DUALNY SYSTEM KSZTAŁCENIA ZAWODOWEGO W POLSCE SZANSE I BARIERY WDROŻENIA

Transkrypt

1 Gdańsk, Dr Ewa Lechman Wydział Zarządzania i Ekonomii Politechnika Gdańska ul. Narutowicza 11/ Gdańsk eda@zie.pg.gda.pl EKSPERTYZA DUALNY SYSTEM KSZTAŁCENIA ZAWODOWEGO W POLSCE SZANSE I BARIERY WDROŻENIA Wstęp Obecnie, zarówno na szczeblu regionalnym jak i krajowym, trwa w Polsce dyskusja dotycząca potencjalnych możliwości ustalenia ram prawnych funkcjonowania oraz efektywnej implementacji dualnego (przemiennego) systemu kształcenia zawodowego. Doświadczenia gospodarek, które już od wielu lat działają w systemie wolnorynkowym, takie jak: Niemcy, Szwajcaria, Holandia, Austria, ale również dwóch krajów tzw. bloku wschodniego tj. Republiki Czeskiej oraz Węgier, wskazują na to, że dualny system kształcenia zawodowego jest rozwiązaniem przynoszącym wiele korzyści na gruncie stricte ekonomicznym, ale również społecznym. Powstaje więc pytanie: Czy w gospodarce Polskiej warto wprowadzić system dualnego szkolnictwa zawodowego?. Jeżeli założyć, że tak, to powstaje kolejne pytanie o ramy prawne, cele, założenia owego systemu tak, aby funkcjonował on sprawnie i przyniósł realne korzyści dla rozwoju społeczno-gospodarczego Polski. W pierwszej części ekspertyzy skupiamy się na analizie ilościowej wskaźników świadczących o kondycji rynku pracy jak i całej gospodarki. Porównanych zostanie 7 gospodarek: Niemcy, Szwajcaria, Holandia, Austria, Republika Czeska, Węgry oraz Polska. W drugiej części ekspertyzy zostaną zasygnalizowane aktualne problemy rynku pracy w Polsce, oraz uwzględnieniem kwestii szkolnictwa zawodowego. Ostatnia część opracowania to proponowane kierunki zmian na 1

2 gruncie systemu kształcenia zawodowego w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem potencjalnej możliwości formalnego wdrożenia dualnego (przemiennego) systemu kształcenia zawodowego. Dualny system kształcenia zawodowego idea, korzyści, bariery. Chcąc efektywnie funkcjonować w warunkach współczesnej gospodarki, od podmiotów na niej funkcjonujących wymaga się wysokiej elastyczności, umiejętności konkurowania, efektywnego wykorzystania najnowszych technologii, oraz gotowości do ciągłego zdobywania wiedzy oraz umiejętności. Powstawanie tzw. Gospodarki Opartej na Wiedzy, gdzie zasadniczą rolę odgrywają wiedza i umiejętności, wymusza konieczność ciągłego dostosowywania się do jej rosnących wymogów. Zmiany struktury gospodarek, nowe rozwiązania prawne, zmieniające się uwarunkowania makroekonomiczne, będące między innymi skutkiem prowadzonej polityki społeczno-ekonomicznej państwa, wymagają od działających na rynkach podmiotów umiejętności ciągłych dostosowań. Kwestia ta dotyczy w dużej mierze rynku pracy w tym: jakości podaży pracy oraz zgłaszanego popytu, który w sposób bezpośredni determinuje poziom przeciętnej produktywności w danej gospodarce. Popyt na pracę (zgłaszane zapotrzebowania na pracowników przez przedsiębiorców) jest wypadkową zmieniającej się struktury gospodarki (zmiennych relacji między sektorem usług, sektorem przemysłu oraz sektorem rolnym w tworzeniu krajowej produkcji finalnej), postępu technologicznego, uwarunkowań instytucjonalnych i prawnych, oraz zmian popytu na rynku dóbr i usług. Z drugiej strony istniejąca podaż pracy (osoby zatrudnione oraz takie, które są gotowe to zatrudnienie podjąć przy danych warunkach płacowych), jej struktura oraz jakość, jest w znacznej mierze pochodną funkcjonującego w kraju systemu edukacji. Zapewnienie możliwie najwyższej kompatybilności między popytem na pracę a podażą pracy jest, więc niesłychanie istotne z punktu widzenia produktywności całej gospodarki. Owa kompatybilność między dwiema stronami rynku pracy warunkuje jego sprawne funkcjonowanie oraz efektywność, co znajduje odzwierciedlenie w niskiej stopie bezrobocia ogólnego w tym przede wszystkim niskim udziale bezrobocia strukturalnego oraz długotrwałego (chronicznego). Wysokie stopy bezrobocia strukturalnego oraz chronicznego są negatywnym skutkiem strukturalnych niedopasowań na rynku pracy, oraz wyraźnym sygnałem, że tego typu problemy się na rynku pojawiają. Z doświadczeń gospodarek takich jak Niemcy, Szwajcaria, czy Austria, można wywnioskować, że narzucone rozwiązania instytucjonalno-prawne regulujące z jednej strony system kształcenia zaś z drugiej, narzucające ramy współpracy pomiędzy sferą przedsiębiorców a sferą edukacyjną mogą się w sposób istotny przyczynić do sprawniejszego funkcjonowania rynku pracy. Przykładem takiego systemowego rozwiązania jest dualny (przemienny) system kształcenia zawodowego. 2

