Czesław Ślusarczyk Szkoła Główna Handlowa w Warszawie NIEPEŁNOSPRAWNI NA STUDIACH PRZEZ INTERNET PRÓBA ROZPOZNANIA ZJAWISKA Artykuł składa się z dwóch części. Pierwsza z nich zawiera kilka uwag dotyczących roli i znaczenia teleedukacji dla kształcenia ludzi żyjących w warunkach społeczeństwa informacyjnego oraz pokazuje przykłady istniejących w Polsce możliwości nauczania przez Internet. W szczególności zwrócono uwagę na przydatność e-learningu dla kształcenia ustawicznego. W drugiej części artykułu przedstawiono możliwości i ograniczenia w dziedzinie kształcenia osób niepełnosprawnych na studiach internetowych i omówiono wyniki sondażu dotyczącego tych kwestii. Kilka uwag o teleedukacji w Polsce Jedną z cech charakterystycznych społeczeństwa informacyjnego, widoczną wyraźnie już w trakcie zmierzania ku temu społeczeństwu, jest konieczność stałego rozwoju intelektualnego i zawodowego poszczególnych jednostek. Doskonalenie własnych kwalifikacji, ciągła aktualizacja posiadanej wiedzy oraz zdobywanie nowych umiejętności stają się niezbędnym warunkiem sprawnego działania w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości. Zaniechanie działań z tym związanych grozi zepchnięciem na margines przemian społeczno-ekonomicznych. Aby zapobiec temu niebezpieczeństwu, po pierwsze należałoby zapewnić wszystkim obywatelom (również niepełnosprawnym) swobodny dostęp do informacji i wiedzy, a po drugie trzeba by coraz bardziej wzbogacać dotychczasowy system nauczania o najróżniejsze formy kształcenia, takie jak: studia podyplomowe, konferencje, sympozja i seminaria, rozmaite kursy i szkolenia oraz udostępniane przez Internet bazy informacyjne, zawierające materiały edukacyjne z różnych dziedzin. Szczególnie jednak pożądane wydaje się jak najszybsze i jak najszersze 1
wdrożenie do systemu edukacji najnowszej formy kształcenia na odległość, tj. teleedukacji lub inaczej mówiąc - e-learningu. Historia tej formy kształcenia jest bardzo krótka; w Polsce ma ona zaledwie kilka lat, tzn. zaczyna się pod koniec lat 90. dwudziestego wieku. Jednakże tak w ogóle na świecie kształcenie na odległość, w formie kursów korespondencyjnych, zaistniało już w XIX wieku w Stanach Zjednoczonych. Wraz z upływem lat następował rozwój zdalnego nauczania, wynikający głównie z zastosowania pojawiających się środków przekazu informacji, takich jak: telefon, faks, radio i telewizja. W związku z tym w drugiej połowie XX wieku wprowadzono do nauczania na odległość różnego rodzaju kursy radiowe i telewizyjne. Opis rozwoju zdalnego nauczania w ujęciu modelowym znaleźć można w pracy [6]. Teleedukacja, jako forma kształcenia na odległość ma wszystkie zalety tej formy nauczania. Wykorzystanie komputera w kształceniu pozwala na magazynowanie, przetwarzanie i prezentację informacji. Praca z komputerem rozwija umiejętności analizowania, abstrahowania, klasyfikowania itd. Uwzględniając ponadto możliwości, jakie daje Internet, tj. możliwość sprzężenia zwrotnego między uczestnikami procesu edukacji, łatwość w przesyłaniu i modyfikowaniu materiałów dydaktycznych, możliwość szybkich kontaktów między uczącymi się a wykładowcami, można przypuszczać, iż rezultaty tak prowadzonego procesu edukacyjnego mogą być bardzo dobre. Dzięki wykorzystaniu sieci komputerowych możliwe stało się tworzenie szkół wirtualnych, zapewniających uczniom interaktywny udział w wykładach i ćwiczeniach, które mogą się odbywać w odległych miejscach. Uczniowie i studenci mogą korzystać z wiedzy wybitnych specjalistów, uczestniczyć w grupach dyskusyjnych i wymieniać informacje między sobą. Wykorzystanie Internetu ułatwia dostęp do zajęć przygotowywanych przez renomowane uczelnie oraz do ogromnych zasobów informacji zgromadzonych na serwerach znajdujących się w różnych zakątkach świata. W nauczaniu przez Internet mogą być wykorzystywane techniki multimedialne, które uplastyczniają prezentowaną wiedzę i czynią ją bardziej atrakcyjną. Dzięki temu uczenie się może być łatwiejsze i bardziej efektywne. Słuchacze mogą brać udział w oferowanych zajęciach, korzystając z sieci Internet. Obniża to koszty studiowania i pozwala zaoszczędzić czas potrzebny na dojazdy do uczelni. Stwarza też szansę uczestniczenia w wykładach najwybitniejszych uczonych. 2
