Gdańsk, 30 października Dr Ewa Lechman Wydział Zarządzania i Ekonomii Politechnika Gdańska

Gdańsk, Dr Ewa Lechman Wydział Zarządzania i Ekonomii Politechnika Gdańska eda@zie.pg.gda.pl DUALNY SYSTEM KSZTAŁCENIA ZAWODOWEGO W POLSCE SZANSE I BARIERY WDROŻENIA. Wstęp Obecnie, zarówno na szczeblu regionalnym jak i krajowym, trwa w Polsce dyskusja dotycząca potencjalnych możliwości ustalenia ram prawnych funkcjonowania oraz efektywnej implementacji dualnego (przemiennego) systemu kształcenia zawodowego. Doświadczenia gospodarek, które już od wielu lat działają w systemie wolnorynkowym, takie jak: Niemcy, Szwajcaria, Holandia, Austria, ale również dwóch krajów tzw. bloku wschodniego tj. Republiki Czeskiej oraz Węgier, wskazują na to, że dualny system kształcenia zawodowego jest rozwiązaniem przynoszącym wiele korzyści na gruncie stricte ekonomicznym, ale również społecznym. Powstaje więc pytanie: Czy w gospodarce Polskiej warto wprowadzić system dualnego szkolnictwa zawodowego?. Jeżeli założyć, że tak, to powstaje kolejne pytanie ramy prawne, cele, założenia owego systemu tak, aby funkcjonował on sprawnie i przyniósł realne korzyści dla rozwoju społeczno-gospodarczego Polski. W pierwszej części ekspertyzy skupiamy się na analizie ilościowej wskaźników świadczących o kondycji rynku pracy jak i całej gospodarki. Porównanych zostanie 7 gospodarek: Niemcy, Szwajcaria, Holandia, Austria, Republika Czeska, Węgry oraz Polska. W drugiej części ekspertyzy zostaną zasygnalizowane aktualne problemy rynku pracy w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii szkolnictwa zawodowego. Ostatnia część opracowania to proponowane kierunki zmian na gruncie systemu kształcenia zawodowego w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem potencjalnej możliwości formalnego wdrożenia dualnego (przemiennego) systemu kształcenia zawodowego. 1

Dualny system kształcenia zawodowego idea, korzyści, bariery. Chcąc efektywnie funkcjonować w warunkach współczesnej gospodarki, od podmiotów na niej funkcjonujących wymaga się wysokiej elastyczności, umiejętności konkurowania, efektywnego wykorzystania najnowszych technologii, oraz gotowości do ciągłego zdobywania wiedzy oraz umiejętności. Powstawanie tzw. Gospodarki Opartej na Wiedzy, gdzie zasadniczą rolę odgrywają wiedza i umiejętności, wymusza niejako konieczność ciągłego dostosowywania się do jej rosnących wymogów. Zmiany struktury gospodarek narodowych, nowe rozwiązania prawne, zmieniające się uwarunkowania makroekonomiczne, będące między innymi skutkiem prowadzonej polityki społeczno-ekonomicznej państwa, wymagają od działających na rynkach podmiotów umiejętności ciągłych dostosowań. Kwestia ta dotyczy się w dużej mierze rynku pracy, jakości podaży pracy oraz zgłaszanego popytu, który w sposób bezpośredni determinuje poziom przeciętnej produktywności w danej gospodarce. Popyt na pracę (zgłaszane zapotrzebowania na pracowników przez przedsiębiorców) jest wypadkową zmieniającej się struktury gospodarki (zmiennych relacji między sektorem usług, sektorem przemysłu oraz sektorem rolnym w tworzeniu krajowej produkcji finalnej), postępu technologicznego, zmieniających się uwarunkowań instytucjonalnych i prawnych, oraz zmian popytu na rynku dóbr i usług. Z drugiej strony istniejąca podaż pracy (osoby zatrudnione oraz takie, które są gotowe to zatrudnienie podjąć przy danych warunkach płacowych) jej struktura oraz jakość, jest w znacznej mierze pochodną funkcjonującego w kraju systemu edukacji. Zapewnienie możliwie najwyższej kompatybilności między popytem na pracę a podażą pracy jest, więc niesłychanie istotne z punktu widzenia produktywności całej gospodarki. Owa kompatybilność między dwiema stronami rynku pracy warunkuje jego sprawne funkcjonowanie oraz efektywność, co znajduje odzwierciedlenie w niskiej stopie bezrobocia ogólnego w tym przede wszystkim niskim udziale bezrobocia strukturalnego oraz długotrwałego (chronicznego). Wysokie stopy bezrobocia strukturalnego oraz chronicznego są negatywnym skutkiem strukturalnych niedopasowań na rynku pracy, oraz wyraźnym sygnałem, że tego typu problemy się na rynku pojawiają. Z doświadczeń gospodarek takich jak Niemcy, Szwajcaria, czy np. Austria, można wywnioskować, że narzucone rozwiązania instytucjonalno-prawne regulujące z jednej strony system kształcenia zaś z drugiej, narzucające ramy współpracy pomiędzy sferą przedsiębiorców a sferą edukacyjną mogą się w sposób istotny przyczynić do sprawniejszego funkcjonowania rynku pracy. Przykładem takiego systemowego rozwiązania jest dualny (przemienny) system kształcenia zawodowego. System ten jest uważany za ważne rozwiązanie systemowe pozwalające na podniesienie efektywności funkcjonowania rynku pracy przede wszystkim z punktu widzenia 2

pracodawców. Ideą dualnego systemu kształcenia zawodowego jest równoległe dwutorowe kształcenie w szkole zawodowej, gdzie uczeń zdobywa przede wszystkim wiedzę teoretyczną, oraz w wybranym zakładzie pracy, gdzie odbywa praktyczną naukę zawodu. Zasadniczą zaletą takie rozwiązania jest dostosowania treści nauczania (budowa ramowego planu kształcenia teoretyczno-praktycznego) do rzeczywistych potrzeb przedsiębiorców (czyli zgłaszanego popytu na pracę), co dzieje się za sprawą przepływu informacji między przedsiębiorcami a szkołami zawodowymi. Podjęcie współpracy między danymi dwoma grupami podmiotów rynkowych powoduje, że szkoły kształcą w zawodach na które istnieje realne zapotrzebowania na lokalnym (regionalnym) rynku pracy. Tym samym w sposób znaczący zapobiega to powstawaniu bezrobocia strukturalnego w danej gospodarce. Z punktu widzenia mikroekonomicznego, korzyści z wdrożenia dualnego systemu kształcenia są obopólne, zarówno dla przedsiębiorców jak i dla samych uczniów. Z perspektywy przedsiębiorstwa korzyści wynikająca z uczestnictwa w dualnym systemie kształcenia zawodowego, można zidentyfikować jako następujące: 1. Przedsiębiorca kształci ucznia według własnych potrzeb, wymogów i standardów. 2. Wielu przedsiębiorców jest zdania, że trudno jest znaleźć na rynku osoby, w pełni spełniające stawiane przez nich wymagania - kwalifikacje, doświadczenie praktyczne, cechy osobowościowe. 3. Pracodawca ma możliwość wyboru ucznia przyjmowanego na praktykę, co minimalizuje błędy (nietrafne decyzje) popełniane często przy standardowej rekrutacji. 4. Ważnym elementem wzięcia przez przedsiębiorcę udziału w systemie dualnym jest to, że firmy przyjmujące uczniów na praktyki zawodowe zyskują prawo używania logo z napisem to przedsiębiorstwo kształci co jest traktowane jako forma reklamy (działania marketingowe). Przedsiębiorcy zyskują reputację na rynku pracy, co wpływa pozytywnie na postrzeganie ich firmy na rynku. 5. Przedsiębiorcy postrzegają udział w kształceniu zawodowym jako długoterminową inwestycję we własnych pracowników. 6. Pozyskanie relatywnie taniego pracownika. 7. System umożliwia zapewnienie ciągłości zawodów tyczy się do przede wszystkim branży rzemieślniczej, gdzie tradycje odgrywają szczególną rolę. Z perspektywy uczniów korzyści z uczestnictwa w dualnym systemie kształcenia zawodowego, można zidentyfikować następująco: 1. Uczeń zdobywa doświadczenie bezpośrednio u potencjalnego przyszłego pracodawcy. 3