3 System ten jest uważany za rozwiązanie systemowe pozwalające na podniesienie efektywności funkcjonowania rynku pracy, przede wszystkim z punktu widzenia pracodawców. Ideą dualnego systemu kształcenia zawodowego jest równoległe dwutorowe kształcenie w szkole zawodowej, gdzie uczeń zdobywa przede wszystkim wiedzę teoretyczną, oraz w wybranym zakładzie pracy, gdzie odbywa praktyczną naukę zawodu. Zasadniczą zaletą takie rozwiązania jest dostosowanie treści nauczania (budowa ramowego planu kształcenia teoretyczno-praktycznego) do rzeczywistych potrzeb przedsiębiorców (czyli zgłaszanego popytu na pracę), co jest możliwe dzięki przepływowi informacji między przedsiębiorcami a szkołami zawodowymi. Podjęcie współpracy między danymi dwoma grupami podmiotów rynkowych powoduje, że szkoły kształcą w zawodach na które istnieje realne zapotrzebowania na lokalnym (regionalnym) rynku pracy. Tym samym zapobiega to powstawaniu bezrobocia strukturalnego w gospodarce. Z punktu widzenia mikroekonomicznego, korzyści z wdrożenia dualnego systemu kształcenia są obopólne, zarówno dla przedsiębiorców jak i dla samych uczniów. Z perspektywy przedsiębiorstwa korzyści wynikająca z uczestnictwa w dualnym systemie kształcenia zawodowego, można zidentyfikować jako następujące: 1. Przedsiębiorca kształci ucznia według własnych potrzeb, wymogów i standardów. Wielu przedsiębiorców jest zdania, że trudno jest znaleźć na rynku osoby, w pełni spełniające stawiane przez nich wymagania - kwalifikacje, doświadczenie praktyczne, cechy osobowościowe, 2. Pracodawca ma możliwość wyboru ucznia przyjmowanego na praktykę, co minimalizuje błędy (nietrafne decyzje) popełniane często przy standardowej rekrutacji, 3. Ważnym elementem wzięcia przez przedsiębiorcę udziału w systemie dualnym jest to, że firmy przyjmujące uczniów na praktyki zawodowe zyskują prawo używania logo z napisem to przedsiębiorstwo kształci co jest traktowane jako forma reklamy (działania marketingowe). Przedsiębiorcy zyskują reputację na rynku pracy, co wpływa pozytywnie na postrzeganie ich firmy na rynku, 4. Przedsiębiorcy postrzegają udział w kształceniu zawodowym jako długoterminową inwestycję we własnych pracowników, 5. Pozyskanie relatywnie taniego pracownika, 6. System umożliwia zapewnienie ciągłości zawodów tyczy się do przede wszystkim branży rzemieślniczej, gdzie tradycje odgrywają szczególną rolę. Z perspektywy uczniów, korzyści z uczestnictwa w dualnym systemie kształcenia zawodowego, można zidentyfikować następująco: 1. Uczeń zdobywa doświadczenie bezpośrednio u potencjalnego przyszłego pracodawcy, 3

4 2. System umożliwia uczniom szkół zawodowych płynne przejście z okresu nauki do czynnego życia zawodowego, 3. Oferta szkół jest silnie dopasowana do potrzeb i wymogów rynku pracy (jest to podstawowym założeniem funkcjonowania systemu dualnego), co oznacza, że większość uczniów na poziomie szkół zawodowych nie będzie podejmowała nauki w profesjach na które nie ma popytu ze strony pracodawców lub jest on bardzo niski, 4. Odbycie praktyki zawodowej w przedsiębiorstwie, które spełnia wymogi współczesnego rynku, 5. Uczeń ma możliwość czynnego uczestnictwa w cyklu wytwórczym przedsiębiorstwa, co stanowi dodatkową wartość dodaną z punktu widzenia odbywanego procesu edukacyjnego, 6. System umożliwia kształtowanie postaw i kompetencji, które są wysoko cenione przez ich przyszłych pracodawców. Do takich można między innymi zaliczyć: postawy przedsiębiorcze, poważanie i szacunek do wykonywanej pracy, kształtowaną lojalność wobec zakładu pracy, odpowiedzialność za powierzone zadania, chęć dalszego kształcenia i podnoszenia kwalifikacji. Z perspektywy całej gospodarki, potencjalne korzyści wynikające z wdrożenia dualnego systemu kształcenia, można je zidentyfikować jako: 1. Wykształcenie efektywnego system kształcenia zawodowego, który przygotowuje młodych ludzi do wykonywania konkretnego zawodu, 2. Istnienie systemowego rozwiązania, które ułatwia zatrudnianie absolwentów szkół zawodowych, 3. Uelastycznienie rynku pracy, 4. Podjęcie współpracy między przedsiębiorcami a instytucjami edukacyjnymi odnośnie definiowania kierunków oraz form kształcenia zawodowego zgodnie bieżącym zapotrzebowaniem na rynku pracy. W długookresowej perspektywie, na poziomie makroekonomicznym, pozytywne efekty wynikające wdrożenia dualnego systemu kształcenia, będę pochodną efektów uzyskanych na poziomie mikro (na poziomie przedsiębiorcy oraz pracowników), i będą się przejawiać przede wszystkim jako spadek stopy bezrobocia strukturalnego oraz bezrobocia osób w wieku lata (lub utrzymanie ich na relatywnie niskim poziomie) a tym samym spadek stopy bezrobocia 4

