słomę" po omłocie rozrzucano na polu i przyorywano. Nawożenie mineralne wynosiło 60 kg potasu, 50 kg fosforu i 60 kg azotu w czystym składniku. Połowę dawki azotu stosowano w postaci saletrzaku przed siewem, a drugą połowę w postaci saletry w początku kwitnienia roślin. W czasie wegetacji stosowano dwukrotnie planetowanie międzyrzędzi, z częściowym ręcznym usuwaniem chwastów z samych rzędów. W celu określenia tempa wzrostu gryki wykonywano co 10 dni, począwszy od lo-go dnia po wschodach, pomiary wysokości 30 roślin na każdym poletku. Natomiast w celu stwierdzenia stopnia wiązania owoców z kwiatów odwiedzanych i nie odwiedzanych przez owady, ustawiano na końcach poletek na czas kwitnienia izolatory z siatki plastykowej o oczkach 2 mm x 2 mm (ryc. 1). Badania w czasie kwitnienia sprowadzały się do: a) pobierania codziennie nektaru pipetami według zmodyfikowanej metody (J a b ł o ń s k i, S z k l a n o w s k a 1979), b) liczenia każdego dnia co godzinę wszystkich owadów na wyznaczonych sznurem pasach poletek obejmujących dwa rzędy roślin, c) określania codziennie liczby kwiatów rozkwitających na jednostce powierzchni (50 cm długości rządka), d) okreś- 154

Hyc. 1. Fragment polowego doświadczenia z zapylaniem gryki (A - hornostylna odmiana Puławska I, B - heterostylna odmiana Hruszowska) w początkowej fazie kwitnienia; widoczne izolatory zabezpieczające dostęp owadów do kwiatów (fot. dr M. Biliński) Fig. 1. Fragment of the experimental field with pollination of buckwheat (A - homostyle Pulawska I var iety, B - hetero style Hruszowska variety) at the begining of blooming period; isolators made of plastic net prevent the flowers from beeing pollinated by insects (fot. dr M. Biliński) lama ilości pyłku w kwiatach z różnych faz okresu kwitnienia metodą eterową War a k o m s k i e j (1972) w modyfikacji 8 z k l a n o w s k i ej (8 z k l a n o w s k a i P l u t a. 1984), e) ustalania liczby kwiatów w kwiatostanach z różnych faz okresu kwitnienia, biorąc losowo po 30 kwiatostanów z każdego poletka. W momencie dojrzewania pobierano z 1 m" każdego peletka próbkę roślin, na których liczono wszystkie kwiatostany. Następnie w 100 losowo branych z każdej próby kwiatostanach ustalano liczbę owoców dobrze wykształconych i niedorozwiniętych, zaschniętych. W taki sam sposób analizowano próby roślin spod izolatorów. Po ścięciu porostu sierpami, wysuszeniu i omłóceniu, nasiona z poszczególnych poletek oczyszczano i ważono. Wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji. Wartości różniące się między sobą istotnie oznaczono w tabeli kolejnymi literami alfabetu. Zamiast pełnych nazw odmian - "Rruszowska", "Puławska I" - w tabelach zastosowano skróty - "R", "P". 155

CHARAKTERYSTYKA POGODY W czasie wegetacji gryki w czerwcu i w lipcu 1984 r. pogoda charaktęryzowała się stosunkowo niską temperaturą, dużym zachmurzeniem i bogatymi opadami. W sierpniu natomiast działo się odwrotnie (tab. 1). Wrzesień, w stosunku do przeciętnych wieloletnich, różnił się tylko większą ilością opadów. Tabela 1 Niektóre dane metorologiczne z okresu wegetacji gryki w Puławach w latach 1984-1986 Some meteorological data of the period of vegetation of buckwheat in Pulawy in the years 1984-1986 Rok Miesiące - Months Year V VI VII VIII IX Średnie dzienne temperatury Average daily temperature 1984 14,1 14,5 16,2 18,3 13,7 1985 15,4 14,6 17,5 18,4 12,5 1986 14,8 17,3 18,0 17,7 11,3 x 13,2 17,2 18,3 17,9 13,3 Sumy opadów w mm - Rainfalls in mm 1984 98 102 92 13 113 1985 48 115 76 77 47 1986 82 41 117 69 64 x 52 76 80 70 45 Suma godzin usłonecznienia Time of insolation in hours 1984 171 164 170 284 120 1985 217 115 251 227 126 1986 264 250 233 180 106 x 247 225 223 215 139 x - średnie kilkudziesięcioletnie Averagę ofmany years Rok 1985 charakteryzował się również chłodnym, pochmurnym i bogatym w opady czerwcem, mniej deszczowym, słonecznym i niezbyt ciepłym lipcem, oraz przeciętnie deszczowym i ciepłym sierpniem. We wrześniu temperatura była nieco niższa od średniej wieloletniej. W ostatnim roku badań (1986) pogoda w czerwcu była średnio ciepła i słoneczna, lecz suchsza niż przeciętnie. Dość ciepły i słoneczny lipiec 156

obfitował w opady. Sierpień natomiast, choć średnio ciepły i przeciętnie deszczowy, był bardziej pochmurny niż zwykle, a wrzesień znacznie chłodniejszy. Ogólnie biorąc, w pierwszych dwu latach badań pogoda w pierwszej połowie okresu wegetacji gryki była chłodniejsza, w drugiej zaś cieplejsza. W trzecim roku warunki układały się odwrotnie. Zwłaszcza usłonecznienie w sierpniu 1986 r. było znacznie mniejsze. WYNIKI CHARAKTERYSTYKA POROSTU GRYKI Wschody, wzrost i obfitość kwitnienia. Wschody gryki pojawiały się w 4-6 dniu po zasiewie, przy czym zawsze nowa homostylna odmiana Puławska I wykazywała pewne opóźnienie w stosunku do heterostylnej odmiany Hruszowskiej. Przez cały okres wegetacji miała ona też słabsze tempo wzrostu (ryc. 2) i w rezultacie w=rastała średnio o około 13 cm cm 120 100 80 60 40 20 10 20-1 ----2 30 40 50 60 70 80 liczba dni od daty WSchodów Number of days after ri se Ryc. 2. Tempo wzrostu gryki w latach 1985, 1986: 1 - heterostylna odmiana Hruszowska, 2 - homostylna odmiana Puławska I Fig. 2. The rate of growth of buckwheat in years 1985, 1986: 1 - heterostyle wariety Hruszowska, 2 - homostyle variety Puławska I 157