2. System umożliwia uczniom szkół zawodowych płynne przejście z okresu nauki do czynnego życia zawodowego. 3. Oferta szkół jest silnie dopasowana do potrzeb i wymogów rynku pracy (jest to podstawowym założeniem funkcjonowania systemu dualnego), co oznacza, że większość uczniów na poziomie szkół zawodowych nie będzie podejmowała nauki w profesjach na które nie ma popytu ze strony pracodawców lub jest on bardzo niski. 4. Odbycie praktyki zawodowej w przedsiębiorstwie, które spełnia wymogi współczesnego rynku. 5. Uczeń ma możliwość czynnego uczestnictwa w cyklu wytwórczym przedsiębiorstwa, co stanowi dodatkową wartość dodaną z punktu widzenia odbywanego procesu edukacyjnego. 6. System umożliwia kształtowanie postaw i kompetencji, które są wysoko cenione przez ich przyszłych pracodawców. Do takich można między innymi zaliczyć: postawy przedsiębiorcze, poważanie i szacunek do wykonywanej pracy, kształtowaną lojalność wobec zakładu pracy, odpowiedzialność za powierzone zadania, chęć dalszego kształcenia i podnoszenia kwalifikacji. Potencjalne korzyści wynikające z wdrożenia w kraju dualnego systemu kształcenia, można również zdefiniować na poziomie całego kraju, i można je zidentyfikować jako: 1. Wykształcenie efektywnego system kształcenia zawodowego, który przygotowuje młodych ludzi do wykonywania konkretnego zawodu. 2. Istnienie systemowego rozwiązania, które ułatwia zatrudnianie absolwentów szkół zawodowych. 3. Uelastycznienie rynku pracy. 4. Podjęcie współpracy między przedsiębiorcami a instytucjami edukacyjnymi odnośnie definiowania kierunków oraz form kształcenia zawodowego zgodnie bieżącym zapotrzebowaniem na rynku pracy. W długookresowej perspektywie, na poziomie makroekonomicznym, pozytywne efekty wynikające wdrożenia dualnego systemu kształcenia, będę pochodną efektów uzyskanych na poziomie mikro (na poziomie przedsiębiorcy oraz pracowników), i będą się przejawiać przede wszystkim jako spadek stopy bezrobocia strukturalnego oraz bezrobocia osób w wieku 15-24 lata (lub utrzymanie ich na relatywnie niskim poziomie) a tym samym spadek stopy bezrobocia 4

ogółem 1, wzrost produktywności pracy czego efektem będzie wzrost wytworzonej kraju wartości dodanej w przeliczeniu na 1 zatrudnionego. W systemie ważne jest również to, że dla uczniów konieczność samodzielnego poszukiwania i aplikowania do wybranego zakładu pracy oznacza często pierwsze zderzenie z realiami rynku pracy, wymogami pracodawców oraz istniejącą na tym rynku konkurencją. Takie doświadczenie daje młodym ludziom szansę oceny własnych szans na rynku pracy, skonfrontowanie posiadanych umiejętności z relacji do innych. Jednocześnie uczy ich to samodyscypliny oraz odpowiedzialności za wybraną ścieżkę zawodową. Należy to również nadmienić, że system dualnego kształcenia zawodowego ma pewne wady. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że jego efektywne działania jest w dużej mierze uwarunkowane bieżącą koniunkturą gospodarczą. Istnieje ryzyko, że w przypadku kryzysu gospodarczego, skłonność przedsiębiorstw do przyjmowania praktykantów zasadniczo spadnie, co obniży drożność całego systemu. Owa wrażliwość na cykl koniunkturalny jest widoczna w gospodarce Niemiec, gdzie obserwuje się w ostatnich latach spadek ofert miejsc na praktyki ze strony przedsiębiorstw. Czy warto? analiza porównawcza wybranych krajów i Polski Dążąc do wypracowania efektywnego systemy kształcenia zawodowego w Polsce, na wstępie warto się przyjrzeć gospodarkom, w których taki system funkcjonuje. W założeniu system taki ma przyczynić się do łagodzenia między innymi problemów pojawiających się na rynku pracy związanych na przykład z permanentnym niedopasowaniem struktury popytu na pracę do podaży pracy. Jak wiadomo jest to jedna z głównych przyczyn bezrobocia (tzw. bezrobocia strukturalnego), które często ma charakter długookresowy. Ponadto efektywny system kształcenia ma silny dodatni wpływ na przeciętny poziom produktywności pracy, co przekłada się wprost na dochody czynników pracy a tym samym wytworzoną w gospodarce wartość dodaną. W Europie funkcjonuje 6 gospodarek, których przykłady często się przytacza, kiedy mowa o dualnym systemie kształcenia zawodowego. Są nimi: Szwajcaria, Niemcy, Republika Czeska, Węgry, Holandia oraz Austria. Zdecydowanymi liderami w badanym obszarze są gospodarki Szwajcarii, Niemiec oraz Czech, gdzie odpowiednio 87%, 69% oraz 58% 2 uczniów szkół zawodowych oraz technicznych zdobywa wiedzę oraz kwalifikacje w dualnym systemie 1 Mowa tu o bezrobociu rejestrowanym. 2 Kabaj M., Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu, Scholar, Warszawa 2004. 5