5 ogółem 1, wzrost produktywności pracy czego efektem będzie wzrost wytworzonej wartości dodanej w przeliczeniu na 1 zatrudnionego. w kraju W systemie ważne jest również to, że dla uczniów konieczność samodzielnego poszukiwania i aplikowania do wybranego zakładu pracy oznacza często pierwsze zderzenie z realiami rynku pracy, wymogami pracodawców oraz istniejącą na tym rynku konkurencją. Takie doświadczenie daje młodym ludziom szansę oceny własnych szans na rynku pracy, skonfrontowanie posiadanych umiejętności w relacji do innych. Jednocześnie uczy ich to samodyscypliny oraz odpowiedzialności za wybraną ścieżkę zawodową. Trzeba również nadmienić, że system dualnego kształcenia zawodowego ma pewne wady. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że jego efektywne działania jest w dużej mierze uwarunkowane bieżącą koniunkturą gospodarczą. Istnieje ryzyko, że w przypadku kryzysu gospodarczego, skłonność przedsiębiorstw do przyjmowania praktykantów zasadniczo spadnie, co obniży drożność całego systemu. Owa wrażliwość na cykl koniunkturalny jest widoczna w gospodarce Niemiec, gdzie obserwuje się w ostatnich latach spadek ofert miejsc na praktyki ze strony przedsiębiorstw. Czy warto? analiza porównawcza wybranych krajów i Polski Dążąc do wypracowania efektywnego systemy kształcenia zawodowego w Polsce, na wstępie warto się przyjrzeć gospodarkom, w których taki system funkcjonuje. W założeniu system dualny ma przyczynić się do łagodzenia między innymi problemów pojawiających się na rynku pracy związanych, na przykład, z permanentnym niedopasowaniem struktury popytu na pracę do podaży pracy. Jak wiadomo jest to jedna z głównych przyczyn bezrobocia (tzw. bezrobocia strukturalnego), które często ma charakter długookresowy. Ponadto efektywny system kształcenia ma silny dodatni wpływ na przeciętny poziom produktywności pracy, co przekłada się wprost na dochody czynników pracy a tym samym wytworzoną w gospodarce wartość dodaną. W Europie funkcjonuje 6 gospodarek, których przykłady często się przytacza, kiedy mowa o dualnym systemie kształcenia zawodowego. Są nimi: Szwajcaria, Niemcy, Republika Czeska, Węgry, Holandia oraz Austria. Zdecydowanymi liderami w badanym obszarze są gospodarki Szwajcarii, Niemiec oraz Czech, gdzie odpowiednio 87%, 69% oraz 58% 2 uczniów szkół zawodowych oraz technicznych zdobywa wiedzę oraz kwalifikacje w dualnym systemie 1 Mowa tu o bezrobociu rejestrowanym. 2 Kabaj M., Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu, Scholar, Warszawa

6 kształcenia zawodowego. W pozostałych wymienionych krajach odsetek ten kształtuje się na poziomie 30-35% uczniów. Oprócz wymienionych gospodarek, wspomniany system kształcenia dualnego funkcjonuje w Europie w: Finlandii, Turcji, Norwegii, Szwecji, Rosji, Wielkiej Brytanii. Spoza krajów Europejskich, można do tego grona zaliczyć również: Stany Zjednoczone, Australię, Indie, Japonię, Meksyk, Koreę Południową, Nową Zelandię, Paragwaj. Za najbardziej efektywny uważa się system funkcjonujący już od ponad 50 lat w Niemczech. Powoduje to, że system niemiecki często jest przytaczany, jako wzór do naśladowania i inne gospodarki próbują wdrożyć system działający w oparciu o analogiczne działania jak system niemiecki. Celem nadrzędnym funkcjonującego w Niemczech systemu kształcenia dualnego jest uzyskanie wysokiej efektywności pracy (produktywności pracy), dzięki wprowadzeniu systemowych rozwiązań pozwalających na formalne łączenie nauki teoretycznej z nauką praktyczną wybranego zawodu. Korzyści wynikające z systemu niemieckiego są widoczne dla 3 grup podmiotów rynkowych: samych uczniów (przyszłych pracowników) w tym również jednostek edukacyjnych, przedsiębiorstw oraz państwa. Przyjęte w Niemczech rozwiązania mają bezpośredni wpływ na krajowy rynek pracy. System ten wymusza niejako ciągły monitoring popytu na pracę zgłaszanego przez sektor przedsiębiorstw prywatnych, i tym samym elastyczne dostosowywanie oferty edukacyjnej szkół zawodowych tak, aby móc ten popyt zaspokoić. Tym samym daje to realną możliwość obniżenia do minimum tak zwanego bezrobocia strukturalnego, którego przyczyn upatruje się właśnie w rynkowym niedopasowaniu struktury popytu na pracę (zgłaszanego przez przedsiębiorców) do podaży pracy (ofert pracy). Niemiecki dualny system kształcenia zawodowego uważa się za efektywny, co znajduje odzwierciedlenie we wskaźnikach makroekonomicznych gospodarki niemieckiej. Poniżej zostanie przeprowadzona ilościowa analiza podstawowych zmiennych makroekonomicznych dla 6 krajów Europy (Austrii, Niemiec, Holandii, Republiki Czeskiej, Węgier oraz Szwajcarii), gdzie funkcjonuje system dualny, oraz dla Polski (gdzie jest rozważane wprowadzenie tego systemu). Dane statystyczne pochodzą z baz: Eurostat, OECD oraz World Development Indicators (baza Organizacji Narodów Zjednoczonych). Za okres analizy przyjęto lata W tabeli 1, widzimy porównanie wartości produktu krajowego brutto w przeliczeniu na jednego zatrudnionego (na jednostkę pracy) w latach 2000 oraz W badanym okresie średnia wartość 3 Braki danych w niektórych przypadkach wynikają z ich niedostępności z analizowanych bazach danych. 6