Zagęszczenie wysokość roślin oraz obfitość kwitnienia badanych odmian gryki Density and height ofbuckwheat plants and abundance offlowers Tabela 2 Cecha badana Odmiana Rok - Year Średnio Investigated feature Variety 1984 I 1985 I 1986 Average Liczba roślin na l m l H* 80,8 b 130,2 b 87,5 a 99,5 bu Number of plants per l m 2 p 71,5 a 113,7 a 82,2 a. 89,1 a Wysokość,roślin w cm H 79,7 b 132,1 b 114,0 b 108,6 b Height of plant in cm P 72,2 a 117,4 a 96,5 a 95,4 a Liczba kwiatów w kwiatostanie H 24,3 a 31,8 a 31,6 a 29,2 a Number offjowers per inflorescence P 31,8 b 34,2 b 36,1 b 34,0 b Liczba kwiatów na l m 2 w tys. H 40,5 a 73,9 a 82,7 a 65,7 a Number of fiowers per l m 2 in thous. P 46,4 b 81,9 b 91,1 b 73,1 b H - Hruszowska - standardowa odmiana heterostylna - heterostyle variety p - Puławska - nowa odmiana homostylna - new homostyle variety Wyniki różniące się między sobą istotnie oznaczono kolejnymi literami alfabetu Results with differs significantly rnerked by the following letters ofalphabet (Te same uwagi dotyczą następnych tabel) (These attentions eonceru of next tables) (14%) niższa (tab. 2). Mimo jednakowej wagowej ilości wysiewu nasion (70 kg/ha) gryka Puławska I wytwarzała przeciętnie około 90 roślin na 1 m", Hruszowska zaś około 100. Liczbą wytwarzanych kwiatów na jednostce powierzchni odmiana Puławska I przewyższała Hruszowską, dzięki bardziej licznokwiatowym kwiatostanom. Na 1 m 2 stwierdzono przeciętnie dla odmiany Puławskiej I 73 tys. kwiatów, a dla Hruszowskiej 66 tys. Przy niższej temperaturze w lipcu i małych opadach w sierpniu 1984 roku obie odmiany rosły i kwitły słabiej niż w dwu następnych latach. Dynamika kwitnienia. Kwiaty gryki rozkwitają tylko w porze rannej, pierwsze obserwowano już prezd godz. 5 (czasu środkowoeuropejskiego), a ostatnie niedługo po godz. 8. Szczyt rozkwitania wypadał między godz. 6 a '1 (ryc. 3 - słupki). Nowa odmiana homostylna wykazywała małe opóźnienie w dziennej dynamice rozkwitania, w stosunku do odmiany heterostylnej. W sezonowej dynamice rozkwitania nie stwierdzono istotnych różnic między odmianami, toteż przebieg tego zjawiska rozpatrzymy ogólnie dla gryki. Mimo podobnego terminu siewu (koniec maja), początek kwitnienia gryki wypadał różnie. Przy niższej temperaturze czerwca 1984 i 1985 r. kwitnienie rozpoczęło się w końcu pierwszej dekady lipca, a przy wyższej temperaturze czerwca 1986 r. - już około 25 czerwca. Okres kwitnienia 158

O/o 50 40 30 r- 20.. 10 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 godziny- hours c::::::j1mmid2-3 ----4 5... 6 Ryc. 3. Dzienna dynamika rozkwitania gryki (l - heterostylna odmiana Hruszowska, 2 - homostylna odmiana Puławska I) oraz oblotu jej przez owady zapylające, na podstawie średnich z lat 1985, 1986. Słupki przedstawiają liczbę kwiatów rozkwitających w jednogodzinnych odcinkach czasu, wyrażoną w Ufo w stosunku do ogólnej liczby kwiatów rozkwitających w ciągu całego dnia. Analogicznie linie oznaczają liczbę pszczół miodowych (3), trzmieli (4), pszczół samotnic (5) oraz much (6) obserwowanych na poletkach co godzinę (średnie z odmian) Fig. 3. Daily dynamieś of buckweat blooming and insects foraging (on the basis of data from years 1985, 1986): the bars indicate a number of flowers (1 - heteros tyle Hruszowska variety, 2 - homostyle Puławska I variety) opened in one hour intervals % of the total number of flowers opened during one day, Analogiealty the curves indicate number of honey bees (3), bumble bees (4), wild bees (5) and flies (6), obserwed on plots every hour (average from variety) przedłużał się w pierwszym i drugim roku do początku września, a trzecim roku do końca sierpnia. Przez początkowe 2 tygodnie okresu kwitnienia zachodziło stopniowe nasilanie się procesu rozkwitania kwiatów, od kilkudziesięciu do około 2 tys. dziennie na 1 m 2 (ryc. 4). Okres pełni kwitnienia trwał ponad 3 tygodnie i wówczas liczba rozkwitających w ciągu dnia kwiatów na 1 m 2 przekraczała 2 tys., dochodząc nawet do 3 tys. Potem następował stopniowy spadek intensywności rozkwitania. Jednak jeszcze w 7 tygodniu kwitnienia rozkwitało po kilkaset kwiatów na 1 m 2 Na liczbę rozkwitających dziennie kwiatów na jednostce powierzchni w ciągu dnia duży wpływ wywierały warunki pogody. Niełatwo jest dokonać interpretacji danych na ryc. 4, ponieważ reakcja rośliny na czynniki meteorologiczne, jak temperatura, opady, wilgotność, usłonecznienie, uzależniona jest od wzajemnego ich układu. Spadki temperatury hamują z reguły procesy życiowe rośliny, a więc i proces rozkwitania kwiatów. Ale spadkom temperatury towarzyszą przeważnie opady, a więc wzrost 159

oc 0/0 mm 25 70 20 20 60 15" 15 50 10 10 40 5 L i c Z ba 10 15 20 25 30 VII 10 15 20 25 30VIU Number kg 3500 7 3000 6 2500 5 2000 4 1500 3 -c O/o 2S 70 20 60 l S 50 10 40 1985 I II I V:: I I I ' ~ i: I I,:' I II I I'" l. I' III I,I 'I' 'I I, 11,1 I, I II I 'I, l I 1000 2 ~ I I I 'I I I ' I I I I I I lilii" II, II I II" I I I II I 111111111,,111 I 11111111 I III II II 500 l ~,III,III 'I II11111 I I I I III'''' "f!1'n.ii.j./'\1 l' I III I 1 1 ~. II" 111111111111 łt I II liii' ~:j:::j;j~'~'~'''' ~I~IJłi11~1~lłil~':ulal ttiliłlli{.iłijl ita l 11~Iijjjlltli:l!1Ii 1 II i III I II, 1111 II,Ir,n ~ I. 1il.r.l I t 15 20 2S 30 VII 10 IS 20 2S 30 VII Liczba Number kg 3500 7 30VI 10 15 20 r-:-. 25 30VII 10 15 20 25 3000 2500 5 2000 1500 1986 I. 1,,1 00.: I II II l O 2 I I. I, : ' I II " II I III II III." II 'II II II 500 l,,,,, I I I I I II I II I II I: : ::: ::I:.. I I I ~ c:::::::::j ",1 :0I II I I I II..., 1111 I I 1 1111 1 111111111, 111111111111, I 111111111111 11 11111"111111 I,I' :I 1111111111111111", l' I I I I J II I I I III II I J ~ 'lo, ~ 30VI 10 15 2U 25 30VII 10 2 4 _3 15 20 25 5 Ryc. 4. Sezonowa dynamika rozkwitania gryki, rozkład dostarczonego przez nią pożytku nektarowego w okresie kwitnienia oraz oblotu przez owady zapylające, na tle przebiegu niektórych czynników pogody (średniej temperatury i wilgotności względnej powietrza w godz. 7-11). 1 - liczba kwiatów rozkwitających dziennie na 1 m 2, 2 - dzienne porcje dostarczonych cukrów w nektarze w kg z 1 ha, 3-5 - dzienne sumy roboczogodzin owadzich (3 - pszczół młodych, 4 - dzikich pszczołowatych, 5 - muchówek) na 100 m2 Fig. 4. Sezonal dynamics of blooming, yield of sugars and insects foraging on buckwheat, in relation to some weather factors (average temperature and relative humidity from 7-11 hours): 1 - the number of flowers starting to bloom in succe sive days of blooming on 1 m2, 2 - amout of sugars secreted daily by flowers on 1 ha, ~5 - sums of the so-called working hours of insects foraging daily (3 - honey bees,4 - wild Apoidea, 5 - flies) on 100 m2