Zauważmy jednak, że zdobywanie wiedzy w systemie teleedukacji wymaga od uczącego się dużej samodyscypliny oraz silnej motywacji przez cały czas trwania nauki. Brak tych cech może być przyczyną niepowodzeń w podjętym procesie edukacji. Zalety kształcenia na odległość powodują, że coraz większa liczba szkół wyższych na świecie przygotowuje oferty dydaktyczne, które są dostępne w trybie teleedukacji. Skalę zjawiska dobrze obrazuje fakt, że w roku 2000 aż 75% szkół wyższych w Stanach Zjednoczonych oferowało różne formy kształcenia na odległość. W Polsce zdalne nauczanie jest jeszcze stosunkowo mało popularne. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest wiele. Przede wszystkim zbyt niski jest poziom infrastruktury teleinformatycznej; brak jest zwłaszcza łączy szerokopasmowych, umożliwiających przesyłanie dużych ilości informacji. Zbyt wysokie są też ceny sprzętu komputerowego oraz koszty korzystania z Internetu. Mimo to oferta dydaktyczna, z jakiej można korzystać w formie telenauczania, staje się coraz bogatsza. Przybiera ona rozmaite formy organizacyjne i obejmuje wiedzę na różnych poziomach. Należy zaznaczyć, że wszystkie oferowane obecnie studia przez Internet są odpłatne. Kształcenie na odległość w formie teleedukacji wdrażane jest przede wszystkim na wyższych uczelniach (zarówno państwowych, jak i prywatnych) w celu poszerzenia ich możliwości edukacyjnych i uzupełnienia wiedzy studentów. Teleedukację zaczynają również stosować różnego rodzaju instytucje edukacyjne, jak np. ośrodki kształcenia ustawicznego oraz inne tego typu placówki. Jedną z możliwości kształcenia przez Internet stanowi Polski Uniwersytet Wirtualny (PUW), który jest wspólną inicjatywą Wyższej Szkoły Humanistyczno- Ekonomicznej w Łodzi oraz Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. W witrynie internetowej PUW (adres: www.puw.edu.pl) można przeczytać: Nauka w PUW odbywa się zgodnie z programem studiów zaocznych, ale zajęcia z przedmiotów odbywają się w formie kursów przez Internet. Uczestnicy studiów mają wszystkie prawa przysługujące studentom. Istnieje możliwość studiowania według indywidualnego toku (ITS) oraz uwzględnienia zaliczeń uzyskanych na innych uczelniach. PUW oferuje studia w ramach kierunków: Informatyka oraz Zarządzanie i marketing z wykorzystaniem Internetu. 3
Bardzo ważną inicjatywę w dziedzinie teleedukacji stanowi działalność Ośrodka Kształcenia na Odległość (OKNO), który działa w ramach Politechniki Warszawskiej i dostępny jest pod adresem: www.okno.pw.edu.pl. Oferuje on szeroką gamę możliwości kształcenia przez Internet, obejmującą: rozmaite wykłady dla studentów studiów dziennych, studia inżynierskie (na kierunkach: Elektronika i Telekomunikacja, Informatyka, Mechatronika) oraz studia podyplomowe (na kierunkach: Informatyka i Techniki Internetu, a także Narzędzia i Techniki Wirtualnej Edukacji). Trwają przygotowania zmierzające do udostępnienia w roku akademickim 2005/2006 studiów magisterskich przez Internet. Sprzyjać temu będzie działalność Politechniki Wirtualnej, która utworzona została w roku 2002 jako efekt współdziałania siedmiu polskich uczelni technicznych. Interesującą ofertę dydaktyczną w zakresie studiów przez Internet proponuje też Uniwersytet Warszawski, a ściśle mówiąc, działające w jego ramach Centrum Otwartej Edukacji Multimedialnej (COME), które dostępne jest pod adresem: www.come.uw.edu.pl. W roku akademickim 2004/2005 oferta ta obejmuje: Studia podyplomowe na kierunku Psychologia Zmiany Postaw i Zachowań oraz Studia internetowe w zakresie Integracji Europejskiej, Kursy specjalistyczne (np. Ocenianie w Edukacji, Psychologia Motywacji, Epigrafika Majów i inne). Można wymienić jeszcze inne inicjatywy dotyczące kształcenia przez Internet, ale wydaje się, że podane wyżej przykłady są wystarczające do scharakteryzowania