7 USD PPP Dualny system kształcenia zawodowego w Polsce szanse i bariery wdrożenia. Dr Ewa Lechman PKB przypadająca na 1 zatrudnionego w Polsce wyniosła USD PPP 4, gdzie analogiczna wartość w Niemczech wyniosła USD PPP, a w Austrii i Holandii była nawet wyższa. Oznacza to, że w latach poziom PKB na 1 zatrudnionego w Polsce stanowił zaledwie 54% analogicznej wartości w gospodarce niemieckiej. Świadczy to o znacznych rozbieżnościach w badanych wartościach, na podstawie czego można wnioskować o znacznie niższej wydajności (produktywności) czynników produkcji w Polsce niż w Niemczech. W porównaniu do gospodarek Austrii, Holandii i Szwajcarii, pozycja Polski jest bardzo podobna, gdzie relacje analizowanych wartości kształtują się odpowiednio 49% (w relacji do Austrii), 51% (w relacji do Holandii), 56% (w relacji do Szwajcarii). Tabela 1. Produkt Krajowy Brutto na 1 zatrudnionego (lata 2000 i 2010), (USD PPP const 1990). Rok 2000 oraz Średnia z lat Austria Republika Czeska Niemcy Węgry Holandia Polska Szwajcaria Źródło: World Development Indicators 2012, United Nations. Wykres 1. PKB na 1 zatrudnionego (USD PPP const 1990). Rok 2000 oraz Austria PKB na 1 zatrudnionego (USD PPP=1990). Rok 2000 oraz Republika Czeska Niemcy Węgry Holandia Polska Szwajcaria Źródło: opracowanie własne. 4 Według cen stałych z 1990 roku. 7

8 Poziom relatywny Dualny system kształcenia zawodowego w Polsce szanse i bariery wdrożenia. Dr Ewa Lechman Uzupełnieniem powyższej analizy są dane w tabeli 2, dotyczące relatywnego poziomu produktywności (wydajności) pracy. Przyjmujemy, że produktywność krajów Unii Europejskiej UE27=100. Znów wyraźnie widać znaczne rozbieżności w produktywności pracy, gdzie indeks dla gospodarki polskiej wynosi zaledwie 66,8 w roku Zauważmy, że w gospodarce Węgier oraz Republiki Czeskiej, wartości te są nieco wyższe niż w Polsce (biorąc pod uwagę rok 2010). Natomiast produktywność pracy w Polsce jest prawie o połowę niższa niż w Niemczech. W relacji do Austrii i Holandii sytuacja jest podobna. Tabela 2. Produktywność pracy na 1 zatrudnionego, EU27=100, lata 2000 oraz Średnia produktywność pracy w latach Austria 123,5 115,3 118,7909 Republika Czeska 65,6 73,8 72,06364 Niemcy 107, ,2727 Węgry 57,1 70,1 66,47273 Holandia ,4 113,8545 Polska 55,5 66,8 61,19091 Szwajcaria 113, ,0636 Źródło: Eurostat, 2012 Wykres 2. Produktywność pracy na 1 zatrudnionego. UE27=100. Rok 2000 oraz Produktywność pracy na 1 zatrudnionego, UE27=100. Rok 2000 oraz Austria Republika Czeska Niemcy Węgry Holandia Polska Szwajcaria Źródło: opracowanie własne. 8

9 % Dualny system kształcenia zawodowego w Polsce szanse i bariery wdrożenia. Dr Ewa Lechman Z powyższych danych wyraźnie widać, że w gospodarkach gdzie system dualny funkcjonuje już wiele lat (np. w Niemczech), poziom produktywności pracy jest relatywnie wysoki. Oczywiście wyciąganie na tej podstawie wniosków o zależności wprost między funkcjonowaniem systemu dualnego kształcenia zawodowego w danym kraju, a osiąganym relatywnym poziomem produktywności tej gospodarki jest nieuprawniony. Natomiast związek statystyczny jest wyraźnie widoczny, co oznacza, że zachodzi wysokie prawdopodobieństwo istnienia długookresowych, silnych i pozytywnych relacji między wdrożeniem dualnego system kształcenia zawodowego a produktywnością pracy. Następnie analizie poddamy podstawowe wskaźniki dotyczące rynku pracy, związane z rejestrowanym bezrobociem osób w wieku lata, bezrobociem strukturalnym oraz całkowitym (rejestrowanym). Tabela 3. Stopa bezrobocia wśród osób w wieku lat (%). Lata 2000 oraz średnia stopa bezrobocia w latach Austria 8,2 8,6 8,4 Republika Czeska 19,7 9,0 14,35 Niemcy 13,8 7,9 10,85 Węgry 10,2 28,4 19,3 Holandia 3,4 9,3 6,35 Polska 21,4 26,7 24,05 Szwajcaria 5 7,2 6,1 Źródło: Harmonized unemployment rate by sex age group 15-24, Eurostat 2012, oraz World Development Indicators Wykres 3. Stopa bezrobocia (%) osób w wieku lata. Rok 2000 oraz Stopa bezrobocia wśród osób w wieku lata. Rok 2000 oraz Źródło: opracowanie własne. 9