kształcenia zawodowego. W pozostałych wymienionych krajach odsetek ten kształtuje się na poziomie 30-35% uczniów. Oprócz wymienionych gospodarek, wspomniany system kształcenia dualnego funkcjonuje w Europie w: Finlandii, Turcji, Norwegii, Szwecji, Rosji, Wielkiej Brytanii. Spoza krajów Europejskich, można do tego grona zaliczyć również gospodarki takie jak: Stany Zjednoczone, Australię, Indie, Japonię, Meksyk, Koreę Południową, Nową Zelandię, Paragwaj. Za najbardziej efektywny uważa się system funkcjonujący już od ponad 50 lat w Niemczech. Powoduje to, że system niemiecki często jest przytaczany, jako wzór do naśladowania i inne gospodarki próbują wdrożyć system działający w oparciu o analogiczne działania jak system niemiecki. Celem nadrzędnym funkcjonującego w Niemczech systemu kształcenia dualnego jest uzyskanie wysokiej efektywności pracy (produktywności pracy), dzięki wprowadzeniu systemowych rozwiązań pozwalających na formalne łączenie nauki teoretycznej z nauką praktyczną wybranego zawodu. Korzyści wynikające z systemu niemieckiego są widoczne dla 3 grup podmiotów rynkowych: samych uczniów (przyszłych pracowników) w tym również jednostek edukacyjnych, przedsiębiorstw oraz państwa. Przyjęte w Niemczech rozwiązania mają bezpośredni wpływ na krajowy rynek pracy. System ten wymusza niejako ciągły monitoring popytu na pracę zgłaszanego przez sektor przedsiębiorstw prywatnych, i tym samym elastyczne dostosowywanie oferty edukacyjnej szkół zawodowych tak, aby móc ten popyt zaspokoić. Tym samym daje to realną możliwość obniżenia do minimum tak zwanego bezrobocia strukturalnego, którego przyczyn upatruje się właśnie w rynkowym niedopasowaniu struktury popytu na pracę (zgłaszanego przez przedsiębiorców) do podaży pracy (ofert pracy). Niemiecki dualny system kształcenia zawodowego uważa się za efektywny, co znajduje odzwierciedlenie we wskaźnikach makroekonomicznych gospodarki niemieckiej. Poniżej zostanie przeprowadzona ilościowa analiza podstawowych zmiennych makroekonomicznych dla 6 krajów Europy (Austrii, Niemiec, Holandii, Republiki Czeskiej, Węgier oraz Szwajcarii), gdzie funkcjonuje system dualny oraz dla Polski (gdzie jest planowane wprowadzenie tego systemu). Dane statystyczne pochodzą z baz: Eurostat, OECD oraz World Development Indicators (baza Organizacji Narodów Zjednoczonych). Za okres analizy przyjęto lata 2000-2010 3. W tabeli 1, widzimy porównanie wartości produktu krajowego brutto w przeliczeniu na jednego zatrudnionego (na jednostkę pracy) w latach 2000 oraz 2010. W badanym okresie średnia wartość PKB przypadająca na 1 zatrudnionego w Polsce wyniosła 23 037 USD PPP 4, gdzie analogiczna 3 Braki danych w niektórych przypadkach wynikają z ich niedostępności z analizowanych bazach danych. 4 Według cen stałych z 1990 roku. 6

wartość w Niemczech wyniosła 42 344 USD PPP, a w Austrii i Holandii była nawet wyższa. Oznacza to, że w latach 2000-2010 poziom PKB na 1 zatrudnionego w Polsce stanowił zaledwie 54% analogicznej wartości w gospodarce niemieckiej. Świadczy to o znacznych rozbieżnościach w badanych wartościach, na podstawie czego można wnioskować o znacznie niższej wydajności (produktywności) czynników produkcji w Polsce niż w Niemczech. W porównaniu do gospodarek Austrii, Holandii i Szwajcarii, pozycja Polski jest bardzo podobna, gdzie relacje analizowanych wartości kształtują się odpowiednio 49% (w relacji do Austrii), 51% (w relacji do Holandii), 56% (w relacji do Szwajcarii). Tabela 1. Produkt Krajowy Brutto na 1 zatrudnionego (lata 2000 i 2010), (USD PPP const 1990). Rok 2000 oraz 2010. 2000 2010 Średnia z lat 2000-2010. Austria 44195 47474 46222 Republika Czeska 19039 24941 22274 Niemcy 40847 43050 42344 Węgry 16733 21473 19973 Holandia 43434 46949 45223 Polska 19462 25873 23078 Szwajcaria 39948 41504 40956 Źródło: World Development Indicators 2012, United Nations. Wykres 1. PKB na 1 zatrudnionego (USD PPP const 1990). Rok 2000 oraz 2010. 50000 PKB na 1 zatrudnionego. Rok 2000 oraz 2010. (USD PPP cons 1990) 40000 30000 20000 10000 0 Austria Niemcy Republika Czeska Wegry Holandia Polska Szwajcaria 2000 2010 Źródło: opracowanie własne przy użyciu STATISTICA 10.0. Uzupełnieniem powyższej analizy są dane w tabeli 2, dotyczące relatywnego poziomu produktywności (wydajności) pracy. Przyjmujemy, że produktywność krajów Unii Europejskiej UE27=100. Znów wyraźnie widać znaczne rozbieżności w produktywności pracy, gdzie indeks 7

dla gospodarki polskiej to zaledwie 66,8 w roku 2010. Zauważmy, że w gospodarce Węgier oraz Republiki Czeskiej, wartości te są nieco wyższe niż w Polsce (biorąc pod uwagę rok 2010). Natomiast produktywność pracy w Polsce jest prawie o połowę niższa niż w Niemczech, a w relacji do Austrii i Holandii sytuacja jest podobna. Tabela 2. Produktywność pracy na 1 zatrudnionego, EU27=100, lata 2000 oraz 2010. 2000 2010 Średnia produktywność pracy w latach 2000-2010 Austria 123,5 115,3 118,7909 Republika Czeska 65,6 73,8 72,06364 Niemcy 107,2 106 107,2727 Węgry 57,1 70,1 66,47273 Holandia 115 113,4 113,8545 Polska 55,5 66,8 61,19091 Szwajcaria 113,1 115 111,0636 Źródło: Eurostat, 2012 Wykres 2. Produktywność pracy na 1 zatrudnionego. UE27=100. Rok 2000 oraz 2010. 140 Produktywność pracy na 1 zatrudnionego. UE27=100. Rok 2000 oraz 2010. 120 100 80 60 40 20 0 Austria Niemcy Holandia Republika Czeska Wegry Źródło: opracowanie własne przy użyciu STATISTICA 10.0. Polska Szwajcaria 2000 2010 Z powyższych danych wyraźnie widać, że w gospodarkach gdzie system dualny funkcjonuje już wiele lat (np. w Niemczech), poziom produktywności pracy jest relatywnie wysoki. Oczywiście wyciąganie na tej podstawie wniosków o zależności wprost między funkcjonowaniem systemu dualnego kształcenia zawodowego w danym kraju, a osiąganym relatywnym poziomem produktywności tej gospodarki jest nieuprawniony. Natomiast związek statystyczny jest wyraźnie 8

widoczny, co oznacza, że zachodzi wysokie prawdopodobieństwo istnienia długookresowych, silnych i pozytywnych relacji między wdrożeniem dualnego system kształcenia zawodowego a produktywności pracy. Następnie analizie poddamy podstawowe wskaźniki dotyczące rynku pracy, związane z rejestrowanym bezrobociem osób w wieku 15-24 lata, bezrobociem strukturalnym oraz całkowitym (rejestrowanym). Tabela 3. Stopa bezrobocia wśród osób w wieku 15-24 lat (%). Lata 2000 oraz 2010. 2000 2010 średnia stopa bezrobocia w latach 2000-2010. Austria 8,2 7,3 7,763075 Republika Czeska 19,7 22,7 20,45378 Niemcy 13,8 15,9 16,77854 Węgry 10,2 23,5 13,72439 Holandia 3,4 5,7 4,049653 Polska 21,4 16,3 20,17081 Szwajcaria 5 7,4 5,973961 Źródło: World Development Indicators 2012, United Nations. Średnia stopa bezrobocia obliczenia własne na podstawie powyższych danych. Wykres 3. Stopa bezrobocia (%) osób w wieku 15-24 lata. Rok 2000 oraz 2010. Stopa bezrobocia osób w wieku 15-24 lata. Lata 2000 oraz 2010. 26 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Austria Niemcy Holandia Republika Czeska Wegry Polska Szwajcaria Źródło: opracowanie własne przy użyciu STATISTICA 10.0. 2000 2010 9

