Teoretyczne podstawy integracji walutowej

Teoretyczne podstawy integracji walutowej Rozdział 2 Teoretyczne podstawy integracji walutowej Grzegorz Tchorek 1 2.1. ROLA KURSU WALUTOWEGO W UNII WALUTOWEJ W literaturze przedmiotu teoria integracji walutowej powszechnie jest utożsamiana z teorią optymalnego obszaru walutowego (TOOW). Przyjmuje się, że określenie optymalny obszar walutowy po raz pierwszy pojawiło się u R.A. Mundella w Teorii optymalnych obszarów walutowych na początku lat 60. XX w. jako wynik dyskusji nad zaletami i wadami płynnych oraz sztywnych kursów walutowych (Mundell 1961) 2. Mundell zdefiniował OOW jako region, w którym cyrkuluje jedna lub wiele walut o sztywnym kursie względem siebie. Grubel (1970) rozumiał optymalność obszaru walutowego jako zdolność regionu do lepszego zaspokajania potrzeb ludności po przyłączeniu się do obszaru wspólnego pieniądza, co oznacza, że używanie wspólnej waluty w danym regionie powoduje wzrost dobrobytu. Optymalny obszar walutowy definiuje jako grupę krajów, dla których korzyści z posiadania wspólnej waluty przewyższają koszty takiej formy integracji. Ten wyższy poziom dobrobytu związany jest z korzystnymi efektami unii walutowej m.in. eliminacją kosztów transakcyjnych i ryzyka kursowego, obniżką stóp procentowych czy mniejszymi kosztami utrzymywania rezerw. 2.1.1. Szoki asymetryczne Według założeń TOOW najpoważniejszym makroekonomicznym kosztem usztywnienia kursu walutowego w unii walutowej jest utrata kontroli nad polityką pieniężną (kursową), która może stanowić skuteczny mechanizm absorpcji szoków. Punktem wyjścia TOOW była analiza skutków zewnętrznych szoków asymetrycznych oraz skuteczności mechanizmów je absorbujących. TOOW określa więc warunki, w jakich polityka gospodarcza może zostać pozbawiona możliwości użycia instrumentów polityki pieniężnej i kursowej. Rezygnacja z wpływu na poziom kursu waluty uniemożliwiałaby dewaluację w sytuacji wystąpienia 1 Dr Grzegorz Tchorek Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania; Narodowy Bank Polski, Biuro ds. Integracji ze Strefą Euro. 2 Optimum obszaru walutowego zakłada utrzymanie wewnętrznej i zewnętrznej równowagi gospodarki. Pierwsza osiągana jest w punkcie optymalnej wymienności między inflacją a bezrobociem, natomiast druga odnosi się do trwałości równowagi bilansu płatniczego (Czarczyńska, Śledziewska 2003). 31

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro dotykającego gospodarkę wstrząsu ekonomicznego. Pozostawienie polityki kursowej w gestii instytucji krajowych pozwalałoby na urzędowe obniżenie wartości waluty krajowej w celu zwiększenia międzynarodowej konkurencyjności krajowych dóbr i usług zob. ramka 2.1. Ramka 2.1 Rola kursu walutowego w gospodarce otwartej Kurs walutowy definiuje się jako cenę waluty obcej wyrażoną w walucie krajowej, innymi słowy jako liczbę jednostek pieniądza krajowego, jaką trzeba zapłacić za nabycie jednostki walutowej innego kraju. Jest to najczęściej stosowana konwencja prezentacji kursu walutowego, określana mianem metody (definicji) europejskiej. W odniesieniu do relacji złotego do euro oznacza ona, ile złotych należy zapłacić za jedno euro, np. 4,3 PLN/EUR. Bardziej uchwytna intuicyjnie, aczkolwiek rzadziej stosowana, jest definicja brytyjska, która określa liczbę jednostek pieniądza zagranicznego przypadającego na jednostkę pieniądza krajowego. W tym wypadku, jeśli mówimy o relacji PLN i EUR, kurs prezentuje się następująco: 0,2325 EUR/ 1 PLN kurs walutowy określa wówczas cenę jednostki waluty krajowej wyrażoną w walucie zagranicznej. W gospodarce rynkowej kurs walutowy jest jedną z najważniejszych kategorii ekonomicznych. Wpływając na koszty i dochody przedsiębiorstw biorących udział w wymianie międzynarodowej, decyduje on o wolumenie importu i eksportu danego kraju. Dla krajowych podmiotów import jest droższy przy słabej walucie krajowej, a więc przy względnie wysokim kursie walutowym. Przychody z eksportu są natomiast mniejsze przy niskim kursie walutowym, czyli przy silnej walucie krajowej. Kurs walutowy pełni więc istotną funkcję cenotwórczą, co oznacza, że wpływa na relatywne ceny dóbr krajowych i zagranicznych. Dla zagranicznego nabywcy (np. obywatela Niemiec) cena określonego dobra w Polsce jest pochodną dwóch wielkości: ceny tego dobra w złotych oraz kursu złotego. Kurs walutowy może również pełnić istotną funkcję stabilizacyjną dla