10 % Dualny system kształcenia zawodowego w Polsce szanse i bariery wdrożenia. Dr Ewa Lechman Tabela 4. Stopa bezrobocia strukturalnego (%), lata 2007 oraz średnia stopa bezrobocia strukturalnego w latach Austria 4,3 4,3 4, Republika Czeska 6,8 6,1 6, Niemcy 8,0 7,1 7,54079 Węgry 8,1 10,0 9, Holandia 3,8 3,7 3,73979 Polska 11,3 10,0 10,1244 Szwajcaria 3,7 3,9 3,85286 Źródło: OECD Economic Outlook, Średnia stopa bezrobocia strukturalnego obliczenia własne. Wykres 4. Stopa bezrobocia strukturalnego (%). Rok 2007 oraz Stopa bezrobocia strukturalnego (%). Rok 2007 oraz r2007 r Austria Źródło: opracowanie własne. Republika Czeska Niemcy Węgry Holandia Polska Szwajcaria Tabela 5. Stopa bezrobocia całkowitego (%), lata 2002 oraz średnia stopa bezrobocia w latach Austria 4,2 4,4 4, Republika Czeska 7,3 7,3 6, Niemcy 8,7 7,1 8,60327 Węgry 5,6 11,2 7, Holandia 3,1 4,5 4, Polska 20,0 9,6 12,54316 Szwajcaria b.d. b.d. b.d. Źródło: OECD Economic Outlook, Średnia stopa bezrobocia obliczenia własne. 10

11 % Dualny system kształcenia zawodowego w Polsce szanse i bariery wdrożenia. Dr Ewa Lechman Wykres 5. Stopa bezrobocia całkowitego (%). Rok 2000 oraz Bez Szwajcarii. 25,0 Stopa bezrobocia całkowitego (%), Rok 2002 oraz ,0 15,0 10,0 5,0 r2002 r2011 0,0 Austria Republika Czeska Niemcy Wegry Holandia Polska Źródło: opracowanie własne. Porównując przytoczone wskaźniki rynku pracy, tj. stopę bezrobocia całkowitego, stopę bezrobocia strukturalnego oraz stopę bezrobocia osób w wieku lata w okresie , wyraźnie widać, że gospodarka Polski wypada najgorzej spośród pozostałych krajów (nawet jeśli brać pod uwagę Węgry i Republikę Czeską). W każdym przypadku poziom średnich stóp bezrobocia dla analizowanego okresu jest najwyższy w Polsce. Na szczególną uwagę zasługuje poziom średniej stopy bezrobocia osób w wieku lata, gdzie w przypadku Polski wynosi on średnio 20,1%, podczas gdy w krajach takich jak Austria, Szwajcaria, czy Holandia wynosi on odpowiednio: 7,7%, 5,9%, 4,04%. Różnice są radykalne. Świadczyć to może przede wszystkim o tym, że w Polsce aktualny system edukacji (w tym na poziomie zawodowym) kształci osoby w zawodach na które nie ma popytu ze strony przedsiębiorców. Hipotezę tę potwierdza również fakt istnienia w Polsce relatywnie wysokiego średniego poziomu bezrobocia strukturalnego. W okresie poziom ten wyniósł średnio 10,1%. Przytoczone statystyki sugerują znaczne strukturalne niedopasowania na rynku pracy, gdzie za istniejący stan rzeczy można między innymi winą obarczyć system edukacji. Polski system edukacji można uznać w znacznej mierze za nieefektywny z punktu widzenia zaspokojenia popytu na pracę zgłaszanego przez przedsiębiorców. 5 Odnośnie stopy bezrobocia strukturalnego, dane udało się pozyskać dla okresu