rodzącego się w Polsce zjawiska teleedukacji. Więcej informacji na ten temat znaleźć można na stronach internetowych, należących do instytucji, które prowadzą nauczanie w formie teleedukacji. Niepełnosprawni a teleedukacja Teleedukacja, a zwłaszcza nauczanie przez Internet, otwiera nowe możliwości kształcenia osób niepełnosprawnych. Dotyczy to przede wszystkim osób niesprawnych ruchowo, ponieważ szkoły masowe i uczelnie wyższe, realizujące tradycyjny model edukacji, wymagają fizycznej obecności słuchaczy na zajęciach, co w przypadku osób z dysfunkcją narządu ruchu często jest bardzo trudne lub wręcz niemożliwe ze względu na rozmaite bariery architektoniczne. Zdalne nauczanie i Internet eliminują w pewnym sensie owe bariery i tym samym ułatwiają 4
niepełnosprawnym zdobycie wykształcenia. Warto zaznaczyć, że osoby mające niesprawne kończyny dolne, do pracy przy komputerze nie potrzebują zwykle, oprócz odpowiedniego krzesła lub fotela, specjalistycznego oprzyrządowania. Natomiast dla osób z niesprawnością kończyn górnych potrzebne są odpowiednio dostosowane klawiatury oraz inne specjalistyczne oprzyrządowanie. W przypadku tych osób bardzo przydatne mogą też być systemy rozpoznawania mowy, umożliwiające obsługę komputera za pomocą komend głosowych. Telenauczanie oparte na powszechnie dostępnych materiałach edukacyjnych może stwarzać pewne trudności osobom niesłyszącym, a w jeszcze większym stopniu - niewidomym. Istniejące obecnie środki techniczne i oprogramowanie pozwalają wprawdzie na zastosowanie takiej metody nauczania, ale potrzebna wydaje się pewna adaptacja materiałów edukacyjnych, uwzględniająca możliwości percepcji, jakimi dysponują wspomniane osoby. Owe materiały i strony internetowe powinny być po prostu przygotowane zgodnie z zasadami Web Content Accessibility Guidelines (WCAG) i systemu Bobby. W celu rozpoznania najważniejszych kwestii związanych z podejmowaniem studiów internetowych przez osoby niepełnosprawne, podjąłem próbę przeprowadzenia sondażu w instytucjach zajmujących się kształceniem na odległość w formie teleedukacji. Przygotowałem krótką ankietę i wysłałem ją do kilkunastu szkół wyższych. Odpowiedzi otrzymałem jedynie z czterech uczelni, tj. z: Politechniki Warszawskiej, Uniwersytetu Warszawskiego, Politechniki Gdańskiej oraz Szkoły Głównej Handlowej. W związku z tym uzyskane wyniki nie mogą stanowić podstawy dla formułowania uogólniających wniosków odnośnie badanego zagadnienia. Wydaje się jednak, iż mają one istotną wartość poznawczą jako próba eksploracji nowego zjawiska, jakim jest teleedukacja, a ściślej mówiąc, pewnych jego aspektów dotyczących kształcenia osób niepełnosprawnych. W omawianej ankiecie znalazły się m.in. pytania dotyczące liczby osób niepełnosprawnych, które podjęły studia internetowe oraz rodzajów niepełnosprawności, jakimi te osoby są dotknięte. Z uzyskanych odpowiedzi wynika, że 10 osób niepełnosprawnych ruchowo podjęło studia internetowe na Politechnice Warszawskiej oraz jedna osoba niepełnosprawna (dysfunkcja narządu ruchu, wzroku i słuchu) studiuje przez Internet na Uniwersytecie Warszawskim. Natomiast w SGH i na Politechnice Gdańskiej nie było dotychczas osób niepełnosprawnych, które zdobywałyby wiedzę w trybie teleedukacji. Trzeba jednak wyjaśnić, że Centrum 5
Rozwoju Edukacji Niestacjonarnej (CREN) istnieje w SGH dopiero od 2001 roku i jego działalność ogranicza się na razie do przygotowania materiałów uzupełniających dla studentów pobierających naukę w tradycyjny sposób oraz kilku kursów specjalistycznych. Jeśli zaś chodzi o Politechnikę Gdańską, to tamtejsze Centrum Edukacji Niestacjonarnej oferuje przez Internet jedynie kursy specjalistyczne. Podane informacje pokazują, iż ogólna liczba osób niepełnosprawnych kształcących się w systemie teleedukacji, nie jest duża, ale zważywszy na nowość zjawiska, jakim jest teleedukacja, można chyba uznać, że ta forma kształcenia spotyka się z wyraźnym zainteresowaniem niepełnosprawnych. Jest to szczególnie widoczne w przypadku osób niesprawnych ruchowo