wilgotności, która sprzyja rozwojowi pąków kwiatowych i w następstwie nasileniu się procesu rozkwitania. Toteż z obniżeniem się temperatury w pierwszym dniu słabnie rozkwitanie kwiatów, a w następnych dniach wzmaga się ono nawet wtedy, kiedy temperatura podnosi się nieznacznie. Tak było np. w dniach 24-27.VII., 29.VII-2.VIII i 27-29.VIII 1985 r. oraz 19-21.VII. i 24-27. VII 1986 r. Natomiast w okresach wysokiej temperatury, przy braku deszczu i suchszym powietrzu, słabsze było rozkwitanie kwiatów gryki. Można to prześledzić w dniach 11-17.VIII 1985r. oraz w dniach 13-19.VII 1986 r. Wahania w Iiczbie rozkwitających kwiatów na jednostce powierzchni z dnia na dzień były znaczne, sięgały bowiem kilkudziesięciu procent. NEKTAROWANIE I. PYLENIE GRYKI Obfitość nektarowania i pylenia. Nektar w kwiatach gryki zaczyna się wydzielać z chwilą rozchylenia się listków okwiatu. Proces ten trwa kilka godzin, po czym ustaje przeważnie około godz. 12-13. Wkrótce po rozchyleniu listków okwiatu następuje pylenie, czyli pękanie pylników i osypywanie się pyłku. Jest on zwykle zbierany zaraz przez pszczoły miodne i inne owady pszczołowate oraz zjadany bezpośrednio przez muchówki. Na bieżąco polbierany przez owady jest też nektar. Normalnie kwiat bywa wielokrotnie odwiedzany przez owady i dzięki temu skutecznie zapylany. Przy przeciętnie słonecznej pogodzie, po ustaniu sekrecji nektaru, kwiat szybko stula więdnące lekko listki okwiatu, co widoczne jest już wczesnym popołudniem. W wypadku, kiedy owady nie mogą odwiedzać kwiatów, np. pod izolatorami, nektar wydzielany przez nektarniki nagromadza się w postaci wyraźnie widocznych kropelek. Przy wilgotnej bezdeszczowej pogodzie mogą one zlewać się w większe krople (ryc. 5). Listki okwiatu pozostają normalnie rozchylone do późnego wieczora. Nie pobrany przez owady nektar utrzymuje się w kwiecie jeszcze w ciągu drugiego dnia, lecz listki okwiatu stulają się już wtedy po wyschnięciu rannej rosy. Koncentracja cukrów w nektarze, zależnie od wilgotności względnej powietrza, waha się od około 20% do ponad 60%. Nektar pobierany do sprawdzenia około godz. 8 (9) zawierał przeważnie 40-45% cukrów. Badane odmiany nie różniły się między sobą pod tym względem (tab. 3). Ilość cukrów w nektarze 100 kwiatów wahała się, zależnie od pogody od kilku do ponad 30 mg. Średnio dla odmiany Hruszowskiej wynosiła ona 22,5 mg, a dla odmiany Puławskiej I 20,5 mg. Różnice między- odmianami okazały się istotne we wszystkich latach. Wyniki z roku 1984 były istotnie wyższe niż z dwu lat następnych, ale nie reprezentują one całego okresu. kwitnienia, lecz tylko dni okresu pełni kwitnienia, bardziej sprzyjające dobremu nektarowaniu. Wydajność cukrów z jednostki powierzchni zależy nie tylko od obfitości 11 Pszczelnicze zeszyty... 161

Ryc. 5. Kwiat gryki z kroplami nagromadzonego nektaru w czasie wilgotnej pogody (fot. dr M. Biliski) Fig. 5. The flower of buckwheat wit h drops of nectar accumulated during humid weater (fot. dr M. Biliński) Tabela 3 Wyniki analizy niektórych botaniczno-pszczelarskich cech badanych odmian gryki The rcsults of analysis of some apicultural and botanical features of buckwheat Badana cecha Odmiana Rok - Year Średnio Investigated feature Vvriety 1984 I 1985 I 1986 Average Ilość cukrów ze 100 kwiatów w mg H 27,7 b 20,4 b 19,3 b 22,5 b Quan tity ar sugars per 100 f'lowers in mg P 25,9 a 18,7 a 16,0 a 20,2 a Procent cukrów w nektarze H 33,4 a 47,2 a 49,1 a 43,2 a Percentage of sugars in nectar P 33,0 a 46,8 a 50,6 a 43,5 a Wydajność cukrów w kg z 1 ha H 112,2 a 150,8 a 159,9 a 141,0 a Sugars yield in kg per ha P 120,2 a 153,9 a J45,5 a J39,9 a J10ść pyłku z WOD kwiatów w mg H 24,4 a 36,7 a 30,6 b Quantity of póllen per 1000 fi0\\ ers in mg P 21,2 a 34,0 a 27,6 a Wydajność pyłku w kg z 1 ha H 17,5 a 30,4 a 24,0 a Pollen yield in kg per l ha P 17,4 a 31,0 a 24,2 a Żywotność pyłku w % H 98,5 a 96,1 a 97,3 a Viability of pollen in /'~ P 98,1 a 94,9 a 96,5 a Wymiary ziaren pyłku w ~m2x H 2379,6 b 2741,8 a 2560,7 a Size of pol!en grain in ~m2 p 2272,0 a 2528,8 a 2400,4 a x - Pole podłużnego przekroju Surface of oblong sect ion 162

nektarowania poszczególnych kwiatów, ale i od ich liczby. W latach 1985 i 1986 wynosiła ona dla obu odmian gryki, około 150 kg z 1ha, a w roku 1984 - około 115 kg. Istotności różnic między odmianami nie udowódnino. Słabsze nektarowanie poszczególnych kwiatów odmiany Puławskiej było rekompensowane większą liczbą wytwarzanych przez nią kwiatów na jednostce powierzchni. Obfitość pylenia gryki badano tylko w latach 1985-1986. Ilość pyłku ze 100 kwiatów w pierwszym roku wynosiła 24,4 mg dla odmiany Hruszowskiej i 21,2 mg dla odmiany Puławskiej I, zaś w drugim roku odpowiednio 36,7 mg i 34,0 mg. Różnice dla średnich z lat okazały się bliskie istotności. Wydajność pyłku z 1 ha wynosiła dla obu odmian średnio około 24 kg. Pyłek obu odmian wykazywał podobnie wysoką żywotność, około 97%. Pomiary wielkości jego ziaren wykazują (w tab. 3 podano tylko powierzchnię pola przekroju podłużnego ziarna pyłku), że nowa odmiana ma minimalnie drobniejszy pyłek. Nie powinno to jednak mieć znaczenia dla pszczół. Wpływ niektórych czynników pogody na nektarowanie. Dzięki codziennemu pobieraniu nektaru przez cały okres kwitnienia oraz ulokowaniu w pobliżu doświadczenia termohygrografu i deszczomierza, można było wyniki zestawić w tabelę korelacyjną w zależności od średniej temperatury i wilgotności względnej powietrza w czasie sekrecji nektaru. Okazało się, że najlepsze nektarowanie gryki zachodziło przy temperaturze 18 (17) -24 0 i wilgotności względnej powietrza 50-80% (tab. 4). Wtedy to w 100 kwiatach stwierdzano średnio ponad 20 mg cukrów. Poza temperaturą i wilgotnością względną powietrza zaobserwowano ujemny wpływ większego deszczu w godzinach przedpołudniowych na ilość cukrów w kwiatach. Nie było to zapewne skutkiem słabszego wydzielania, lecz skutkiem wypłukiwania nektaru z odkrytych nektarników gryki. Drobny deszcz nie wywierał większego ujemnego wpływu na ilość cukrów w kwiatach i nie przeszkadzał też bardzo pszczołom w oblocie gryki. Rozkład pożytku nektarowego w sezonie. Dzięki codziennemu liczeniu nowo rozkwitających kwiatów na jednostce powierzchni oraz pobieraniu nektaru, można było obliczyć dzienne porcje cukrów w nektarze, dostarczane owadom przez 1 ha gryki. Porcje te na ogół układały się dość proporcjonalnie do liczby rozkwitających kwiatów (ryc. 4). W dniach obfitego nektarowania były one jednak stosunkowo wyższe, zaś w dniach słabego nektarowania stosunkowo niższe. W kilku wypadkach, kiedy obfitsze deszcze padały w godzinach przedpołudniowych i nektar został wypłukany, ilość cukrów z l ha plantacji była bardzo mała lub bliska zeru. Wówczas i pszczoły nie odwiedzały kwiatów. Takimi dniami 1985 r. obyły: 21.VII, 8.VIII, 19.VIII i 27.VIII. W roku 1986 wystąpił tylko jeden dzień o całkowitym braku pożytku z gryki, tj. 13.VIII. Zmniejszone ilości cukrów z jednostki powierzchni występowały w okresach spadku temperatury, 163