Tabela 4. Stopa bezrobocia strukturalnego (%), lata 2007 oraz 2012. 2007 2012 średnia stopa bezrobocia strukturalnego w latach 2007-2012. Austria 4,3 4,3 4,321138 Republika Czeska 6,8 6,1 6,414561 Niemcy 8,0 7,1 7,54079 Węgry 8,1 10,0 9,157251 Holandia 3,8 3,7 3,73979 Polska 11,3 10,0 10,1244 Szwajcaria 3,7 3,9 3,85286 Źródło: OECD Economic Outlook, 2012. Średnia stopa bezrobocia strukturalnego obliczenia własne. Wykres 4. Stopa bezrobocia strukturalnego (%). Rok 2007 oraz 2012. 12 Stopa bezrobocia strukturalnego. Lata 2007 oraz 2012. 10 8 6 4 2 0 Austria Niemcy Holandia Republika Czeska Wegry Źródło: opracowanie własne przy użyciu STATISTICA 10.0. Polska Szwajcaria 2007 2012 Tabela 5. Stopa bezrobocia całkowitego (%), lata 2002 oraz 2011. 2002 2011 średnia stopa bezrobocia w latach 2002-2011. Austria 4,2 4,4 4,482639 Republika Czeska 7,3 7,3 6,771084 Niemcy 8,7 7,1 8,60327 Węgry 5,6 11,2 7,722022 Holandia 3,1 4,5 4,076093 Polska 20,0 9,6 12,54316 Szwajcaria b.d. b.d. b.d. Źródło: OECD Economic Outlook, 2012. Średnia stopa bezrobocia obliczenia własne. 10

Wykres 5. Stopa bezrobocia całkowitego (%). Rok 2000 oraz 2010. Bez Szwajcarii. Stopa bezrobocia całkowitego. Lata 2000 oraz 2010. 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Austria Niemcy Holandia Republika Czeska Wegry Źródło: opracowanie własne przy użyciu STATISTICA 10.0. Polska 2000 2010 Porównując przytoczone wskaźniki rynku pracy, tj. stopę bezrobocia całkowitego, stopę bezrobocia strukturalnego oraz stopę bezrobocia osób w wieku 15-24 lata w okresie 2000-2010 5, wyraźnie widać, że gospodarka Polski wypada najgorzej spośród pozostałych krajów (nawet jeśli brać pod uwagę Węgry i Republikę Czeską). W każdym przypadku poziom średnich stóp bezrobocia dla analizowanego okresu jest najwyższy w przypadku Polski. Na szczególną uwagę zasługuje poziom średniej stopy bezrobocia osób w wieku 15-24 lata, gdzie w przypadku Polski wynosi on średnio 20,1%, podczas gdy w krajach takich jak Austria, Szwajcaria, czy Holandia wynosi on odpowiednio: 7,7%, 5,9%, 4,04%. Różnice są radykalne. Świadczyć to może przede wszystkim o tym, że w Polsce aktualny system edukacji (w tym na poziomie zawodowym) kształci osoby w zawodachs na które nie ma popytu ze strony przedsiębiorców. Hipotezę tę potwierdza również fakt istnienia w Polsce relatywnie wysokiego średniego poziomu bezrobocia strukturalnego. W okresie 2007-2012 poziom ten wyniósł średnio 10,1%. Przytoczone statystyki sugerują znaczne strukturalne niedopasowania na rynku pracy, gdzie za istniejący stan rzeczy można między innymi winą obarczyć system edukacji. Polski system edukacji można uznać w znacznej mierze za nieefektywny z punktu widzenia zaspokojenia popytu na pracę zgłaszanego przez przedsiębiorców. 5 Odnośnie stopy bezrobocia strukturalnego, dane udało się pozyskać dla okresu 2007-2012. 11

8 6 4 Dualny system kształcenia zawodowego w Polsce szanse i bariery wdrożenia. Dr Ewa Lechman Dodatkowo, średnia najwyższa stopa bezrobocia ogólnego w okresie 2000-2010 na poziomie 12,6%, świadczy o tym, że polski rynek pracy cechuje znaczne niedopasowanie strukturalne jak i asymetria informacyjna między stroną pracowników a pracodawców. Z poniższego wykresu 6 można wywnioskować o istnieniu wysokiej korelacji między trzema badanymi wskaźnikami. Jak oszacowano 6 współczynnik korelacji między średnią stopą bezrobocia strukturalnego i bezrobocia całkowitego wynosi (0,918) 7, między średnią stopą bezrobocia strukturalnego a bezrobocia młodych wynosi (0,761), oraz między średnią stopą bezrobocia całkowitego a bezrobocia młodych wynosi (0,790). Oznacza to, że poziom stopy bezrobocia całkowitego jest w dużej mierze determinowany stopą bezrobocia osób młodych oraz niedopasowaniami strukturalnymi na rynku pracy. Wykres 6. Porównanie średnich stóp bezrobocia całkowitego, bezrobocia strukturalnego, bezrobocia osób w wieku 15-24 lata. Z wyłączeniem Szwajcarii. Średnia dla lat 2000/2007-2010/2012. Stopa bezrobocia całkowitego, stopa bezrobocia strukturalnego, stopa bezrobocia młodych (wartości średnie dla lat 2000-2010). 22 20 18 16 14 12 10 S tb e zro b M ło d yc h S tb e zro b S T R UK T S tb ezrobcałk Austria Wegry Niemcy Holandia Republika Czeska Polska Źródło: opracowanie własne przy użyciu STATISTICA 10.0. 6 Szacunki własne autorki. 7 Dla badanej próby krajów, z wyłączeniem Szwajcarii. 12

Wykres 7. Średnia roczna stopa bezrobocia młodych w Europie. Lata 2000-2011. 35 30 25 20 15 10 5 0 Średnia roczna stopa bezrobocia młodych (%). Lata 2000-2011. Średnia roczna stopa bezrobocia młodych. Lata 2000-2011. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, [Unemployment rate, annual average, by sex and age groups (%), 2012]. Komentarz [YUN1]: Dopisać akapit nt. NEETs Wnioski: Na tle wybranych krajów Europy, gospodarkę polską cechuje relatywnie niska wydajność (produktywność) pracy, która kształtuje się na poziomie około 50% średniej produktywności pracy krajów Unii Europejskiej. Dodatkowo, analizując podstawowe wskaźniki rynku pracy, wyraźne widać, iż polski rynek pracy cechują znaczne niedopasowania strukturalne oraz wysoka asymetria informacyjna, czego bezpośrednim negatywnym skutkiem jest relatywnie wysoki poziom bezrobocia rejestrowanego. Z danych wynika również, że wysoki poziom bezrobocia może być w dużej mierze determinowany wysokim bezrobociem strukturalnym oraz wysokim bezrobociem osób w wieku 15-24 lata. Jedną z przyczyn obserwowanego niekorzystnego stanu rzeczy jest prawdopodobnie nieefektywny system edukacji ( w tym system kształcenia zawodowego), którego oferta edukacyjna w znacznej mierze nie pokrywa się z zapotrzebowaniem przedsiębiorców na konkretne zawody oraz umiejętności. Polski system kształcenia zawodowego stan obecny i identyfikacja kluczowych problemów Od 1989 roku, wraz z rozpoczęciem w Polsce przemian ustrojowych oraz przekształceń strukturalnych w gospodarce, obserwujemy w systematyczną dewaluację systemu kształcenia zawodowego. Jego społeczna i systemowa marginalizacja objawia się przede wszystkim w masowej likwidacji szkół zawodowych, szkół przyzakładowych oraz bazy szkolenia praktycznego (warsztatów szkolnych). Zmiany te po części były efektem szeroko zakrojonych, dynamicznych 13