gospodarki. Przez zmiany wartości waluty krajowej kurs walutowy może stanowić bufor izolujący kraj od zaburzeń zewnętrznych, a także mechanizm zabezpieczający przed tzw. szokami asymetrycznymi. Szok asymetryczny to zakłócenie przebiegu procesów gospodarczych (spadek PKB, wzrost bezrobocia etc.). Charakteryzuje się tym, że dotyka z niejednakową siłą poszczególnych członków unii walutowej albo tylko niektórych. Przykładem szoku asymetrycznego może być nagły lub znaczny wzrost cen nośników energii (np. ropy naftowej), który w większym stopniu dotyka te kraje bądź sektory, które są od nich bardziej zależne. Może być nim nagłe zmniejszenie zagranicznego popytu na dobra, w których produkcji specjalizuje się dana gospodarka. Takim szokiem było zmniejszenie popytu na samochody, które są jednym z głównych produktów eksportowych Słowacji. 32

Teoretyczne podstawy integracji walutowej Zmiany kursu walutowego: aprecjacja danej waluty oznacza wzrost jej wartości w wyniku działania sił rynkowych, deprecjacja danej waluty oznacza spadek jej wartości w wyniku działania sił rynkowych, dewaluacja danej waluty oznacza administracyjne (bank centralny lub/i rząd) obniżenie jej wartości, rewaluacja danej waluty oznacza administracyjne podniesienie jej wartości. Dostosowanie kursowe w postaci deprecjacji lub dewaluacji może okazać się potrzebne wówczas, gdy wstrząs w popycie zewnętrznym jest na tyle silny, że powoduje spadek eksportu, a w konsekwencji deficyt obrotów bieżących bilansu płatniczego i wzrost bezrobocia. Porzucenie własnego pieniądza wymaga zatem od gospodarek dotkniętych szokiem uruchomienia dodatkowych mechanizmów elastyczności, które pomogą stosunkowo łagodnie absorbować skutki wstrząsów zewnętrznych bez możliwości zastosowania tzw. dumpingu kursowego dla poprawy konkurencyjności. Problem szoków asymetrycznych najczęściej przedstawia się za pomocą modelu zagregowanej podaży i popytu AS-AD dla dwóch krajów (zob. rysunek 2.1). Przyjmijmy, że Niemcy (kraj A) i Hiszpania (kraj B), które obecnie są członkami strefy euro, pozostają przy swoich walutach i mogą swobodnie kształtować własną politykę pieniężną. Załóżmy również, że przedmiotem wymiany między tymi krajami jest tylko jedno dobro samochody. Ze względu na duże zróżnicowanie cenowe i jakościowe Niemcy kupują samochody produkowane w Hiszpanii, a Hiszpanie auta z Niemiec. Prowadzące między sobą wymianę handlową kraje początkowo znajdują się w równowadze wewnętrznej i zewnętrznej (punkty PA 0 i PB 0 ). Załóżmy następnie, że w następstwie szoku następuje nagła zmiana preferencji niemieckich konsumentów, którzy przestają nabywać samochody importowane z Hiszpanii i przenoszą swój popyt na dobra krajowe. Prowadzi to do wzrostu globalnego popytu w Niemczech (przesunięcie krzywej AD A w górę do położenia AD A ) i jego spadku w Hiszpanii (przesunięcie krzywej AD B w dół do położenia AD B). Zatrudnienie i ceny wzrastają do poziomu P A1, podczas gdy w Hiszpanii spadają do poziomu P B1. Zaistniały szok spowoduje również wytrącenie obu gospodarek z równowagi zewnętrznej, wywołując deficyt handlowy w Hiszpanii i nadwyżkę w Niemczech. 33

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro Rysunek 2.1 Asymetryczne oddziaływanie szoku na równowagę wewnętrzną w kraju A i B 2.2. JAK DZIAŁA KANAŁ KURSOWY? Mechanizmem dostosowawczym, który może przywrócić równowagę w obu omawianych krajach, jest kurs walutowy. W systemie kursu płynnego dostosowanie do negatywnego szoku eksportowego dokonuje się automatycznie. W przypadku Hiszpanii negatywny wstrząs w popycie zewnętrznym prowadzi do deprecjacji kursu walutowego. Wynika ona ze zmniejszonego popytu na dobra eksportowane przez ten kraj zmniejsza się dopływ dewiz, spada popyt na walutę krajową, i obniża się jej wartość. Spadek eksportu, który przyczynia się do wzrostu deficytu 34