Tabela 4 Zależność ilości cukrów wydzielanych przez 100 kwiatów gryki (w mg) od średniej temperatury i $redniej wilsotności względne] powietrza mierzonej W god~na~h 7-11 (na po<1~tawie <1any~h z lat 1985-1986) Sugar amoumt secreted by 100 buckwheat fiowers (in mg) depending on average temperature and relative air humidity measured between 7-11 hours (on the basis of data from years 1985-1986) Temperatura w -c Temperature in -c Wilgotność względna powietrza w % Relative air humidity in % 50 50,1-60 60,1-70 70,1-80 80,1 Średnie ważone Average weights < 12 12,1 14 14,1 16 16,1-18 18,1-20 20,1-22 22,1-24 24,1 < 11,0 19,6 18,5 22,1 21,7 16,4 22,8 12,8 18,6 4,6 8,7 15,7 20,6 21,1 20,8 22,9 20,6 7,2 4,0 12,2 7,3,14,7 12,9 15,7 14,3 20,3 17,3 21,4 22,6 6,3 8,8 14,0 16,7 19,8 21,2 22,3 18,9 Średnie ważone Averagę weights 16,8 21,5 19,0 16,5 10,4 17,6 głównie na skutek zmniejszenia się obfitości nektarowania poszczególnych kwiatów, co łatwo dostrzec na ryc. 4. W roku 1985 okres taki najbardziej wyraźnie zaznaczył się w dniach 19-22.VIII, a w roku 1986 w dniach 11-14.VII. W czasie pełni kwitnienia dzienne porcje cukrów w nektarze z 1 ha plantacji gryki wahały się na ogół w granicach 3-5 kg, a w najlepszych dniach sięgały one 6-7 kg z 1 ha. W przeliczeniu na surowiec miodowy (surowiec zawierający 80% cukrów) wynosi to 4-6 (7-9) kg z 1 ha. OBLOT GRYKI PRZEZ OWADY ZAPYLAJĄCE Skład gatunkowy owadów zapylających. Na kwiatach gryki w Puławach w latach 1984-1986 dominowały pszczoły miodne, których liczebność wynosiła 78-88%, średnio stanowiła około 83% (tab. 5). Liczebność trzmieli (Bambus) wynosiła 1,2-4,4%, średnio około 2,5%, zaś pszczół samotnic 1,3-7,5%, średnio około 3,5%. Wśród kilku obserwowanych pospolitych gatunków trzmieli (ziemny, gajowy, kamiennik, rudonogi, rudy, parkowy) dominował trzmiel ziemny i gajowy. Pszczoły samotnice należały głównie do rodzaju Andrena. Muchówek na gryce obserwowano 7-17%, średnio około 10%. Przeważały wśród nich bzygowate (Syrphidae). Nie stwierdzono różnic między odmianami w składzie gatunkowym owa- 164

Tabela Skład procentowy entomofauny zapylającej grykę w Pulawach w latach 1984-9186 Composition of insects pollinating buckwheat (in %) at Pulawy in the years 1984-1986 S Nazwa owadów Odmiana Rok - Year Średnio Name of insects Variety I 1984 1985 1986 I Average Pszczoły miodne H 86,1 79,1 86,4 83,9 Honey bees (Apis mellifera L.) P 83,3 77,5 88,1 83,0 Trzmiele (głównie trzmiel ziemny) H 1,3 2,6 4,4 2,8 Bumble bees (main B. terrestris L.) P 1,2 2,3 3,7 2,4 Pszczoły samotnice (gl. pszczolinki) H 2,2 5,7 1,6 3,2 Solitary bees (main Andrena F.) P 3,9 7,5 1,3 4,2 Muchówki (Bzygowate i inne) H 10,4 12,6 7,6 10,2 Flies (Syrphidae and others) P 11,6 12,7 6,9 10,4 dów zapylających. Można by się jedynie dopatrywać pewnej tendencji do preferowania kwiatów nowej odmiany przez pszczoły samotnice. Dynamika oblotu. Wymienione wyżej grupy owadów pojawiały się na kwiatach gryki około godz. 6, a kończyły oblot około godz. 13 (14). Szczyt intensywności odwiedzania kwiatów gryki przez pszczoły miodne i muchy wypadał między godz. 8 a 10, zaś przez dzikie pszczołowate - między godz. 8 a 9. Najwcześniej rano na kwiatach pojawiały się pszczoy miodne, a naj dłużej pozostawały muchy w zwiększonej liczebności. Pszczoły z kwiatów gryki zbierały równocześnie pyłek i nektar. We wczesnych godzinach przeważały wśród zbieraczek pszczoły z obnóżami. Po godz. 9 coraz bardziej malała liczba pszczół z obnóżami, na korzyść zbieraczek nektaru. Przebieg krzywych sezonowej dynamiki oblotu gryki przez owady zapylające, zwłaszcza przez pszczoły miodne, jest na ogół zgodny z przebiegiem ilości dostarczanego pożytku w kolejnych dniach okresu kwitnienia plantacji (linie na ryc. 4). Słabszy nieco oblot przez pszczoły miodne, niż wskazywałaby na to ilość dostarczonego pożytku, obserwowano w drugiej połowie okresu kwitnienia gryki w 1985 r. i pod koniec kwitnienia w 1986 r. Może to świadczyć, że pszczoły znalazły sobie inne, bogatsze zródła pożytku. Z dzikich owadów, muchówki w 1985 r. przez cały czas, a zwłaszcza pod koniec okresu kwitnienia, dominowały nad pszczołowatymi. Tylko w połowie sierpnia pojawiło się wyjątkowo dużo pszczolinek, które liczebnością dorównywały prawie pszczole miodnej. W 1986 r. dzikie pszczołowate przez pierwszą połowę okresu kwitnienia gryki przeważały nad muchówkami, a naj liczniej występowały między 12 a 24 lipca. Intensywność oblotu. W bardziej dokładny sposób cechę tę badano w latach 1985-1986, kiedy obserwacje wykonywano przez cały okres 165