12 % Dualny system kształcenia zawodowego w Polsce szanse i bariery wdrożenia. Dr Ewa Lechman Dodatkowo, średnia najwyższa stopa bezrobocia ogólnego w okresie na poziomie 12,6%, świadczy o tym, że polski rynek pracy cechuje znaczne niedopasowanie strukturalne jak i asymetria informacyjna między stroną pracowników a pracodawców. Z poniższych wykresów 6 i 7, można wywnioskować o istnieniu wysokiej korelacji między trzema badanymi wskaźnikami. Jak oszacowano 6 współczynnik korelacji między średnią stopą bezrobocia strukturalnego i bezrobocia całkowitego wynosi (0,918) 7, między średnią stopą bezrobocia strukturalnego a bezrobocia młodych wynosi (0,761), oraz między średnią stopą bezrobocia całkowitego a bezrobocia młodych wynosi (0,790). Oznacza to, że poziom stopy bezrobocia całkowitego jest w dużej mierze determinowany stopą bezrobocia osób młodych oraz niedopasowaniami strukturalnymi na rynku pracy. Wykres 6. Porównanie średnich stóp bezrobocia całkowitego, bezrobocia strukturalnego, bezrobocia osób w wieku lata. Z wyłączeniem Szwajcarii. Średnia dla lat 2000/ / Średnie stopy bezrobocia całkowitego, strukturalnego oraz młodych w latach 2000/ / St.bezrobocia całkowitego St. bezrobocia młodych St. bezrobocia strukturalnego Źródło: opracowanie własne. 6 Szacunki własne autorki. 7 Dla badanej próby krajów, z wyłączeniem Szwajcarii. 12

13 Wykres 7. Średnia roczna stopa bezrobocia młodych w Europie. Lata Średnia roczna stopa bezrobocia młodych (%). Lata Średnia roczna stopa bezrobocia młodych. Lata Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, [Unemployment rate, annual average, by sex and age groups (%), 2012]. Poważnym problemem ściśle związanym z sytuacją młody na rynku pracy, są kwestie związane z grupą osób kategoryzowanych jako NEETs 8 (Not in Employment, Education or Training) co w wolnym tłumaczeniu odnosi się do młodych osób, które są bezrobotne, nie uczą się i nie podejmują żadnych kursów (szkoleń). Termin ten pojawił się w Wielkiej Brytanii w latach 80- tych, jako alternatywa dla tradycyjnych wskaźników rynku pracy, takich jak np. całkowita stopa bezrobocia. Koncepcja ta zrodziła się z w wyniku obserwacji narastających kłopotów na rynku pracy właśnie osób młodych, głównie w wieku lat. Według danych Eurostat, w roku 2011 ten problem dotyczył ponad 7,5 miliona młodych w wieku Dodatkowo, oficjalne statystyki podają, ten sam problem dotyczy młodych w wieku lata wg danych Eurostat jest ich 6,5 miliona w krajach Europy. Można więc uznać, że ten poważny problem dotyczy około 14 milionów młodych, którzy są bezrobotni, i nie podejmują nauki aby móc zmienić swoją sytuację. Dane (patrz tabela 8) poniżej pokazują skalę zjawiska w poszczególnych krajach Europy. Dane dotyczą tzw. stopy NEETs, szacowanej jako relacja całkowitej liczby osób traktowanych jako NEETs do całkowitej populacji osób młodych (np. w wieku lata); oraz tzw. stopy bezrobocia NEETs, która wskazuje na to jaki odsetek wśród NEETs stanowią osoby bezrobotne. 8 NEETs. Young people not in employment, education or training: characteristics, costs and policy responses in Europe, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions,

14 % Dualny system kształcenia zawodowego w Polsce szanse i bariery wdrożenia. Dr Ewa Lechman Wykres 8. Stopa bezrobocia wśród NEETs. Wybrane kraje Europy, rok Stopa bezrobocia NEETs Belgia Dania Niemcy Francja Włochy Cypr Litwa Węgry Holandia Austria Polska Finlandia Źródło: opracowanie własne na bazie danych Eurostat Jak widać, w wielu krajach Europy bezrobocie wśród NEETs stanowi poważny problem a zarazem wyzwanie dla instytucji rynku pracy. W krajach nordyckich, regularnie zwraca się uwagę na rolę kształcenia dualnego jako narzędzia pomocnego w rozwiązaniu problemu. Wstępne doświadczenia krajów takich jak Dania i Szwecja wskazują wyraźnie, że kształcenie dualne jako rozwiązanie systemowe przynosi pozytywne efekty. Odnosząc powyższe, do pozostałych analiz, można wywnioskować, że wiele osób młodych wchodzących na rynek pracy doświadcza poważnych problemów z podjęciem pracy. System kształcenia dualnego jest rozwiązaniem, który może wspomóc młodych ludzi w łagodnym przejściu z systemu edukacji do życia zawodowego. Istnieją więc przesłanki do tego, aby uznać go za system, który warto wdrażać w gospodarkach, które borykają się z problemami strukturalnymi na rynku pracy. Wnioski: Na tle wybranych krajów Europy, gospodarkę polską cechuje relatywnie niska wydajność (produktywność) pracy, która kształtuje się na poziomie około 50% średniej produktywności pracy krajów Unii Europejskiej. Dodatkowo, analizując podstawowe wskaźniki rynku pracy, wyraźne widać, iż polski rynek pracy cechują znaczne niedopasowania strukturalne oraz wysoka asymetria informacyjna, czego bezpośrednim negatywnym skutkiem jest relatywnie wysoki poziom bezrobocia rejestrowanego. Z danych wynika również, że wysoki poziom bezrobocia może być w dużej mierze determinowany wysokim bezrobociem strukturalnym oraz wysokim bezrobociem osób w wieku lata. Jedną z przyczyn obserwowanego niekorzystnego stanu rzeczy jest prawdopodobnie nieefektywny system edukacji ( w tym system kształcenia zawodowego), którego oferta edukacyjna w znacznej mierze nie pokrywa się z zapotrzebowaniem przedsiębiorców na konkretne zawody oraz umiejętności. 14