Teoretyczne podstawy integracji walutowej obrotów bieżących, pociąga też za sobą wzrost premii za ryzyko makroekonomiczne kraju, co zazwyczaj powoduje również deprecjację pesety. Dzięki temu zwiększa się konkurencyjność dóbr produkowanych w tym kraju i na skutek zwiększonego eksportu gospodarka może powrócić na ścieżkę wzrostu 3. W przypadku Niemiec wzrost popytu na markę powinien prowadzić do skutków odwrotnych, jej aprecjacji i zmniejszenia konkurencyjności cenowej krajowej produkcji. W wyniku zmian kursów walutowych po pewnym czasie oba kraje wracają do równowagi wewnętrznej i zewnętrznej. Podobny skutek adaptacyjny przynosi nie tylko płynna, ale również skokowa zmiana kursu w postaci dewaluacji (rewaluacji). Dlatego też, w myśl TOOW, pozbycie się instrumentu kursu walutowego stanowi koszt dla gospodarki. Aby go zmniejszyć, należy spełnić warunki, które teoria określa mianem kryteriów optymalności. W toku ewolucji TOOW wykształciły się dwie grupy kryteriów. Pierwsze z nich to kryteria, których spełnienie zabezpiecza kraj przed szokami. Drugie pozwalają szybko reagować na szoki. Do grupy czynników zmniejszających ryzyko, że dany kraj zostanie dotknięty szokiem asymetrycznym, TOOW zalicza: stopień dywersyfikacji produkcji, zbliżony poziom inflacji, zbieżności cykli koniunkturalnych i podobieństwa struktur gospodarek. Czynnikami sprzyjającymi absorpcji wstrząsów są: mobilność czynników produkcji, elastyczność cen i płac oraz integracja fiskalna i finansowa. Dzięki nim gospodarka ma pewne właściwości strukturalne, które sprawiają, że nie jest podatna na szoki (tzw. symmetry względem reszty obszaru walutowego Mongelli 2002). Jeśli gospodarka nie jest odpowiednio dostosowana do obszaru walutowego, wówczas powinna charakteryzować się tzw. elastycznością (flexibility), która pozwoli stosunkowo bezboleśnie absorbować ewentualne wstrząsy zob. rysunek 2.2. Odrębnym kryterium jest ocena stopnia otwartości, który decyduje o intensywności powiązań danej gospodarki ze światem zewnętrznym i unią walutową. 3 Tradycyjna TOOW zakładała, że zmiany kursu walutowego odzwierciedlają zmiany wielkości fundamentalnych (czynników realnych) opisujących daną gospodarkę (poziom równowagi wewnętrznej i zewnętrznej). W okresie formułowania kryteriów o poziomie kursów walutowych decydował przepływ dewiz związanych z płatnościami towarowymi. Obroty kapitałowe z zagranicą były bowiem ograniczone do realizacji płatności z tytułu wymiany dóbr i usług. Jakkolwiek jednym ze skutków liberalizacji obrotów kapitału i jego mobilności jest odwrócenie tradycyjnej sekwencji przyczynowo-skutkowej, wiązanej z kształtowaniem się kursów walut i salda bilansu obrotów bieżących. Obecnie, w obliczu globalizacji rynku finansowego, w krótkim okresie o kursie waluty danego kraju często decyduje przepływ kapitału niezwiązany z płatnościami towarowymi. 35

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro Rysunek 2.2 Tradycyjne kryteria TOOW Według tradycyjnej TOOW koszt porzucenia polityki kursowej i pieniężnej jest mniejszy, gdy gospodarka jest: w małym stopniu podatna na szoki (symmetry): Korelacja cykli koniunkturalnych W im większym stopniu cykle są zbieżne, tym większa jest użyteczność wspólnej polityki pieniężnej kreowanej na użytek całej unii walutowej. Mniejsze jest też ryzyko szoków asymetrycznych. Podobieństwo stóp inflacji Różnice w tempie wzrostu cen pomiędzy krajami mogą prowadzić do utraty konkurencyjności przez te kraje, które dopuszczają do nadmiernego wzrostu inflacji. Dywersyfikacja produkcji Kraje o zróżnicowanej strukturze eksportu są w mniejszym stopniu narażone na nagłe załamanie popytu zewnętrznego, które może wpłynąć na zatrudnienie i PKB. Mniejsze jest bowiem ryzyko, że nastąpi nagłe obniżenie popytu w kilku lub we wszystkich sektorach eksportowych. zdolna do zaabsorbowania szoków (flexibility): Elastyczność płac i cen Pracownicy sektora dotkniętego szokiem w postaci mniejszego popytu na ich produkty powinni obniżyć swoje oczekiwania płacowe. W konsekwencji powinna nastąpić obniżka płac i cen oraz polepszenie pozycji konkurencyjnej sektora. Mobilność czynników wytwórczych Skutki szoku asymetrycznego powinny być mniejsze, kiedy pracownicy sektora dotkniętego szokiem potrafią się szybko przekwalifikować (mobilność międzysektorowa/funkcjonalna) lub znaleźć pracę w innym miejscu (mobilność geograficzna). Integracja rynków finansowych Dywersyfikacja inwestycji i lokowanie kapitału w całej unii walutowej sprzyjają stabilności dochodów, które mogą służyć jako bufor zabezpieczający przed negatywnymi skutkami szoków asymetrycznych. Integracja fiskalna Rozumiana jako wspólny budżet powinna sprzyjać transferowi dochodów do krajów dotkniętych szokiem asymetrycznym. Stopień otwartości gospodarki Specyficznym kryterium OOW jest stopień otwartości gospodarki. Z jednej strony duża otwartość w zakresie przepływów handlowych i inwestycyjnych może sprzyjać transmisji szoków do danej gospodarki. Z drugiej strony natomiast, im większy zakres otwartości, tym mniejsza użyteczność kursu w przywracaniu równowagi i większe oszczędności z tytułu jego usztywnienia. 36