przemian strukturalno-własnościowych z jednej strony, zaś z drugiej stopniowym umasowieniem kształcenia na studiach wyższych. Dzisiaj, po 23 latach radykalnych przemian rynkowych (w tym również dotyczących systemu edukacji), szkolnictwo zawodowe jest w relatywnie złej kondycji ogólnej. System kształcenia zawodowego, wykazujący pewną bezwładność w stosunku do zmian na rynku pracy, które w dużej mierze są konsekwencją radykalne zmiany w wielkości i strukturze popytu na pracę zgłaszanego przez przedsiębiorców. Baza szkolnictwa zawodowego jest przestarzała jeśli brać pod uwagę stan kapitału trwałego (budynki, baza techniczna itp.), kierunki i treści kształcenia nie są dostosowane do bieżących potrzeb i wymogów rynku, a uczniowie wielu szkół zawodowych wychodząc z nich jako absolwenci bez odbycia praktyk zawodowych. Dodatkowo, jak wynika z analiz danych GUS (GUS 2012) dotyczących kształcenia zawodowego, zaledwie 33% uczniów szkół zawodowych faktycznie jest kończy. W roku 2011, liczba uczniów zasadniczych szkół zawodowych była na poziomie??? 230 436 8 osób, podczas gdy liczna absolwentów wyniosła zaledwie 78 287. Świadczy to w dużej mierze o niskiej ogólnej efektywności kształcenia zawodowego. W lutym 2011 roku, opublikowano raport z badań dotyczący funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego w Polsce 9. Na podstawie wyników przeprowadzonych badań można wnioskować odnośnie stanu systemu kształcenia zawodowego w Polsce oraz zidentyfikować najważniejsze problemy z jakimi się ten system boryka. Do najważniejszych można zaliczyć: 1. Bardzo nieliczne szkoły zawodowe oraz Centra Kształcenia Praktycznego (CKP) oferują swoim uczniom program, który byłby dostosowany do faktycznego zapotrzebowania zgłaszanego po stronie pracodawców. Zasadniczy zarzut stawiany przez pracodawców w stosunku do szkół zawodowych to zbyt ogólny i teoretyczny program kształcenia w szkole, który w niskim stopniu przygotowuje absolwenta szkoły zawodowej do podjęcia pracy. Co więcej, bardzo często przedstawiciele szkół nie widzą istniejącego problemy i stoją na stanowisku, że absolwent kończący szkołę zawodową jest dobrze przygotowany do podjęcia pracy, zarówno na gruncie teoretycznym jak i praktyczny. Opinia pracodawców w tym zakresie jest zgoła odmienna. Poniżej prezentujemy wyniki badań prowadzonych wśród uczniów, nauczycieli, pracodawców oraz instytucji dotyczących oceny przygotowania (teoretycznego oraz praktycznego) absolwenta szkoły zawodowej do podjęcia pracy. 8 Dla wszystkich kierunków kształcenia, dane GUS 2012. 9 Badanie funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego w Polsce. Raport końcowy, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2011 14

Wykres 8. Ocena przygotowania teoretycznego uczniów szkół zawodowych wg grup badanych (w procentach udzielonych odpowiedzi). 70 Ocena teoretycznego przygotowania uczniów wg grup badanych (% odpowiedzi). 60 50 40 30 20 10 0-10 Uczniowe Nauczyciele Pracodawcy Instytucje Zdecydowanie dobrze Raczej dobrze Raczej źle Zdecydowanie źle Trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne na podstawie badań A.Kulpa-Puczyńska, praca doktorska Przygotowanie uczniów szkół zawodowych do elastycznych form zatrudnienia i organizacji pracy, Bydgoszcz 2010 (za Kabaj M., Projekt programu wdrożenia systemu kształcenia dualnego w Polsce, Warszawa 2012). 15

Wykres 9. Ocena przygotowania praktycznego uczniów szkół zawodowych wg grup badanych (w procentach udzielonych odpowiedzi). 70 Ocena praktycznego przygotowania uczniów wg grup badanych (% odpowiedzi) 60 50 40 30 20 10 0-10 Uczniowe Pracodawcy Nauczyciele Instytucje Zdecydowanie dobrze Raczej dobrze Raczej źle Zdecydowanie źle Trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne na podstawie badań A.Kulpa-Puczyńska, praca doktorska Przygotowanie uczniów szkół zawodowych do elastycznych form zatrudnienia i organizacji pracy, Bydgoszcz 2010 (za Kabaj M., Projekt programu wdrożenia systemu kształcenia dualnego w Polsce, Warszawa 2012). Na uwagę zasługuje fakt, że rozbieżności w ocenie przygotowania uczniów (w zakresie teorii jaki praktyki) są radykalne. Według pracodawców oraz instytucji rynku pracy szkoły przygotowują raczej źle do wykonywania pracy, podczas gdy według opinii uczniów i nauczycieli absolwenci szkół zawodowych są przygotowania raczej dobrze. Taki dysonans nie sprzyja podnoszeniu sprawności systemu kształcenia zawodowego. W związku z powyższym pracodawcy, jak również dyrektorzy szkół, coraz częściej podnoszą kwestie konieczności skorelowania nauczanych treści z potrzebami pracodawców. Mogłoby by się to odbywać poprzez systematyczne konsultacje pracodawców z przedstawicielami szkół zawodowych. 2. Zaledwie połowa dyrektorów szkół zawodowych deklaruje chęć współpracy z instytucjami zewnętrznymi zajmującymi się problematyką rynku pracy. Jednym z 16

elementów takiej współpracy byłby na chwilę obecną słabo rozpowszechniony system doradztwa zawodowego, oparty o tzw. testy diagnostyczne). Doradztwo zawodowego ma w zamierzeniu przede wszystkim ukierunkować młodych ludzi wchodzących na rynek pracy, aby podejmowali kształcenie w zawodach na które istnieje zapotrzebowanie. 3. Struktura popytu na pracę (strona pracodawców) jest dużej mierze niedopasowana do podaży pracy (pracowników). Największy odsetek badanych 10 placówek kształcenia zawodowego oferuje obecnie edukację na kierunkach: - gastronomicznym i produkcji spożywczej - mechanicznym - elektryczno-elektronicznym - teleinformatycznym. Natomiast największy popyt na pracę ze strony pracodawców istnieje na wykształcenie na kierunkach: - ekonomicznym - finansowo-biurowym - budowlanym - drogowym i instalacji budowlanych - transportowym - gospodarki magazynowej. Największe strukturalne niedopasowania na rynku pracy, przejawiające się jako przewaga podaży pracy nad popytem, można zaobserwować w obszarach: mechaniczny, gastronomia i produkcja spożywcza, elektryczno-elektroniczny i teleinformatyczny, ekonomiczno-finansowo-biurowy, budownictwo, drogownictwo, instalacje budowlane, fryzjersko-kosmetyczny, rolno-hodowlany, turystyka i hotelarstwo. Na poniższym wykresie 9, pokazano niedopasowania struktury popytu na pracę do podaży pracy w obszarze szkolnictwa zawodowego. W analizowanym przypadku wartość popytu na pracę prezentuje procent odpowiedzi przedsiębiorców na pytanie: w którym z obszarów planują Państwo poszukiwanie pracowników; zaś podaż pracy to procent odpowiedzi dyrektorów szkół na zadanie pytanie o kierunki kształcenia. Wykres 10, dopełnia wykres 11, pokazujący rozmiary nierównowagi na rynku pracy w poszczególnych zawodach. 10 Badanie funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego w Polsce. Raport końcowy, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2011 17