kwitnienia gryki co godzinę. Pozwoliło to na ustalenie liczby tzw. "roboczogodzin owadzich" na określoną liczbę kwiatów. Okazało się, że na 10 tys. kwiatów odmiany hctsrostylnaj Hruszowskio] przypadało średnio około 75 roboczogodzin pszczelich, a na tę samą liczbę kwiatów nowej odmiany homostylnej Puławskiej I około 62 roboczogodziny pszczele (tab. 6). Podobny kierunek różnic zaznaczył się w liczbie roboczogodzin trzmielich na 10 tys. kwiatów oraz w liczbie godzin przebywania much na kwiatach. Intensywność odwiedzania kwiatów gryki przez pszczoły miodne i inne owady Intensity of visiting of buckwheat flowers by honey bees and other insects Tabela 6 Cecha badana Odmiana Rok - Year Średnie Investigated feature Variety 1985 I 1986 Average Liczba roboczogodzin pszczelich na H 62,1 b 82,4 b 75,3 b 10000 kwiatów Number of honey bees work-hours per 10000 flowers P 52,0 a 71,9 a 62,0 a Liczba roboczogodzin trzmielich na 10000 kwiatów H 2,0 b 3,5 a 2,8 a Number of bumble bees work-hours per 10000 flowers P 1,5 a 3,2 a 2,4 a Liczba roboczogodzin pszczół samotnie na 10000 kwiatów H 4,4 a 1,4 a 2,9 a Number of solitary bees work-hours per looooflowers P 4,9 a 1,0 a 3,0 a Liczba godzin przebywania much na 10000 kwiatów H 9,9 a 6,7 a 8,3 a Number offlies stay-hours per 10000 f'lowers P 8,7 a 6,3 a 7,5 a Liczba odwiedzeń kwiatu przez owady zapylające H 9,4 b 11,2 b 10,3 b Number ofvisits of single flowers by insects pollinating P 8,0 a 9,9 a 9,0 a Liczba ziaren pyłku na znamionach kwiatu H 15,8 a 26,5 b 21,2 a Number of pollen grains per stigma of flower P 25,3 b 16,9 a 21,1 a Średnie szczytowe zagęszczenie pszczół na 10 m 2 H 44,0 a 43,4 a 43,7 a Average greatest honey bees density per 10 m 2 p 42,1 a 41,7 a 41,9 a Uwaga: W J 984 r. obserwacjae owadów wykonywano tylko w okresie pełni kwitnienia gryki. Szczytowe zagęszczenie pszczół na 10m 2 wynosilo29 dla obu odmian Notice: In the year 1984 the observations of insects was done only dur ing the fuli blooming period of buckwheat. The averagę pick density of'bees was 29 per 10 m 2 for both varieties 166

Dla dzikich pszczół samotnic kwiaty badanych odmian były raczej jednakowo atrakcyjne. Znając liczbę roboczogodzin owadzich na określoną liczbę kwiatów, można ustalić liczbę odwiedzeń jednego kwiatu, jeżeli się zna szybkość pracy owadów na kwiatach oraz szybkość przenoszenia się much z kwiatu na kwiat. Stwierdzono, że liczba kwiatów odwiedzonych w ciągu jednej minuty przez pszczołę miodną wynosi 19,2 ± 0,74, trzmiela - 25,9 ± 1,19, pszczelinkę (Andrena sp.) - 14,2 ± 0,58, zaś przez muchę bzygę - 25,5 ± 0,98. Obliczono następnie, że kwiat gryki Hruszowskiej był w omawianych doświadczeniach odwiedzany średnio 10,3 raza przez owada zapylającego, a kwiat gryki Puławskiej I średnio 9,8 razy. Minimalnie mniejszą atrakcyjność dla owadów kwiatów nowej odmiany wiąże się ze słabszym ich nektarowaniem. Różnice w liczbie odwiedzeń kwiatu nie miały wpływu na liczbę nanoszonych na znamiona ziaren pyłku, których średnio stwierdzono około 21 na znamionach jednego kwiatu. Trudno jest wytłumaczyć odwrotnie układające się w latach różnice istotne między odmianami. Średnie zagęszczenie pszczół miodnych w szczytowych godzinach (8-10) ich lotu podczas pełni kwitnienia gryki wynosiło 42-44 tys. na 1 ha. Odpowiada to liczbie zbieraczek wysyłanych na kwiaty przez około 2 (3) rodziny pszczele. ZAWIĄZYWANIE OWOCOW I PLONOWANIE GRYKI Obfitość plonowania. Średnia liczba wszystkich zawiązanych owoców (nasion), w stosunku do liczby wytworzonych kwiatów, wynosiła nieco ponad 25% (tab. 7). W ciągu lat wystąpiły istotne różnice między odmianami; odmiana Hruszowska wytwarzała więcej zawiązków owoców w roku 1985, Puławska I zaś 1986. Zadecydowały o tym zapewne czynniki pogody. Jednak w procencie nasion (owoców) dorodnych nie stwierdzono różnic między odmianami. Rok 1986 był najmniej sprzyjający dla owocowania gryki. Pod względem masy 1000 nasion nowa odmiana Puławska I nie różniła się od standardowej odmiany Hruszowskiej, a plonowała średnio o około 10% lepiej. Plony nasion były bardzo zbliżone do średnich krajowych. W ciągu lat badań dla odmiany Hruszowskiej wahały się one w granicach 5,9-14,8 q z 1 ha, a dla Puławskiej I - od 6,9 do 15,4 q z 1 ha. Zapewne obecność skrzydełek na owocach odmiany Puławskiej I decyduje o wyższym nieco procencie "łuski" (ścian owocni). Wpływ owadów zapylających na plony nasion. W przewiewnych izolatorach, gdzie większe pod wzlędem rozmiarów ciała owady (pszczoły miodne, trzmiele, muchy bzygowate) nie miały dostępu, liczba związków owoców wynosiła średnio dla gryki heterostylnej 40%, a homostylnej 57%, 161

Zawiązywanie nasion i plonowanie badanych odmian gryki Seed setring and seed production of investigated backwheat varieties Tabela 7 Cecha badana Odmiana Rok - Year Średnio Investigated feature Variety 1984 I 1985 I 1986 Averagę Liczba og. zawiąz. nasion ze 100 kwiatów H 26,7 a 32,9 b 21,2 a 26,9 a Number of setted seeds per 100 flowers P 26,6 a 23,6 a 25,6 b 25,3 a Liczba nasion dorodnych ze 100 kwiatów H 7,1 a 8,4 a 3,8 a 6,4 a Number of filled seeds per 100 flowers P 7,0 a 8,5 a 3,9 a 6,5 a Masa 1000 nasion w g H 21,8 a 23,7 a 22,7 a 22,7 a Weight of 1000 kernels in g P 22,8 a 22,2 a 22,0 a 22,3 a Plon nasion w kg ze 100m 2 H 5,9 a 14,8 a 6,4 a 9,0 a Yield of seeds in kg per 100m 2 P 7,0 b 15,4 a 6,9 a 9,8 b Procentowy udział" "łuski" w nasionach H 23,3 a 22,5 a 24,2 a 23,3 a Percentage of hull in seeds P 28,1 b 26,6 b 27,8 b 27,5 b Tabela 8 Plony nasion gryki z poletek izolowanych wyrażone w % w stosunku do plonów z poletek swobodnie dostępnych dla owadów zapylających Yield of buckwheat seeds from isolated plots shown as a percentage of yield from open plots Cecha badana Odmiana Rok - Year Średnio Investigated feature Variety 1985 I 1986 Average Liczba og. zawiązanych,?woców ze 100 kwiatów H 35,0 a 43,9 a 39,5 a Number of setted seeds per 100 flowers P 68,2 b 45,7 a 57,0 b Liczba nasion dorodnych ze 100 kwiatów H 73,8 a 43,7 a 58,8 a Number of fillet seeds per 100 flowers P 81,1 b 44,0 a 62,6 a Masa 1000 nasion w g H 103,8 a 96,9 a 100,4 a Weight of 1000 kerneis in g P 103,6 a 98,2 a 100,9 a Plon nasion z jednostki powierzchni H 76,4 a 43,8 a 60,1 a Yield ofseeds from umil area P 84,4 b 56,5 b 70,5 b 168