Teoretyczne podstawy integracji walutowej 2.3. TRADYCYJNE KRYTERIA OOW 2.3.1. Stopień otwartości gospodarki Istotnym odkryciem wczesnej TOOW, a zarazem wkładem w dyskusję na temat wyboru reżimu kursowego, było sformułowanie kryterium stopnia otwartości gospodarki (mierzonego jako relacja handlu zagranicznego względem PKB). Rozważania nad kosztem porzucenia polityki kursowej wskazały, że nie w każdych warunkach deprecjacja (dewaluacja) kursu waluty krajowej będzie istotnie tym mechanizmem dostosowawczym, który pozwala odzyskać makroekonomiczną równowagę utraconą w wyniku negatywnego szoku zewnętrznego. R. McKinnon stwierdził, że przydatność kursu walutowego ma większe znaczenie dla gospodarki dużej i zamkniętej, czyli zazwyczaj takiej, gdzie wymiana z zagranicą odgrywa stosunkowo niewielką rolę (McKinnon 1996). W gospodarce otwartej, na skutek dewaluacji bądź deprecjacji, należy bowiem uwzględnić impulsy inflacyjne wywołane deprecjacją (dewaluacją) kursu waluty krajowej. Wynika to z faktu, że zmiana kursu powoduje wzrost cen dóbr importowanych. Jeśli udział wymiany towarowej z zagranicą jest duży (co zazwyczaj oznacza jednocześnie duży udział dóbr importowanych), to zmiana kursu będzie miała jedynie krótkotrwały wpływ na poprawę konkurencyjności (jego dewaluacja oznaczająca podrożenie importu znajdzie stosukowo szybko odzwierciedlenie we wzroście cen i płac). Pozwala to stwierdzić, że koszty unii walutowej spadają wraz ze wzrostem otwartości gospodarki, gdyż zmniejsza się użyteczność wykorzystania mechanizmu kursowego. Ponadto gospodarki względnie otwarte, dokonujące wielu transakcji z zagranicą, zdecydowanie zyskują na integracji walutowej dzięki obniżce kosztów transakcyjnych i eliminacji ryzyka kursowego. W świetle doktryny endogeniczności rezygnacja z waluty krajowej w unii walutowej ma o wiele istotniejsze znaczenie niż tylko zwykłe usztywnienie kursu, co wynika z większej wiarygodności i pełniejszej realizacji funkcji pieniądza na poszerzonym rynku zob. rysunek 2.3. 37

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro Rysunek 2.3 Stopień otwartości a koszt porzucenia polityki kursowej Koszt porzucenia polityki kursowej Handel zagraniczny (w % PKB) Dodatkowo, w ocenie zdolności kraju do porzucenia własnej waluty należy uwzględniać nie tylko stopień otwartości gospodarki, ale również skalę jej powiązań handlowych z gospodarką waluty zaczepu. Oznacza to, że gospodarka rezygnująca z suwerenności monetarnej powinna kierować dominującą część swojego eksportu (importu) do (z) krajów, z którymi będzie dzieliła wspólną walutę. W przeciwnym razie pomimo unifikacji walutowej znaczna część eksportu i importu tego kraju nadal będzie narażona na wahania kursu wspólnej waluty na rynku międzynarodowym. Dążenie do dzielenia jednej waluty z innymi krajami implikuje więc konieczność silnych powiązań gospodarczych. W przypadku strefy euro gospodarkami otwartymi są Irlandia i Finlandia. Problemem jest jednak to, że są one w znacznym stopniu otwarte na handel z krajami spoza strefy euro (ze strefą euro realizują jedynie około 30% eksportu). 2.4. CZYNNIKI ZMNIEJSZAJĄCE PODATNOŚĆ NA SZOKI 2.4.1. Dywersyfikacja produkcji Kenen (1969) wykazał, że im bardziej gospodarka danego kraju jest zdywersyfikowana, tym mniejszy wpływ wywierają na nią czynniki zewnętrzne. Im więcej jest istotnych dla gospodarki dóbr eksportowych, tym mniejsze ryzyko szoku asymetrycznego. Szoki gospodarcze zazwyczaj nie dotykają jednocześnie wszystkich grup produktowych, dlatego też dywersyfikacja gospodarki redukuje potrzebę dostosowania poprzez kurs walutowy i chroni przed zaburzeniami zewnętrznymi (Kenen 1969). Przychody z eksportu w gospodarce zdywersyfikowanej powinny bowiem charakteryzować się większą stabilnością niż w gospodarce monoproduktowej. Gospodarki zdywersyfikowane są zatem w mniejszym stopniu narażone na koszty utraty kursu nominalnego i osiągną większe korzyści z unifikacji walutowej. Wysoka koncentracja eksportu w pewnych 38