Wykres 10. Podaż pracy vs popyt na pracę (wg kierunków kształcenia). Popyt na pracę (na podstaw ie % odpow iedzi pracodaw ców ) vs Podaż pracy (na podstaw ie % odpow iedzi dyrekorów szkół). 45 40 35 30 Podaż pracy (%) 25 20 15 10 5 0-5 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 Popyt na pracę (%) Źródło: opracowanie własne na bazie danych z Badanie funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego w Polsce. Raport końcowy, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2011, przy wykorzystaniu programu STATISTICA 11.0. Współczynnik korelacji liniowej (r 2 ) dla danych na wykresie 9, wynosi (0,52), co oznacza, że struktura podaży pracy jest wyjaśniana przez strukturę popytu na pracę w zaledwie 52%. 18

Wykres 11. Niedopasowania strukturalne na rynku pracy w popycie i podaży pracy. 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0-5 Podaż pracy Popyt na pracę mechaniczny gastronomia i prod. spoż. elektryczn-elektryczny i teleinformat. ekon-finan-biurowy budownictwo, drogownictwo fryzjersko-kosmetyczny rolno-hodowlany turystyczno-hotelarski leśnictwo, rybactwo, inż. środ. transport i gospod.magazynowa włókienniczo-odzieżowy artystyczno-muzyczny medyczno-społeczny poligraf-drukarski i papierniczy górnictwo, hutnictwo, odlewnictwo chemiczny, ceramiczny, szklarski Źródło: opracowanie własne na bazie danych z Badanie funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego w Polsce. Raport końcowy, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2011, przy wykorzystaniu programu STATISTICA 11.0. 19

Na wykresie 12 (poniżej), prezentujemy nierównowagi na rynku pracy w odniesieniu do poszczególnych zawodów. Dokładna tabela z danymi znajduje się w Aneksie 1. Wykres 12. Niedopasowania strukturalne na Polskim rynku pracy. 10 5 0-5 -10-15 -20-25 -30-35 Niedopasowania strukturalne rynku pracy Przewaga podaży (liczbą uczniów) nad popytem (chęcią zatrudnienia przez przedsiębiorstwa) (%) Przewaga popytu (chęcią zatrudnienia przez przedsiębiorstwa) na podażą (liczbą uczniów) (%) Równowaga (%) Źródło: opracowanie własne na bazie danych z Badanie funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego w Polsce. Raport końcowy, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2011, przy wykorzystaniu programu Excel 2007. Istniejące strukturalne rozbieżności, które prowadzą do powstania bezrobocia, są negatywną konsekwencją braku klarownego obrazu rynku pracy w Polsce, oraz braku systematycznej współpracy między sferą edukacyjną a sferą przedsiębiorstw. 4. Z badań wynika 11 również, że pracodawcy mają permanentny kłopot ze znalezieniem pracowników z odpowiednimi kwalifikacjami. Według danych GUS, w roku 2010 najwięcej wolnych stanowisk pracy było oferowanych dla osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz specjalistów z wykształceniem wyższym 12. Oznacza to, że na Polskim rynku pracy istnieje popyt na pracowników z wykształceniem 11 Badanie funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego w Polsce. Raport końcowy, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2011; oraz Bednarczyk H., Symela K., Woźniak I., Łopacińska L., Polska Raport ReferNet 2008 na temat polityki w zakresie kształcenia i szkolenia zawodowego, Cedefop 2008 12 Bednarczyk H., Symela K., Woźniak I., Łopacińska L., Polska Raport ReferNet 2008 na temat polityki w zakresie kształcenia i szkolenia zawodowego, Cedefop 2008 20

zawodowym natomiast, tak wysokie bezrobocie w tej grupie zawodowej (wg stanu na I kwartał roku 2010 wśród zarejestrowanych bezrobotnych najliczniejszą grupę stanowiły osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym) wynika z faktu, iż osoby bezrobotne z wykształceniem zawodowym legitymują się nie tym profilem wykształcenia którego poszukuje pracodawca. 5. W funkcjonujących jednostkach kształcenia zawodowego brakuje skutecznego systemu doradztwa edukacyjno-zawodowego, dzięki któremu możliwe byłoby bieżące diagnozowanie poziomu wykształcenia uczniów oraz ich zawodowych predyspozycji. Doradztwo edukacyjno-zawodowe ma dodatkowo istotne znaczenie dla dalszej (po skończeniu szkoły) ścieżki kariery zawodowej. Z badań 13 wynika, że zaledwie 36% 14 placówek edukacyjnych korzystało z doradztwa zawodowego, które oferowały instytucje rynku pracy, zaś aż w 87% były to poradnie psychologiczno-pedagogiczne. Aby móc doradzać uczniom zgodnie z wymogami rynku pracy, proporcje te powinny być odwrócone. 6. Kształtowanie oferty edukacyjnej szkół zawodowych w największej mierze 15 (w 56%) jest determinowane posiadanym przez daną placówkę zapleczem i wyposażeniem wymaganym do realizacji praktycznej. Drugą najważniejszą determinantą (54%) jest dostępność wykwalifikowanej kadry. Dopiero na dalszych pozycjach mamy takie determinanty jak: zapotrzebowanie na konkretne zawody oparte o raporty, analizy itp. (49%), informacje ze strony rynku pracy (41%), czy też informacje ze strony pracodawców (35%). Wydaje się, że najważniejszą determinantą powinny być informacje ze strony pracodawców, gdyż jedynie takie podejście gwarantuje minimalizację niedopasowań strukturalnych. Komentarz [YUN2]: Dać tabelę z bezrobociem wg wykształcenia Raport! Dualny system kształcenia zawodowego jako odpowiedź na problemy rynku pracy w Polsce Przeprowadzone analizy jasno wskazują na to, że istniejący w Polsce system kształcenia zawodowego wymaga kompleksowych przemian. Przemiany te powinny dotyczyć: dostarczenia rozwiązań prawnych dla funkcjonowania nowego systemu kształcenia zawodowego, zmian 13 Badanie funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego w Polsce. Raport końcowy, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2011 14 36% z tych szkół, które korzystają z jakiejkolwiek formy doradztwa. 15 Badanie funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego w Polsce. Raport końcowy, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2011 21