zaś nasion dorodnych odpowiednio 59% i 63% w stosunku do roślin nie izolowanych (tab. 8). Duże różnice zaznaczyły się tu między latami, na co mogły wpłynąć nie tyle odmienne warunki pogody, co zróżnicowana w latach pod izolatorami liczba drobnych owadów, których nie sposób było się ustrzec, a które dokonywały przecież zapylenia. Ogólnie biorąc można mówić o tendencji do lepszego owocowania pod izolatorami nowej odmiany homostylnej, w porównaniu ze standardową odmianą hetero s- tylną, co może świadczyć o nieco wyższym stopniu jej samopylności. Nasiona uzyskane z roślin izolowanych nie różniły się "masą tysiąca ziarn" od nasion z roślin pozostających w warunkach swobodnego zapylania. Plony ich jednak, w porównaniu z plonami z poletek nie izolowanych, były niższe dla heterostylnej odmiany Hruszowskiej średnio o 40%. a dla odmiany Puławskiej I 030%. DYSKUSJA Nowością w przedstawionej pracy o gryce jest duża systematyczność zbierania danych i kompleksowe ujęcie zjawisk na tle zmieniających się warunków pogody. Pozwala to dokładniej poznać tę interesującą i niewątpliwie ważną gospodarczo roślinę. Większość uzyskanych wyników, dotyczących m.in. pory i obfitości kwitnienia gryki, pory rozkwitania kwiatów w ciągu dnia, przebiegu rozkwitania kwiatów w sezonie, wydzielania nektaru, osypywania pyłku, oblotu przez owady, składu entomofauny zapylającej, wśród której główną rolę odgrywa pszczoła miodna, niezbędności pszczół do zapylania i dobrego owocowania, stopnia wiązania nasion, wysokości plonowania, wpływu pogody na zjawiska kwitnienia, nektarawania, zapylania i na plonowanie, nie odbiega w sposób zasadniczy od danych innych autorów, którzy dotychczas zajmowali się badaniem tego gatunku (m.in. L e w i c k i, R u s z k o w s k a, S z k l a r z 1958, D e m i a n 0- w i c z i R u s z k o w s k a 1958, 1959, R u s z k o w s k a 1958, 1966, R u s z k o w s ki 1965, Kir i l e n k o i B o c kar i e v a 1983, Ja b- lo ń s k i 1983, Kir il e n k o 1984, R e n S h u h u a i inni 1986). Zaznaczyły się jednak również pewne rozbieżności, które należy przedyskutować. Stwierdzona średnia ilość cukrów ze 100 kwiatów, wynosząca 16-29 mg jest znacznie wyższa od danych D e m i a n o w i c z i R u s z k o w s- k i e j (1959), które to autorki, stosując metodę wypłukiwania nektaru, uzyskały 13,8-17,5 mg cukrów z takiej samej liczby kwiatów. Przyczyna różnic może tkwić częściowo w odmiennych warunkach meteorologicznych, częściowo także w metodyce pobierania nektaru. Podane w tej pracy wyniki uzyskano metodą pipetową, a ponadto kwiaty do badań brano dopiero wtedy, kiedy wydzieliły już całą porcję nektaru, tj. po ustaniu oblotu przez pszczoły. Kirilenko i Boćkarieva (1963), stosując metodę wypłukiwania, 169

uzyskiwali w ZSRR również dość niskie wartości, wynoszące 5,1-14,9 mg cukrów ze 100 kwiatów. W tym wypadku mogła jednak bardziej decydować odmienność warunków pogody, na co gryka jest bardzo wrażliwa. D e m i a n o w i c z i R u s z k o w s k a (1958) wykazały istnienie małych tylko różnic między odmianami gryki w ilości wydzielanych przez kwiaty cukrów. Kir ił e n k o i B o ~ kar i e v a (1983) oraz Kir i l e n- k o (1984) stwierdzili natomiast istnienie znacznych różnic w obfitości nektarowania różnych odmian gryki oraz różnego ich reagowania ilością wydzielanych cukrów na zmieniające się warunki pogody. Badana przez nas nowa homostylna odmiana Puławska I wykazała trochę tylko słabsze nektarowanie oraz nieco mniej obfite pylenie poszczególnych kwiatów, w porównaniu z heterostylną odmianą Hruszowską, Wydajności cukrów i pyłku z jednostki powierzchni nie stwierdzono jednak obniżonej dzięki wytwarzaniu przez rośliny większej liczby kwiatów. Stosunkowo małą dodatnią różnicę w plonie nasion nowej odmiany trzeba tłumaczyć, za R u- s z k o w s k.,.im i Ż e b r o w s k i m (1986), niedostateczną liczbą roślin na jednostce powierzchni, której przyczyną były prawdopodobnie niedokładności w wysiewie jej nasion o wyraźnie wykształconych skrzydełkach. Chociaż nowa odmiana Puławska I jest uważana za wysoce samopylną (R u s z k o w s k i 1980, 1983, R u s z k o w s k i i Ż e b r o w s k i 1986), to jednak pod izolatorami, bez udziału pszczół, wydawała średnio około 30% niższe plony nasion niż przy swobodnym zapyleniu (odmiana heterostylna o 40% niższe). Oznacza to, że do 'dobrego plonowania wymaga ona także zapylania przez owady. W związku z nieco słabszym nektarowaniem, kwiaty nowej odmiany gryki były trochę rzadziej odwiedzane przez owady niż kwiaty odmiany Hruszowskiej, ale liczbę nanoszonych na znamiona słupka ziaren pyłku miały podobną (średnio 21). Liczbę tę można uznać za wystarczającą do dobrego zapylenia kwiatu gryki. Stwierdzano ją przy średnim szczytowym (w godz. 8-10) zagęszczeniu pszczół w okresie pełni kwitnienia, wynoszącym 40-45 tys. zbieraczek na 1 ha. Według pszczelarzy, taką liczbę zbieraczek zapewniają 2-3 rodziny pszczele. Taka zatem obsada powinna wystarczyć do dobrego zapylenia 1 ha średnio udanej gryki. Na plantacjach bardzo obficie kwitnących można oczywiście zwiększać liczbę rodzin pszczelich do 4 na 1 ha. Niektórzy autorzy (m.in. E l a g i n 1953) polecają nawet 5 uli z pszczołami na 1 ha. Ogólnie biorąc ilość pszczół na plantacji powinna być tak dobrana, aby zapewniała rolnikowi dobre zapylenie uprawy, a pszczelarzowi średnie zbiory miodu. Kwiaty gryki są na ogół bardzo atrakcyjne dla pszczół, bardziej niż kwiaty innych w tym czasie kwitnących roślin, nie ma więc obawy o konkurencję. W naszych badaniach wahania temperatury i opady deszczu nie ograniczały tak silnie oblotu gryki przez pszczoły, jak to stwierdzali inni autorzy (m.in. D e m i a n o w i c z o w a i R u s z k o w s k a 1958). Toteż bio- 170