Teoretyczne podstawy integracji walutowej grupach produktów i usług powinna być więc postrzegana jako argument na rzecz utrzymania płynnego mechanizmu kursowego. 2.4.2. Podobieństwo struktur gospodarek Za istotny miernik konwergencji strukturalnej uznaje się również kompozycję wytwarzanego PKB. Jeśli bowiem struktura ta znacznie różni się pomiędzy poszczególnymi krajami, to szoki dotykające dany sektor mogą mieć różnorodne konsekwencje w gospodarkach tworzących obszar walutowy. Jak wskazują Angeloni, Flad i Mongelli (2005), kompozycja PKB według sektorów gospodarki oraz zatrudnienia w nich jest silnie powiązana z bieżącym poziomem (etapem) rozwoju ekonomicznego. 2.4.3. Podobieństwo stóp inflacji G. Haberler (1970) i J.M. Fleming (1971) zwrócili uwagę, że czynnikiem mogącym zakłócić funkcjonowanie unii walutowej jest różny stopień inflacji u poszczególnych uczestników ugrupowania. Dopiero utrzymywanie się inflacji na podobnym poziomie umożliwi kształtowanie jednolitej polityki gospodarczej. Ponieważ w unii walutowej nominalne stopy procentowe banku centralnego są kształtowane przez wspólny bank centralny, różnice w poziomie inflacji mogą sprawiać, że realne stopy procentowe będą się kształtować odmiennie. Przyjmijmy, że podstawowa stopa procentowa EBC wynosi 2 pkt proc. Inflacja w Irlandii wynosi 5 pkt proc. rocznie, a w Niemczech 1 pkt proc. Realne stopy procentowe w tych krajach kształtują się według formuły: realna stopa procentowa to nominalna stopa procentowa (2 pkt proc.) minus inflacja (5 lub 1 pkt proc.). Oznacza to, że w Irlandii realna stopa procentowa jest ujemna (-3 pkt proc.), a w Niemczech dodatnia (+1 pkt proc.). Widać więc, że ta sama cena pieniądza kreowanego przez bank centralny może prowadzić do różnych realnych stóp procentowych. W Irlandii może to powodować dalszy wzrost cen, a w Niemczech tendencje do zmniejszania inflacji. Ponadto kraje o wyższej stopie inflacji tracą konkurencyjność cenową, ponieważ przeciętne ceny dóbr i usług w tych krajach rosną szybciej niż u innych partnerów handlowych. 2.5. CZYNNIKI ZWIĘKSZAJĄCE ZDOLNOŚĆ DO ABSORPCJI SZOKÓW 2.5.1. Mobilność czynników wytwórczych R. Mundell uważał, że potrzebę dostosowania nominalnego kursu walutowego, płac i cen może redukować wysoka mobilność czynników produkcji, w tym szczególnie czynnika pracy (Mundell 1961). Zdaniem autora, w procesie tworzenia optymalnego obszaru walutowego musi zostać spełniony warunek wewnętrznej mobilności czynników produkcji (między regionami a poszczególnymi gałęziami przemysłu) i równocześnie braku zewnętrznej mobilności. Wracając do przedstawionego na wstępie przykładu szoku, którego doznaje gospodarka 39

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro Hiszpanii dostosowanie powinno nastąpić przez przeniesienie się siły roboczej z sektora samochodowego Hiszpanii do tego samego sektora w Niemczech. W przeciwieństwie do Mundella, McKinon i Kenen twierdzili, że mobilność czynników produkcji nie zapewni w pełni automatycznych procesów dostosowawczych. Jest ona bowiem ograniczona przez szybkość, z jaką inwestycje bezpośrednie mogą być przenoszone pomiędzy krajami. Mobilność siły roboczej wiąże się również z pewnymi kosztami. Wynikają one m.in. z barier językowych, kulturowych, kwalifikacyjnych. Dlatego o ile tradycyjna TOOW kładła duży nacisk na dostosowanie do szoków asymetrycznych przez mobilność czynników (w szczególności na rynku pracy), o tyle współczesna literatura przedmiotu podważa lub co najmniej łagodzi te założenia. Część szoków, które dotykają daną gospodarkę czy region, ma często charakter krótkotrwały. Wówczas dostosowanie do takiego wstrząsu na rynku pracy, rozumiane jako przemieszczanie się siły roboczej do innego regionu, może wydawać się nieuzasadnione. Ponadto może to zagrozić przywróceniu wzrostu w dotkniętym szokiem kraju (regionie), z którego wyemigruje wykwalifikowana siła robocza. Dlatego też dostosowanie do szoku powinno przede wszystkim polegać na elastycznym dostosowaniu płac i cen. Wydaje się więc, że mobilność czynników wytwórczych jest raczej ograniczona w krótkim okresie i może odgrywać stabilizującą rolę w perspektywie co najmniej średniookresowej (Corden 1972). 