studiujących na Politechnice Warszawskiej. Fakt ten potwierdza wcześniejszą uwagę o dużej przydatności studiów internetowych dla osób z uszkodzonym narządem ruchu. W ankiecie zapytano także o to, czy uczelnie wprowadzają jakiekolwiek ułatwienia dla studentów niepełnosprawnych studiujących przez Internet, a jeśli tak, to jakie? Okazało się, że zarówno UW, jak i PW oferuje studentom niepełnosprawnym różnorodną pomoc. Lista ułatwień obejmuje m.in.: częściowe (a w jednym przypadku nawet całkowite) umorzenie kosztów studiowania, możliwość zdawania egzaminów i odbywania zajęć laboratoryjnych w miejscu zamieszkania, działania na rzecz likwidacji barier architektonicznych, pomoc transportową, wypożyczanie sprzętu specjalistycznego i inne. Kolejne pytanie ankiety miało na celu zbadanie, czy strony internetowe, na których zamieszczane są materiały do studiowania oraz same materiały, przygotowane są z uwzględnieniem reguł dostępności dla osób niepełnosprawnych, czyli zgodnie z zasadami WCAG lub systemu Bobby. Z otrzymanych odpowiedzi wynika, że sytuacja w tym zakresie nie jest dobra. W jednym przypadku zadeklarowano bowiem zupełną nieznajomość owych zasad, w innym natomiast podano, że strony w witrynie teleedukacyjnej przygotowane zostały przy częściowym zachowaniu zasad dostępności dla osób niepełnosprawnych. Nigdy jednak strony te nie były testowane z punktu widzenia wyżej wymienionych zasad. Brak na nich np. tekstów alternatywnych, opisujących łącza graficzne. Dwa końcowe pytania ankiety dotyczyły trudności, jakie sygnalizują osoby niepełnosprawne, studiujące na studiach internetowych. Respondenci wskazali dwie takie trudności: wysokie koszty studiowania oraz zbyt mała oferta w zakresie 6
kierunków kształcenia. Pierwsza z wymienionych trudności wydaje się całkowicie zrozumiała, ponieważ niepełnosprawni, to z reguły ludzie niezamożni, którym niełatwo sprostać wymaganiom rynku edukacyjnego. Dlatego bardzo cenne są wszystkie działania uczelni, polegające na umorzeniu, choćby częściowym, opłat związanych ze studiami. Trudność drugiego rodzaju jest oczywista, ponieważ proponowany obecnie wachlarz studiów przez Internet rzeczywiście jest jeszcze ubogi. Zauważmy przy tym, że zbyt szczupła oferta studiów przez Internet stwarza problemy nie tylko dla niepełnosprawnych, ale w ogóle dla wszystkich chcących studiować w trybie teleedukacji. W świetle przedstawionych informacji można wyrazić przekonanie, iż w niezbyt odległej przyszłości (wraz z rozwojem społeczeństwa informacyjnego) teleedukacja zyska z pewnością dużą popularność z uwagi na jej przydatność dla osób niepełnosprawnych oraz dla kształcenia ustawicznego, które staje się nieodłącznym elementem systemu nauczania w społeczeństwie globalnej informacji. Abstract The paper consists of two sections. The first one presents some remarks on both the role and importance of teleeducation for members of an information society. In this part given are also examples of currently existing possibilities in the field of e-education in Poland. In particular, indicated is the usefulness of teleeducation in the permanent learning process. In the second part of the paper discussed are possibilities and limitations connected with e-educating the disabled. The results of the small scale survey are presented, these being related to the above-specified issues. 7
NETOGRAFIA: Chisholm W. i inni: Web Content Accessibility Guidelines 1.0. In W3C Technical Reports and Publications [online], 1999, W3C Recommendation, http://www.w3.org/tr/wcag10/ Galwas B. I inni: Edukacja w Internecie, http://www.okno.pw.edu.pl. BIBLIOGRAFIA: Konarska E. i Polańska K.: Teleedukacja - nowa forma kształcenia na odległość, materiały na konferencję pt. Wiedza światłem na drodze do społeczeństwa przyszłości, s. 69-74, Międzyzdroje 2003. Ślusarczyk C.: Problemy i możliwości osób niepełnosprawnych w wirtualnej rzeczywistości sieci komputerowych, praca zrealizowana w ramach badań własnych, finansowanych z Rezerwy Rektora, Centrum Informatyczne SGH, Warszawa 2004. 8