rąc pod uwagę ogromną liczbę wytwarzanych kwiatów przez tę roślinę wydaje się że przeciętne panujące u nas warunki pogdy nie powinny zbytnio przeszkadzać w dobrym zapyleniu gryki, jeżeli tylko zapewni się dostateczną obsadę plantacji pszczołam'. Większy problem tkwi prawdopodobnie w tym, aby zapylone kwiaty mogły dobrze wykształcać nasiona. W naszych doświadczeniach średnio 25% kwiatów obu odmian zawiązywało owoce, a w tym tylko 4-8% dawało w pełni wykształcone nasiona. Zaschnięte zawiązki pochodziły z kwiatów rozkwitłych w różnych fazach okresu kwitnienia, nie tylko z fazy końcowej. Wobec tego znalezienie sposobu zapobiegania przedwczesnemu ich zasychaniu pozwoliłoby niewątpliwie na znaczne zwiększenie plonów gryki. Celowe wydaje się też zwracanie uwagi w pracach selekcyjnych na obfite nektarowanie poszczególnych kwiatów nowych odmian gryki, gdyż to zapewnia dobry oblot ich przez pszczoły miodne i w konsekwencji należyte zapylenie, będące jednym z, podstawowych warunków uzyskiwania wysokich plonów wartościowych nasion tej z natury wysoce obcopylnej i owadopylnej rośliny. WNIOSKI Nowa, plenna, homostylna odmiana gryki, Puławska I, charakteryzuje się podobną wartością pszczelarską, jak aktualnie uprawiana heterostylna odmiana Hruszowska. Poszczególne jej kwiaty nektarowały i pyliły około 10% słabiej lecz dzięki większej ich liczbie na roślinie w sumie dostraczały z 1 ha średnio około 140 kg cukrów i 24 kg pyłku, tj. tyle co kwiaty odmiany Hruszkowskiej. Obie badane odmiany gryki jednakowo reagują obfitością nektarowania na zmieniające się warunki pogody. Najlepsze nektarowanie (ponad 20 mg. cukrów ze 100 kwiatów) wykazywały one przy temperaturze 18(17)-24 0 i wilgotności względnej powietrza 50-80%. Koncentracja cukrów w nektarze wahała się najczęściej w granicach 40-45%. Dzienne porcje cukrów w okresie pełni kwitnienia wynosiły 2-5 kg/ha a w dniach najlepszych 6--7 kg/ha. Wśród entomofauny zapylającej grykę główną rolę odgrywają pszczoły miodne. Średnio stwierdzono ich na kwiatach blisko 84%, trzmieli 2,5%. pszczół samotnic 3,5% i much 10%. W ciągu minuty pszczoła odwiedzała około 19 kwiatów, trzmiel - 26, pszczoła samotnica - 14, mucha bzyga - 25. Jeden kwiat gryki homostylnej był średnio 9 razy odwiedzony przez owada, a heterostylnej - 10 razy. Na znamionach kwiatu obu odmian zatrzymało się przeciętnie po 21 ziaren pyłku. Gryka homostylna Puławska I, podobnie jak heterostylna Hruszowska, do dobrego plonowania wymaga zapylania kwiatów przez pszczoły, chociaż wykazuje wyższy stopień samopylności. Na poletkach pod izolatorami 171

wydawała ona średnio o 30% niższe plony nasion niż na swobodzie, Hruszowska zaś 40% niższe. Do dobrego zapylenia 1 ha gryki potrzeba 2-3 rodzin pszcseltch, na co wskazuje średnie szczytowe w okresie pełni kwitnienia zagęszczenie pszczół, wynoszące 40-45 tys. zbieraczek na 1 ha. Przy takim oblocie stwierdzono średnio około 25% zawiązków owoców w stosunku do liczby kwiatów. Normalnie wykształcone nasiona stanowiły w tym jednak tylko około 6,5% liczby wytworzonych kwiatów. Bardzo wysoki procent nie wykształconych nasion gryki wskazuje na działanie czynników uniemożliwiających pełny ich rozwój. Pokonanie tej bariery biologicznej, w drodze selekcji lub zabiegów agrotechnicznych, pozwoliłoby wydatnie zwiększyć plonowanie gryki. Ze względu na silnie zakodowaną u tej rośliny obcopylność, należałoby w pracach selekcyjnych zwracać uwagę na dobre nektarowanie kwiatów nowych odmian. LITERATURA D e m i a n o w i c z o waz., R u s z k o w s k a B. (1958) - Przyczyny słabego owocowania gryki, Cz. II. Związek między oblatywaniem gryki przez pszczoły i plonowaniem tej rośliny. Hod. Rośl, Aklim. i Nas., 2(5) : 579-586. D e m i a n o w i c z Z., R u s z k o w s k a B. (1959) - Gryka jako roślina pożytkowa. Pszczelno Zesz. Nauk., 3(1) : 11-24. E l a g i n I, (1953) - Vlianie pćełoopylenia na povyśenie urożajnosti grećichi. Pćełovodstvo. 30(6) : 31-33. J a b ł o ń s k i B., S z k l a n o w s k a K. (1979) - Propozycje zmiany metody badań nektarowanie roślin. Pszczelno Zesz. Nauk., 23: 105-114. J a b ł o ń s k i B. (1983) - Nektarowanie i wydajność miodowa gryki. Pszczelarstwo. 34(7) : 5-6. Kir i l e n kos. K., B o (:kar i e v a L. P. (1983) - Nakaplivanie niektara w cvietkach grećichi. Pcelovodstvo, 62(6) : 12-13. Kir i l e n kos. K. (1984) - Wydielenie niektara u grećichi, Pcelovodstvo, 63(6) : 17-18. Kro t o v A. S. (1963) - Grećicha. Sielchozizdat, Moskwa-Leningrad. L e w i c k i S., R u s z k o w s k a B., S z k l a r z J. (1958) - Przyczyny złego owocowania gryki, cz. I. Zagadnienie samopylności oraz kwiatów krótko- i długosłupkowych. Hod. Rośl. Aklim. i Nas. 2(5) : 567-578. R e n S h u h u a, W a n g Z h u n g i n g, L i u A n l i n (1986) - Observation on flowering habitus of common buckwheat (Fagopyrum esculentum Moenh). R u s z k o w s k a B. (1958) - Studia nad gryką. Cz. IV. Biologia kwitnienia. Hod. Rośl. Aklim. i Nas., 2(3) : 391-401. R u s z k o w s kim. (1965) - Studia nad gryką. Zależność między wzrostem i rozwojem a plonowaniem. Cz. I. Pam. Puł., 19 : 3-76. R u s z k o w sk a B. (1966) - Wpływ terminów siewu gryki na kwitnienie plonowanie i zawartość cukrów w nektarze. Pszczelarstwo, 26(3) : 7-8. R u s z k o w s kim. (1980) - The possibility of changing the ability of buckwheat by breeding the homostyle varieties. Buckwheat Symposium, Lubliana. R u s z k o w s kim. (1983) - The productivity of various homo style, homomorphic lines of buckwheat. Proc. 2nd Intnl Syrnp. Buckwheat, Miyazaki, Buckwheat Research. 172