15 Polski system kształcenia zawodowego stan obecny oraz kluczowe problemy Od 1989 roku, wraz z rozpoczęciem w Polsce przemian ustrojowych oraz przekształceń strukturalnych w gospodarce, obserwujemy w systematyczną dewaluację systemu kształcenia zawodowego. Jego społeczna i systemowa marginalizacja objawia się przede wszystkim w masowej likwidacji szkół zawodowych, szkół przyzakładowych oraz bazy szkolenia praktycznego (warsztatów szkolnych). Zmiany te po części były efektem szeroko zakrojonych, dynamicznych przemian strukturalno-własnościowych z jednej strony, zaś z drugiej stopniowym umasowieniem kształcenia na studiach wyższych. Dzisiaj, po 23 latach przemian rynkowych (w tym również dotyczących systemu edukacji), szkolnictwo zawodowe jest w relatywnie złej kondycji ogólnej. System kształcenia zawodowego, wykazujący pewną bezwładność w stosunku do zmian na rynku pracy, które w dużej mierze są konsekwencją radykalne zmiany w wielkości i strukturze popytu na pracę zgłaszanego przez przedsiębiorców. Baza szkolnictwa zawodowego jest przestarzała jeśli brać pod uwagę stan kapitału trwałego (budynki, baza techniczna itp.), kierunki i treści kształcenia nie są dostosowane do bieżących potrzeb i wymogów rynku, a uczniowie wielu szkół zawodowych wychodząc z nich jako absolwenci bez odbycia praktyk zawodowych. Dodatkowo, jak wynika z analiz danych GUS (GUS 2012) dotyczących kształcenia zawodowego, zaledwie 33% uczniów szkół zawodowych faktycznie jest kończy. W roku 2011, liczba uczniów zasadniczych szkół zawodowych była na poziomie osób, podczas gdy liczba absolwentów wyniosła zaledwie Świadczy to w dużej mierze o niskiej ogólnej efektywności kształcenia zawodowego. W lutym 2011 roku, opublikowano raport z badań dotyczący funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego w Polsce 10. Na podstawie wyników przeprowadzonych badań można wnioskować odnośnie stanu systemu kształcenia zawodowego w Polsce oraz zidentyfikować najważniejsze problemy z jakimi się ten system boryka. Do najważniejszych można zaliczyć: 1. Bardzo nieliczne szkoły zawodowe oraz Centra Kształcenia Praktycznego (CKP) oferują swoim uczniom program, który byłby dostosowany do faktycznego zapotrzebowania zgłaszanego po stronie pracodawców. Zasadniczy zarzut stawiany przez pracodawców w stosunku do szkół zawodowych to zbyt ogólny i teoretyczny program kształcenia w szkole, który w niskim stopniu przygotowuje absolwenta szkoły zawodowej do podjęcia pracy. Co więcej, bardzo często przedstawiciele szkół 9 Dla wszystkich kierunków kształcenia, dane GUS Badanie funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego w Polsce. Raport końcowy, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa

16 nie widzą istniejącego problemy i stoją na stanowisku, że absolwent kończący szkołę zawodową jest dobrze przygotowany do podjęcia pracy, zarówno na gruncie teoretycznym jak i praktyczny. Opinia pracodawców w tym zakresie jest zgoła odmienna. Poniżej prezentujemy wyniki badań prowadzonych wśród uczniów, nauczycieli, pracodawców oraz instytucji dotyczących oceny przygotowania (teoretycznego oraz praktycznego) absolwenta szkoły zawodowej do podjęcia pracy. Wykres 8. Ocena przygotowania teoretycznego uczniów szkół zawodowych wg grup badanych (w procentach udzielonych odpowiedzi). Ocena teoretycznego przygotowania uczniów wg grup badanych (% odpowiedzi) Uczniowe Pracodawcy Nauczyciele Instytucje Zdecydowanie dobrze Raczej dobrze Raczej źle Zdecydowanie źle Trudno powiedzieć 16

17 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań A.Kulpa-Puczyńska, praca doktorska Przygotowanie uczniów szkół zawodowych do elastycznych form zatrudnienia i organizacji pracy, Bydgoszcz 2010 (za Kabaj M., Projekt programu wdrożenia systemu kształcenia dualnego w Polsce, Warszawa 2012). Wykres 9. Ocena przygotowania praktycznego uczniów szkół zawodowych wg grup badanych (w procentach udzielonych odpowiedzi). Ocena praktycznego przygotowania uczniów wg grup badanych (% odpowiedzi) Uczniowe Pracodawcy Nauczyciele Instytucje Zdecydowanie dobrze Raczej dobrze Raczej źle Zdecydowanie źle Trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne na podstawie badań A.Kulpa-Puczyńska, praca doktorska Przygotowanie uczniów szkół zawodowych do elastycznych form zatrudnienia i organizacji pracy, Bydgoszcz 2010 (za Kabaj M., Projekt programu wdrożenia systemu kształcenia dualnego w Polsce, Warszawa 2012). 17