2.5.2. Elastyczność płac i cen W świetle pierwotnych założeń TOOW w warunkach wystąpienia negatywnego szoku popytowego w danym kraju jednym z najważniejszych mechanizmów dostosowawczych jest elastyczność płac, która powinna sprzyjać elastyczności cen (co daje podobny skutek jak dewaluacja czy deprecjacja kursu waluty krajowej). Obniżenie płac pozwala na obniżkę cen, co zwiększa atrakcyjność cenową krajowych towarów zarówno w oczach importerów, jak i podmiotów lokalnych, a to z kolei sprzyja powrotowi gospodarki do stanu równowagi bilansu płatniczego. Jednocześnie zmniejszenie kosztów pracy pozwala zwiększyć popyt na pracę i stymuluje wzrost zatrudnienia. Negatywny szok zewnętrzny, który dotyka daną gospodarkę w warunkach elastycznego rynku pracy, nie powoduje tak istotnych kosztów dla sfery realnej w postaci wzrostu bezrobocia, gdyż w mniejszym stopniu dokonuje się za pośrednictwem wahań zatrudnienia, a w większym przez zmianę płac realnych. Konieczna adaptacja do nowych warunków w sektorze dóbr handlowych następuje przez ograniczenie zatrudnienia, jednak wzrost bezrobocia, prowadzący do ograniczenia płac nominalnych (lub ich obniżenia), sprawia, że skala zwolnień jest mniejsza niż w warunkach nieelastycznego rynku pracy. Zmniejsza to potrzebę dostosowania przez kurs walutowy, a więc obniża koszt jego porzucenia. Jeśli jednak płace i ceny są sztywne, wówczas rolę bufora izolującego gospodarkę od zewnętrznego szoku powinien przejąć kurs walutowy przez elastyczne dostosowanie (nominalną deprecjację lub dewaluację). Tradycyjna TOOW podkreślała, że elastyczność cen i płac jest szczególnie istotna w krótkim okresie. Jeśli bowiem mechanizm mobilności czynników wytwórczych pracy działa skutecznie, to raczej w średnim i długim okresie. Jak pokazuje praktyka, w krótkim okresie elastyczność płac jest niewielka lub żadna, dlatego 40

Teoretyczne podstawy integracji walutowej zneutralizowanie negatywnych konsekwencji szoku powinno się dokonać za pomocą zwiększenia wydajności pracy, co sprawia, że dostosowanie do szoku odbywa się przez zmianę płac realnych. 2.5.3. Integracja fiskalna i polityczna Formułowane kolejno kryteria OOW nie dawały jednoznacznych sygnałów co do wyboru reżimu kursowego, a ponadto okazywały się trudne do spełnienia. Z tego powodu wciąż poszukiwano alternatywnych wobec porzuconej polityki pieniężnej automatycznych mechanizmów przywracania równowagi w gospodarkach scalonych w obszar walutowy. Jednym z budzących nadzieję pomysłów było wykorzystanie mechanizmu transferów z budżetu centralnego, absorbującego szok asymetryczny. Do realizacji takiego celu konieczne było jednak stworzenie budżetu unii walutowej o wielkości podobnej jak w pojedynczym kraju (rzędu 30 40% PKB). Scentralizowanie polityki fiskalnej przez stworzenie budżetu federalnego umożliwiłoby wówczas podejmowanie skutecznych działań stabilizacyjnych. W przytoczonym na wstępie przykładzie szoku asymetrycznego Hiszpanii i Niemiec mechanizm fiskalny powinien polegać na stworzeniu wspólnego budżetu. Wówczas kraj o lepszej kondycji ekonomicznej (Niemcy) dzięki wyższym dochodom z podatków mógłby finansować przejściowe problemy gospodarki Hiszpanii. Główną przeszkodą w uruchomieniu tego mechanizmu jest jednak konieczność osiągnięcia odpowiednio wysokiego poziomu integracji politycznej. Dążenia poszczególnych członków unii walutowej do zachowania narodowych kompetencji w dziedzinie polityki fiskalnej powodują trudności w tworzeniu budżetu federalnego. Z tego względu kryterium integracji fiskalnej wiąże się z kryterium integracji politycznej. Literatura na temat TOOW wskazuje więc, że zintegrowana polityka fiskalna i integracja polityczna mogą absorbować szoki, a transfery fiskalne redukować konieczność użycia dostosowawczego mechanizmu kursowego (Kenen 1969). Dążenie do prowadzenia aktywnej polityki fiskalnej wymaga jednak skłonności do realizacji podobnej polityki makroekonomicznej (Tower, Willett 1976). Jednocześnie dążenie do zachowania instrumentów polityki fiskalnej w gestii władz krajowych wynika nie tylko z motywów politycznych, ale również z istotnego powodu ekonomicznego. Dopóki gospodarki krajów OOW są zróżnicowane (brak między nimi tzw. konwergencji realnej), dopóty polityka fiskalna stanowi dla nich jedyny instrument polityki gospodarczej, który mogą kształtować autonomicznie w reakcji na szoki asymetryczne. 2.6. NOWA TEORIA OPTYMALNEGO OBSZARU WALUTOWEGO Pod koniec lat 70. i na początku lat 80. TOOW straciła popularność, co było głównie konsekwencją nierozstrzygalności kryteriów, które okazywały się niespójne i często dawały sprzeczne sygnały dla polityki gospodarczej. Dlatego teoria spotkała się z poważnymi zarzutami zarówno w wersji akcentującej rolę kryteriów, jak i kładącej nacisk na analizę korzyści i kosztów. Przede wszystkim zgłaszano zastrzeżenia co do jej przydatności w rozwiązywaniu praktycznych 41