R u s z k o w s k i M., Z e b r o w s k i Z. (1986) - The productivity of homomorphic and heteromorphic buckwheat forms in various agrotechnical conditions. Proc. 3nd Intnl, Symp. on Buckwheat Puławy. Buckwheat Research. S z k l a n o w s k a K., P l u t a S. (1984) - Wydajność pyłkowa sadu wiśniowego odmian Kerezer, Nefris i Łutówka. Pszczeln, Zesz. Nauk., 29: 163-174. War a k o m s k a Z. (1972) - Badania nad wydajnością pyłkową roślin. Pszczelno Zesz. Nauk., 26: 83-90. nqejiobo}j;ha.ff D;EHHOCTb, OIIbIJIHTEJIbHOCTb H YPO:>KAVl:HOCTb romocthjibhoro COPTA rpe'imxh (FAGOPYRUM ESCULENTUM MNCH.) B o n e c JI a B.ff 6 JI o H b CK H, K a 3 H Me p a III K JI H H o B CK a B roztax 1984-1986 HCCJIe,l\OBaJIHB IIYJIaBax n'lejiobo,l\hylo ~ehhoctb HOBoro romocthjibhoro cepra rpexaxa, aassreaesroro IIYJIaBcKoH I, KOTOpbIH B03MOlKHO B 6JIHlKaiłwee BpeMH MOlKeT 6b1Tb WHpOKO paasenea, TaK KaK ypolkaiłhoctb cemhh y Hero asnne, 'lem y B03)\enbIBaeMbIX,1\0 CHX nop retepocthjihhbix COpTOB.Ero cpaam1bajih co CTaH,I\apTHbIM retepocthjibhblm COpTOMXpynroacxaa, IIo)\p06HhIe peayns- TaThl HCCne)\OBaHHH npe)\ctabjiehbi Ha <pohe BalKHeHWJfX <paktopob noronsr. 3TO II03BOJIJfJIOXOpOIIIO 0~em1Th HOBbIH COPT Jf npjfhecjio PHA JfHTepeCHhIX AaHHhIX rrpo rpexxxy B 06~eM. YCTaHOBJfJIJf, 'lto HOBbIH COpT IIYJIaBcKa I JfMeeT n'lejioboahylo u;ehhoctb no- XOlKylO Ha rpexxxy cepra Xpymoncxa. Ero OTAeJIbHhIe ~BeTKJf )\abajijf OK. l ()O/o MeHhIlle nhijlbu;hl Jf nexrapa, HO JfMeJIJf B u;ejiom 60JIhIlle ~BeTKOB Jf naaanx B 06- ~em c ra OK. 140 xr caxapoa Jf 24 xr nhijlb~hl, T.e. CTOJIhKO, CKOJIhKO Jf ~BeTKJf copta Xpyuroncxa. 06a JfCCJIe)\OBaHHblx cepra rpe'ljfxjf Of(JfHaKOBOpearnpoaanx nobbiwehjfem HeK- TapOBbI)\eJIeHJfH Ha Jf3MeH'lJfBOCTbnoronsr. Canoe BhICOKoe HeKTapOBbIAeJIeHJfe (60JIee 20 Mr caxapoa Ha 100 ~BeTKoB) npoxcxoztano npx TeMnepaType 18(17)-24 D; Jf npx OTHOCJfTeJIhHOił BJIalKHOCTJf aosztyxa 50-80%. KOH~eHTpaU;JfH caxapon B nexrape KOJIe6aJIaCb xaure acero B npene.nax 40-50%. }J;HeBHhle A03hI caxapon aa nepaon nojihoro U;BeTeHJfHCOCTaBJIHJIJf2-5 Kr/ra, a B JIy'lIIIJfe )\HJf - 6-7 xr/ra. Cpezta OnhIJIJfTeJIeH rpe'ljfxjf camylo rjiabhylo pojib JfrpaJIJf n'lejihi. B cpeahem JfX 6hIJlO Ha uaerxax no'lth 84%, wmejieił 2,5%, OAJfHOKJfXnxen 3,5% H 100/0 MyX. 3a OAHy MHHyTy rrsena nocemana OK. 19 U;BeTKoB, IIIMeJIh - 26, OAHHOKaHn-rena - 14, Myxa CbIP<PHf(a - 25. OAJfH U;BeTOKrOMOCTHJIbHOHrpexaxx B cpenacss noce~ajich HaCeKOMbIMOK. 9 paa B MHHyTy, a retepoctjfjibhoh - 10 pas. Ha psrrrsuax ~BeTKOB 060Jfx COpTOBOCTaBaJIOCbB cpenaesr 21 nsrnxneaoe sepno. romoctjfjihhah rpe=raxa IIYJIaBcKa l, KaK Jf retepoctjfjihhah Xpyuroncxaa, rpe- 6yeT OnhIJleHJfH n'lejiamjf ;l\jih xopomeż ypolkahhoctjf, XOTH y nee 60JIee BhICOKaH crenern, CaMOOTIhIJIJfTeJIbHOCTJf. Ha Jf30JIupoBaHHbIx AeJIHHKaX y nee 6hIJIO B cpen- HeM OK. 70% 'ljfcjia cemhh, nojiy'lehhbix y. cb060aho pacryumx pactehjfm, 3aTO y XpyIIIOBCKOH TOJIbKO 60%. }J;JIHxopowero OIIhIJleHJfH rpexxxx HylKHbt 2-3 n'iejijfhbi cembh, Ha 'lto YKa3bIsaer cassoe BhICOKoe crynrerrae rrsen B nepaozr nojihoro U;BeTeHJfH, COCTaBJIHlO~ee 40-45 TbIC. paoo'lhx n'ieji Ha Ira. IIpH TaKOM 06JIeTe, no OTHOIlleHHlO K 'IJfCJIy U;BeTKoB, nojiy'ljfjijf OK. 25% sa BH3aHHhlX njioaob. Xopcnme njioahi (cevoua) COCTa- BJIHJIJf OAHaKOB cpe;l\hem 6,5% 'ljfcjia u;betkob. 173

Oxem, BbICOKHKnpoueur aacyureuasrx, HO yme pa3bhtbix 3aBJł3eK njiop,obrpe- 'lhxh yka3bibaet Ha B03p,eI1CTBHe<!JaKTopoB, TOpM03Jł~HX nojihoe pa3bhthe CeMJłH H3 OnbIJIeHHbIXl\BeTKoB. Yp,aJIeHHe sroro npenjłtctbhjł 6HOJIOrH'leCKOrO6apbepa ny- TeM ITpMM@WeH"R CenQKU"" "nu n~po'~~uuq~~~u~ M~~OnpH~TH~ n03bojihjio~bi no- BblCHTb YPO:lKal1HOCTb3TOI1KyJIbTypbl. nph CeJIeKl\HOHHbIXpafiorax CJIeAOBaJIO6bI oópamart, BHHMaHHeHa xopowee aexrapoasrneneaxe, TaK KaK y l\betkob rpe'lhxh CHJIbHO3aKop,HpOBaHbInpH3HaKH 'łymeollbijihtejibhocth. BEEKEEPING VALUE, POLLINATION, AND FRUIT BEARING OF A HOMOSTYLLIC BUCKWHEAT VARIETY (F AGOPYRUM ESCULENTUM MNCH). B. J a b ł o ń s ki, K. S z k l a n o w s k a Summary The beekeeping value of a new homostyllic buckwheat variety (Fagopyrum esculentum Mnch.), named Puławska I, was investigated at Puławy over the years 1984-1986. The variety is going to be released to farmers soon as it gives higher yields than the heterostyllic cultivars that have been grown until nowo The homostyl1ic variiety was compared to the heterostyl1ic cultivar Hruszowska. Systematically collected data were presented in relatfon to the patterns of major weather factors. It allowed a geod evaluation of the new variety and.provided a good deal of information about buckwheat per se. The new variety Puławska I was found to have a beekeeping value similar to that of cultivar Hruszowska. Its individual flowers gave ca. H/No less nectar and pollen but, owing to the greater number of flowers, they yielded ca. 140 kg of sugars and 24 kg of pollen per hectare Le. as much as the flowers of cv. Hruszowska. As regards the amounts of nectar being produced, both buckwheat varleties responded alike to changing weather conditions. The best nectaring (over 20 mg of sugar from 100 f1owers) occurred at a temperature of 18 (17)-24 o and at a relative humidity of 50-800/0. The concentration of sugars in the nectar varied most frequently within a range of 40-45%. Daily yields of sugars at full bloorning were 2-5 kg ha and on the best of days they were 6 to 7 kg ha. Of the buckwheat-pollinating enthomofauna, honeybees play the major role. They accounted for nearly 84% of the insects present on buckwheat flowers, the remadnder being taken up by bumblebees - 2,5-/0, solitary bees - 3,5, and flies - l (/J/o. In the course of one minute a honeybee would visit 19 flowers which compares to 26, 14, and 25 f10wers visited over the same period by a bumblebee, a solitary bee, and a fly, respectively. One flower of the homostyllic buckwheat was visited by aninsect 9 tirnes on average while that of the heterosyllic buckwheat had 10 foragings. An averagę number of 21 pollen grains wa deposited one each of the stigrnata of both varieties. The homostyllic variety Puławska I does have to be pollinated by bees, to produce good yiels as does the heterostyllic Hruszowska, although the former shows a higher degree of self-fertility. On the fields on which the insects were kept off the plants Puławska I and Hruszowska produced 70 and 60% the amount of seeds obtained at the free access of insects, respectively. Two to three bee colonies are required to get good buckwheat pollination which is indicated by a peak incidence of 40,000-45,000 foraging bees per hectare at the 174