struktury samego systemu, podniesienia jakości kształcenia oraz kompetencji kadry nauczycielskiej, zmiany samego podejścia do kształcenia zawodowego w taki sposób, aby kierunki oferowane w ramach kształcenia były kompatybilne z bieżącymi potrzebami rynku. Jedną z propozycji rozwiązania bieżących problemów szkolnictwa zawodowego, jest wprowadzenie w warunkach Polskich systemu dualnego, wzorując się na przykład na rozwiązaniach Niemieckich. Wprowadzenie analogicznych rozwiązań systemowych z jakimi mamy do czynienia w niemieckim systemie edukacji zawodowej, wymagałoby radykalnej transformacji systemu istniejącego w Polsce. Rozważając możliwość i sensowność wprowadzenia w Polsce dualnego systemu kształcenia zawodowego, należy wyraźnie podkreślić, iż współpraca między stronami szkolnictwa zawodowego jest de facto po części realizowana. Według badań 16, 80% szkół oraz 75% Centrów Kształcenia Praktycznego w rzeczywistości współpracuje ze przedsiębiorcami. Co istotne, sami przedsiębiorcy deklarując chęć takiej współpracy 17. Współpraca taka odbywa się na ogół na podstawie umów partnerskich podpisywanych między szkołą a przedsiębiorstwem i obejmuje przede wszystkim praktyczną naukę zawodu. Ważne jest również, że strony takich umów, oceniają współpracę bardzo pozytywnie, jako taką która przynosi im obopólne korzyści. Inicjatywa współpracy między szkołą a przedsiębiorstwem na ogół leży po stronie dyrektora szkoły (często opierając się o jego prywatne kontakty z przedsiębiorcami), natomiast same przedsiębiorstwa często wykazują brak wiedzy odnoście możliwości i form prawnych podjęcia takiej współpracy. W związku z powyższy, wydaje się być wysoce sensowne, aby dostarczyć ram prawnych takiej współpracy, wraz z wyraźnym określeniem jej zasad, co w praktyce oznaczałoby wprowadzenie systemu dualnego kształcenia zawodowego w Polsce. Drugim, bardzo pozytywnym przykładem stosowania w praktyce rozwiązań edukacyjnych á la system dualny, jest współpraca podejmowana między szkołami a izbami rzemieślniczymi. W roku 2009, 40% 18 uczniów szkół zawodowych miała możliwość odbycia praktyk zawodowych w zakład rzemieślniczych. Stanowi do kolejny dowód na to, rozwiązania zaczerpnięte w dualnego systemu kształcenia są w praktyce stosowane. Należy w tym miejscu również nadmienić, iż w tekstach wielu dokumentów Unii Europejskiej można znaleźć sugestie dotyczące reform strukturalnych systemów edukacyjnych krajów członkowskich. Celem nadrzędnym proponowanych zmian w krajach członkowskich jest uelastycznienie rynków pracy, dostarczenie na rynek pracy wykwalifikowanej kadry, zwiększenie 16 Badanie funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego w Polsce. Raport końcowy, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2011 17 Tyczy się to przede wszystkim firm sektora małych i średnich przedsiębiorstw. 18 Informacje o działalności oświatowej za rok 2009, Związek Rzemiosła Polskiego, Warszawa 2009, [w: Kabaj M. Projekt Programu wdrożenia systemu kształcenia dualnego w Polsce, IPiPS, 2012]. 22

zatrudnienia 19, a tym samym podnoszącym konkurencyjność gospodarek jak i gospodarki całej wspólnoty. Do najważniejszych tego typu dokumentów można zaliczyć: Strategię Lizbońską (rok 2002) 20 wskazanie na podniesienie jakości kształcenia oraz wzrost wydatków na edukację; Nowe impulsy dla młodzieży europejskiej. Biała Księga Komisji Europejskiej (rok 2002) 21 wskazanie na podjęcie współpracy między rynkiem edukacyjnym i rynkiem pracy; Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 23 kwietnia 2008 w sprawie ustanowienia Europejskich Ram Kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie 22 (2008) wskazania dotyczące ram kwalifikacji w poszczególnych zawodach. Idea podjęcia współpracy między przedsiębiorstwami i instytucjami edukacyjnymi na rzecz podniesienia jakości i efektywności kształcenia oraz funkcjonowania rynku pracy, jest jak widać często prezentowane. Oznacza to, że kwestie te są na bieżąco dyskutowane w celu wypracowania lepszych jakościowo rozwiązań. Czy aktualne rozwiązania prawne w Polsce pozwalają na wprowadzenie dualnego systemu kształcenia zawodowego? W dniu 19 sierpnia 2011 roku, weszła w życie znowelizowana ustawa o systemie oświaty, która modyfikuje warunki funkcjonowania szkolnictwa zawodowego. Ustawa ta przewiduje, że począwszy od roku szkolnego 2012/2013, kształcenie zawodowe 23 będzie się mogło odbywać w trzyletniej zasadniczej szkole zawodowej, gdzie cały cykl nauki zakończy się uzyskaniem dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe. Warunkiem uzyskania dyplomu będzie zdanie wszystkich kolejnych egzaminów potwierdzających uzyskanie kwalifikacji koniecznych do wykonywania danego zawodu. W swoich założeniach reforma kształcenia zawodowego, wprowadza systemowe rozwiązania mające na celu powiązanie kształcenia oraz pracy, w tym włączenie pracodawców (poprzez stworzenie odpowiednich mechanizmów) w proces edukacji uczniów w szkole zawodowej, w celu dostosowania kwalifikacji do potrzeb rynku pracy. W art.5a ust. 2b ustawy czytamy, że poszerzono katalog zadań oświatowych powiatów o obowiązek zapewnienia warunków prowadzenia kwalifikacyjnych kursów zawodowych w szkołach (placówkach), dla których ta jednostka samorządu terytorialnego jest organem prowadzącym. Środki finansowe na ten cel mają zostać zagwarantowane w dochodach j.s.t.. Zgodnie z zapisem w art. 80 i 90 ustępy 8 i 9 ustawo o oświacie (weszły w życie z dniem 1 Komentarz [YUN3]: Uzupełnić na spotkaniu w dniu 31 paźdz 2012. Komentarz [YUN4]: Czy ustawa narzuca konieczność odbycia praktyk jako warunku uzyskania dyplomu? Komentarz [YUN5]: Ustawa wprowadza możliwość kontynuowania nauki po szkole zawodowej w liceum ogólnokształcącym, dzięki temu samemu programowi w danych szkołach w 1 roku nauki. Komentarz [YUN6]: Jakich mechanizmów? Czy jest gdzieś w ustawie o nich mowa? Komentarz [YUN7]: Czy jest gdzieś zapis o obowiązku praktyk? O faktycznym formalnym połączeniu szkoła-firma? 19 Co na ogół skutkuje spadkiem ogólnej stopy bezrobocia rejestrowanego. 20 Strategia Lizbońska droga do sukcesu zjednoczonej Europy, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2002 21 Nowe impulsy dla młodzieży europejskiej. Biała Księga Komisji Europejskiej, Komisja Europejska. Directorate- General for Education and Culture, Polska. Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, 2002 22 Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 23 kwietnia 2008, w sprawie ustanowienia Europejskich Ram Kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie, 2008 23 Dotyczy uczniów po gimnazjum. 23