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro problemów związanych z integracją walutową. Najważniejszy zarzut dotyczył niespójności i niejednoznaczności wniosków wynikających z interpretacji poszczególnych kryteriów (problem of inconclusiveness). Coraz częściej podkreślano, że niektóre z nich są trudne do kwantyfikacji, brakowało też ich jednolitej struktury. Ponadto wskazywano, że mogą one sugerować różne kierunki wyboru polityki kursowej, np. kraj z otwartą gospodarką (dużą wymianą handlową z kilkoma krajami) jest predysponowany do usztywnienia swojego kursu. Jeśli jednocześnie charakteryzuje się niską mobilnością siły roboczej, to powinien korzystać z kursu płynnego, który będzie pełnił funkcję amortyzatora wstrząsów zewnętrznych. Tavlas (1993) wskazywał, że małe kraje są bardziej otwarte, wobec czego powinny przyjąć kurs sztywny. Na ogół są one również gospodarkami o mniejszym zróżnicowaniu produkcji niż gospodarki duże i dlatego są jednak lepszymi kandydatami do kursu płynnego. Oprócz małego zastosowania teorii oraz niespójności kryteriów kolejnym powodem malejącego zainteresowania TOOW było zahamowanie procesów integracji monetarnej EWG w latach 70. XX w. Wynikało to z przyczyn związanych ze światowymi kryzysami walutowymi i gospodarczymi (upadek systemu z Bretton Woods, pierwszy i drugi kryzys naftowy) oraz z największą w dziejach świata inflacją w czasie pokoju. Wszystko to spowodowało, że zrezygnowano z realizacji Planu Wernera, którego celem miało być utworzenie unii walutowej w EWG. Powrót do TOOW nastąpił dopiero w końcu lat 80. wraz z nowymi inicjatywami zmierzającymi do intensyfikacji integracji walutowej w Europie. Najważniejszą rolę odegrał Raport Delorsa z 1989 r., który przedstawiał trzyetapowy plan wprowadzenia wspólnej waluty dla wspólnego rynku. Kiedy odżyło zainteresowanie integracją monetarną, zarówno politycy, jak i ekonomiści ponownie zwrócili się w kierunku TOOW w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, czy Europa powinna kontynuować prace nad całkowitą unifikacją walutową (Mongelli 2002). Jednocześnie podjęto się rewizji niektórych kryteriów OOW, co doprowadziło do ponownego zweryfikowania bilansu korzyści i kosztów integracji monetarnej (reassessment phase), a bilans był na korzyść zwolenników unii walutowej. W opozycji do tzw. starej TOOW pojawiła się nowa TOOW (Mongelli 2002), uwypuklająca zalety unii walutowej i wyraźnie zmniejszająca skalę kosztów. Ekonomiści zgodnie uznali, że w pierwotnych założeniach teorii nadmiernie akcentowano skalę kosztów i nie doceniano potencjalnych szans wynikających z unifikacji walutowej. Ten nowy, korzystniejszy dla zwolenników wspólnej waluty bilans korzyści i kosztów pojawił się jako konsekwencja radykalnego postępu w innych dziedzinach ekonomii, które zmieniły się w latach, kiedy TOOW znajdowała się w uśpieniu (Wojnicka 2000). W okresie tym dokonał się bowiem istotny postęp, związany głównie z odejściem od dominującego wcześniej keynesizmu, co wpłynęło na modyfikację bilansu korzyści i kosztów związanych z integracją w kolejnej fali dyskusji nad optymalnością obszaru walutowego. Nowe spojrzenie na TOOW opierało się na następujących przesłankach (Winkler i in. 2004): założeniu nieefektywności polityki pieniężnej w regulowaniu poziomu aktywności gospodarki w długim okresie, 42

Teoretyczne podstawy integracji walutowej nieskuteczności dostosowawczego działania mechanizmu kursowego, który podlega często znacznym i długotrwałym odchyleniom od poziomu wartości fundamentalnej, przez co sam może być źródłem szoku dla gospodarki, zwiększeniu roli wiarygodności i stabilności polityki makroekonomicznej (stabilności cen, finansów publicznych), do której przyczynia się przyjęcie wspólnej waluty, ujawniania się efektów endogenicznych w wyniku integracji gospodarczej i monetarnej. Tłem dokonującego się przewartościowania poszczególnych elementów bilansu korzyści i kosztów był coraz powszechniej akceptowany w latach 80. i 90. konsensus, zbudowany na podstawie doświadczeń inflacyjnych z poprzednich dekad, zgodnie z którym w długim okresie nadrzędnym celem polityki pieniężnej jest stabilna i niska inflacja. Na popularności zyskiwał pogląd, że choć polityka pieniężna w krótkim okresie może wpływać na sferę realną gospodarki, to w długim okresie wpływ ten jest stosunkowo niewielki. Oznaczało to, że w dłuższej perspektywie nie zachodzi