18 Na uwagę zasługuje fakt, że rozbieżności w ocenie przygotowania uczniów (w zakresie teorii jaki praktyki) są radykalne. Według pracodawców oraz instytucji rynku pracy szkoły przygotowują raczej źle do wykonywania pracy, podczas gdy według opinii uczniów i nauczycieli absolwenci szkół zawodowych są przygotowania raczej dobrze. Taki dysonans nie sprzyja podnoszeniu sprawności systemu kształcenia zawodowego. W związku z powyższym pracodawcy, jak również dyrektorzy szkół, coraz częściej podnoszą kwestie konieczności skorelowania nauczanych treści z potrzebami pracodawców. Mogłoby by się to odbywać poprzez systematyczne konsultacje pracodawców z przedstawicielami szkół zawodowych. 2. Zaledwie połowa dyrektorów szkół zawodowych deklaruje chęć współpracy z instytucjami zewnętrznymi zajmującymi się problematyką rynku pracy. Jednym z elementów takiej współpracy byłby na chwilę obecną słabo rozpowszechniony system doradztwa zawodowego, oparty o tzw. testy diagnostyczne). Doradztwo zawodowe ma w zamierzeniu przede wszystkim ukierunkować młodych ludzi wchodzących na rynek pracy, aby podejmowali kształcenie w zawodach na które istnieje zapotrzebowanie. 3. Struktura popytu na pracę (strona pracodawców) jest dużej mierze niedopasowana do podaży pracy (pracowników). Największy odsetek badanych 11 placówek kształcenia zawodowego oferuje obecnie edukację na kierunkach: - gastronomicznym i produkcji spożywczej - mechanicznym - elektryczno-elektronicznym - teleinformatycznym. Natomiast największy popyt na pracę ze strony pracodawców istnieje na wykształcenie na kierunkach: - ekonomicznym - finansowo-biurowym - budowlanym - drogowym i instalacji budowlanych - transportowym - gospodarki magazynowej. Największe strukturalne niedopasowania na rynku pracy, przejawiające się jako przewaga podaży pracy nad popytem, można zaobserwować w obszarach: mechaniczny, gastronomia i produkcja spożywcza, elektryczno-elektroniczny i teleinformatyczny, 11 Badanie funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego w Polsce. Raport końcowy, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa

19 ekonomiczno-finansowo-biurowy, budownictwo, drogownictwo, instalacje budowlane, fryzjersko-kosmetyczny, rolno-hodowlany, turystyka i hotelarstwo. Na poniższym wykresie 10, pokazano niedopasowania struktury popytu na pracę do podaży pracy w obszarze szkolnictwa zawodowego. W analizowanym przypadku wartość popytu na pracę prezentuje procent odpowiedzi przedsiębiorców na pytanie: w którym z obszarów planują Państwo poszukiwanie pracowników; zaś podaż pracy to procent odpowiedzi dyrektorów szkół na zadane pytanie o kierunki kształcenia. Wykres 10. Niedopasowanie strukturalne popytu na pracę do podaży pracy. Rok Niedopasowania na rynku pracy. Rok podaż pracy (%) popyt na pracę (%) Źródło: opracowanie własne na bazie danych z Badanie funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego w Polsce. Raport końcowy, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa Współczynnik korelacji liniowej (r 2 ) dla danych na wykresie 9, wynosi (0,52), co oznacza, że struktura podaży pracy jest wyjaśniana przez strukturę popytu na pracę w zaledwie 52%. Na wykresie 11 (poniżej), prezentujemy nierównowagi na rynku pracy w odniesieniu do poszczególnych zawodów. Dokładna tabela z danymi znajduje się w Aneksie 1. 19

20 Wykres 11. Niedopasowania strukturalne na Polskim rynku pracy Niedopasowania strukturalne rynku pracy Przewaga podaży (liczbą uczniów) nad popytem (chęcią zatrudnienia przez przedsiębiorstwa) (%) Przewaga popytu (chęcią zatrudnienia przez przedsiębiorstwa) na podażą (liczbą uczniów) (%) Równowaga (%) Źródło: opracowanie własne na bazie danych z Badanie funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego w Polsce. Raport końcowy, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2011, przy wykorzystaniu programu Excel Istniejące strukturalne rozbieżności, które prowadzą do powstania bezrobocia, są negatywną konsekwencją braku klarownego obrazu rynku pracy w Polsce, oraz braku systematycznej współpracy między sferą edukacyjną a sferą przedsiębiorstw. 4. Z badań wynika 12 również, że pracodawcy mają permanentny kłopot ze znalezieniem pracowników z odpowiednimi kwalifikacjami. Według danych GUS, w roku 2010 najwięcej wolnych stanowisk pracy było oferowanych dla osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz specjalistów z wykształceniem wyższym 13. Oznacza to, że na Polskim rynku pracy istnieje popyt na pracowników z wykształceniem zawodowym natomiast, tak wysokie bezrobocie w tej grupie zawodowej (wg stanu na I kwartał roku 2010 wśród zarejestrowanych bezrobotnych najliczniejszą grupę 12 Badanie funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego w Polsce. Raport końcowy, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2011; oraz Bednarczyk H., Symela K., Woźniak I., Łopacińska L., Polska Raport ReferNet 2008 na temat polityki w zakresie kształcenia i szkolenia zawodowego, Cedefop Bednarczyk H., Symela K., Woźniak I., Łopacińska L., Polska Raport ReferNet 2008 na temat polityki w zakresie kształcenia i szkolenia zawodowego, Cedefop