września 2012), otrzymanie dotacji jest warunkowane: podaniem właściwemu organowi informacji na temat planowanej liczny słuchaczy danego kursu nie później niż 30 września roku poprzedzającego rok otrzymania dotacji; oraz udokumentowanie zdania egzaminów potwierdzających kwalifikacje zawodowe przez słuchaczy kursu nie później niż 30 dni od dnia ogłoszenia wyników przez okręgową komisję egzaminacyjną. Należy również nadmienić, że zgodnie z zapisami ustawy o systemie oświaty ogłoszonej dnia 2 grudnia 2004 roku (obowiązującej od dnia 25 października 1991 roku), regulacje prawne dotyczące edukacji w Polsce de facto stwarzają możliwość wprowadzenia systemowych rozwiązań na kształt dualnego systemu kształcenia zawodowego (np. w Niemczech). W artykule 24 ustawy 24, czytamy, że Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania, na wniosek ministra właściwego w zakresie zawodu, którego dotyczy wniosek, określi, w drodze rozporządzenia, klasyfikację zawodów szkolnictwa zawodowego, z uwzględnieniem klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy 25, przy czym wniosek taki powinien zawierać między innymi uzasadnienie potrzeby kształcenia w tym zawodzie 26 oraz informację o potrzebach rynku pracy w zakresie danego zawodu 27. Ponadto, w ust.7 art.24 28, czytamy, że stowarzyszenia zawodowe, samorządy gospodarcze oraz inne organizacje gospodarcze mogą występować do właściwych ministrów z propozycją ustanawiania nowych zawodów szkolnictwa zawodowego 29. Zaś art. 70, art.70a ust.1, oraz art.70b, dostarczają ram prawnych (również w kwestiach odpowiedzialności finansowej) współpracy pomiędzy szkołami a pracodawcami i/lub instytucjami rynku pracy. Na podstawie analizy wyżej wymienionych dokumentów, można wnioskować, iż regulacje prawne zezwalają na wprowadzenie rozwiązań systemowych na kształt dualnego systemu kształcenia zawodowego. Pomimo braku formalnych przeszkód, w Polsce nadal nie wprowadzono systemowych rozwiązań w zakresie dualnego systemu kształcenia zawodowego. Oznacza to, że istnieją w gospodarce, inne niż prawne, bariery, które hamują wprowadzenie tego typu rozwiązań. Czynnikiem, który w sposób zasadniczy może hamować wdrożenie dualnego systemu kształcenia zawodowego w Polsce, jest negatywne postrzeganie instytucji praktyk zawodowych przez samych pracodawców. Przedsiębiorcy często traktują ucznia/praktykanta, jako dodatkowy problem, jako osobę, która wprowadza pewną niestabilność w cyklach produkcyjnych, nie widzą korzyści ani potrzeb zatrudniania praktykantów. Oddzielną kwestią, niemniej istotna, jest brak ugruntowanej 24 Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku. 25 Art. 24, ust.1, ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku. 26 Art. 24, ust.5, ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku. 27 Art. 24, ust.5, ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku. 28 Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku. 29 Art. 24, ust.7, ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku. 24

pozycji praktyk zawodowych w kulturze polskich przedsiębiorców. Problem w dużej mierze leży w mentalności, samych przedsiębiorców, którzy postrzegają praktykanta wyłącznie w kategoriach kosztów/problemów, a często dochodzi do tego swego rodzaju strach przed dopuszczeniem osób z zewnątrz do tajemnic firmowych. Kolejną istotną kwestią jest obecna słaba koniunktura gospodarcza, gdy większość przedsiębiorstw przede wszystkim skupia się na tym, aby przetrwać kryzys, a plany długookresowe odkładają na potem. Krótki horyzont czasowy w planowaniu rozwoju przedsiębiorstwa, stanowi ważną barierę, gdzie pracodawca nie dostrzega (nie bierze pod uwagę) korzyści, jakie może osiągnąć zatrudniając u siebie praktykantów (przy założeniu, że będą to jego przyszli pracownicy). Pokonanie tych barier kulturowych, mentalnościowych, ale również finansowych, jest warunkiem koniecznym powodzenia projektu wdrożenia dualnego systemu kształcenia zawodowego w Polsce. Rekomendacje dla wprowadzenia w Polsce dualnego systemu kształcenia zawodowego. Ustawa o systemie oświaty 30, daje formalne możliwości podjęcia współpracy między szkołami zawodowymi a pracodawcami i/lub instytucjami rynku pracy. W długookresowej perspektywie współpraca taka mogłaby przebiegać w formie dualnego systemu kształcenia zawodowego, zaprojektowanego podobnie jak na przykład w Niemczech uwzględniając polskie uwarunkowania i istniejące już rozwiązania. Implementacja w Polsce dualnego systemu kształcenia oznaczałoby konieczność wprowadzenia kompleksowych rozwiązań systemowych, które w sposób formalny wiązałyby (uzależniały) ze sobą jednostki edukacyjne 31 z pracodawcami, instytucjami rynku pracy. Wprowadzone rozwiązania prawne muszą być korzystne dla wszystkich stron systemu, tj. uczniów, szkół, przedsiębiorców, instytucji rynku pracy. Jest to warunek konieczny, ale nie wystarczający do zapewnienia sprawnego systemu kształcenia dualnego, którego długookresowe funkcjonowanie przyniosłoby makroekonomiczne korzyści dla gospodarki (np. trwałe obniżenie stopy bezrobocia). System ten nie może w sposób formalny ograniczać możliwości podejmowania działań przez jego uczestników, które nie są związane z samym systemem dualnego kształcenia zawodowego. Elastyczność systemu jest również konieczna do zapewnienia jego trwałości w warunkach dynamicznie zmieniającego się otoczenia. Zakłada się, że wprowadzenie dualnego systemu kształcenia zawodowego w Polsce, przyczyni się do podniesienia jakości kształcenia zawodowego, oraz w długim okresie pozwoli na 30 Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku. 31 Szkoły zawodowe. 25

dostosowanie podaży pracy (uczniów) do potrzeb rynku pracy (strona przedsiębiorstw). Doświadczenia krajów, w których funkcjonuje system dualny pokazują, że jego funkcjonowanie koordynuje rynek pracy z rynkiem edukacji, tym samym pozwalając na utrzymanie niskiej stopy bezrobocia wśród młodzieży 32. M.Kabaj 33 postuluje wdrożenie w Polsce dualnego systemu kształcenia zawodowego w dwóch etapach. Na pierwszym etapie należałoby stopniowo rozwijać bliską współpracę między szkołami, pracodawcami oraz instytucjami rynku pracy. Pozwoliłoby to przede wszystkim na zidentyfikowanie niedopasowań strukturalnych na rynku pracy i rynku edukacji, w celu ich późniejszej eliminacji. Drugi etap obejmowałby podpisanie umowy społecznej dotyczącej wdrożenia w Polsce dualnego systemu kształcenia. W umowie tej należałoby uszczegółowić kwestie roli partnerów w funkcjonowaniu systemu, formy finansowania systemu, metody doskonalenia zawodowego nauczycieli oraz wpierania szkół zawodowych w np. zaopatrzenie pracowni technicznych. Przy projektowaniu dualnego systemu kształcenia zawodowego należy również: 1. Wyznaczyć długofalową strategię kształcenia zawodowego w Polsce, opierając się o analizę bieżących trendów na rynku pracy i prognoz na przyszłość. 2. Opracować tzw. mapę rynku pracy, w celu identyfikacji bieżących problemów rynku pracy na poziomie mikroekonomicznym. 3. Aktywnie włączyć przedsiębiorców i przedstawicieli instytucji rynku pracy w bieżące modyfikacji programów kształcenia zawodowego, w tym również uruchamianie/wygaszanie kierunków. 4. W sposób klarowny rozwiązać kwestię finansowania szkolnictwa zawodowego, gdzie jednocześnie umożliwi się pozyskanie funduszy na modernizację istniejące zasobów. 5. Przeprowadzić kampanię społeczną zmieniającą wizerunek szkolnictwa zawodowego w Polsce 34. 6. Rozważyć stosowanie aktywnej polityki państwa (rządu, władz samorządowych), wobec pracodawców należy wypracować system zachęt dla przedsiębiorców, aby mogli dostrzec realne korzyści z uczestnictwa w systemie dualnym. 7. Stworzyć prawną (formalną) możliwość szybkiej uruchamiania nowych kierunków kształcenia zawodowego, zgodnego z bieżącymi potrzebami rynku pracy. 32 Kabaj M., projekt programu wdrożenia systemu kształcenia dualnego w Polsce, IPiPS, Warszawa 2012 33 Ibidem. 34 Na chwilę obecną jest on niekorzystny, kojarzony przede wszystkim z niską jakością kształcenia. 26