sprzeczność między pożądanym poziomem inflacji a poziomem niewykorzystanych zasobów w gospodarce, mierzonym stopą bezrobocia lub wskaźnikiem wykorzystania potencjału produkcyjnego. W latach 70. nastąpiło odejście od modelu krótkookresowej krzywej Phillipsa. Tradycyjna TOOW została zrewidowana i poszerzona o bardzo ważną z punktu widzenia bilansu korzyści i kosztów implikację, że sterowanie podażą pieniądza może dać efekty w zakresie zmiennych realnych (wzrost popytu, a tym samym spadek bezrobocia i wzrost zagregowanej podaży) tylko w krótkim okresie. W długim okresie fluktuacje podaży pieniądza, a szczególnie jej przyrost wyższy niż tempo wzrostu PKB, spowodują jedynie zwiększenie poziomu cen, tj. inflację. Jeśli bowiem pracownicy dostosują swoje roszczenia płacowe do nowego (oczekiwanego na podstawie doświadczeń i obserwacji sytuacji makroekonomicznej) poziomu cen jak zakładała wprowadzona do analizy teoria oczekiwań adaptacyjnych to wówczas poziom zatrudnienia i produkcji powróci do stanu wyjściowego, a polityka pieniężna będzie miała trwały wpływ jedynie na poziom cen. Konsekwencją przyjęcia monetarystycznej koncepcji neutralności pieniądza było obniżenie kosztów integracji walutowej, wynikającej z utraty niezależności w posługiwaniu się polityką pieniężną w celu stabilizowania gospodarki. Zwiększenie zainteresowania integracją walutową oraz zmniejszająca się skala postrzeganych kosztów wobec rosnącej wagi korzyści z unifikacji walutowej wynikały z profitów, które oferowała stabilność ponadnarodowej polityki makroekonomicznej, nadająca priorytet stabilności cen oraz finansów publicznych. W okresie tworzenia podstaw europejskiej unii walutowej w literaturze ugruntowało się przekonanie, że zdrowe finanse publiczne są warunkiem koniecznym (aczkolwiek niewystarczającym) makroekonomicznej stabilności gospodarki i czynnikiem zwiększającym stabilność cen 4. Pogląd ten potwierdzały doświadczenia krajów europejskich z lat 70. i 80., wskazujące, że znaczne deficyty 4 Konieczność dyscypliny fiskalnej jest szczególnie istotna w przypadku krajów unii monetarnej, gdyż wówczas jeden kraj prowadzący politykę wysokiego deficytu może powodować zwiększenie stóp procentowych dla wszystkich uczestników ugrupowania integracyjnego. 43

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro fiskalne niekoniecznie wpływają pozytywnie na wzrost ekonomiczny i ograniczają możliwość użycia polityki fiskalnej jako instrumentu stabilizacji makroekonomicznej. Tym samym wspólna waluta, przez wzajemne usztywnienie kursów walut członków ugrupowania oraz narzucony reżim polityki gospodarczej, pełni funkcję wiarygodnej kotwicy nominalnej. Kolejny krok w modyfikacji bilansu zysków i kosztów stanowiła teza o endogeniczności kryteriów OOW, która pojawiła się w drugiej połowie lat 90. XX w. W ten sposób bilans stał się mocnym argumentem zwolenników wspólnej waluty. W świetle tej tezy o wejściu do unii monetarnej niekoniecznie musi przesądzać spełnienie (ex ante) kryteriów formułowanych przez TOOW. W warunkach globalizującego się światowego rynku i zwiększającej się integracji gospodarek jako bardziej adekwatną zaproponowano koncepcję tzw. endogeniczności kryteriów TOOW. Frankel i Rose (1996) wykazali, że stopień integracji gospodarczej i cykli koniunkturalnych to procesy endogeniczne w stosunku do procesu integracji monetarnej. Dlatego też kraje, które stworzą unię walutową i wyeliminują istotną barierę, jaką w integracji gospodarczej i finansowej stanowi odrębna waluta, zintensyfikują wymianę handlową. W rezultacie zwiększy się zakres korelacji cykli koniunkturalnych między nimi i wobec tego lepiej (ex post) spełnią kryteria optymalnego obszaru walutowego. 2.6.1. Ograniczenia skuteczności działania mechanizmu kursowego Pomimo założeń tradycyjnej TOOW, które mówią, że porzucenie kursu walutowego stanowi główny koszt integracji monetarnej, doświadczenia niektórych krajów wskazywały, że kurs walutowy może być niebezpiecznym narzędziem polityki gospodarczej, jeśli jest wykorzystywany niewłaściwie. Dotyczy to mechanizmu kursu sztywnego, kursu płynnego, jak również rozwiązań pośrednich pomiędzy tymi skrajnymi modelami. Jak pokazały liczne badania (De Grawue 2003), zmiany nominalnego kursu walutowego oddziałują tylko tymczasowo na wzrost konkurencyjności krajów. W małej otwartej gospodarce w dłuższym okresie nominalna dewaluacja może prowadzić do wzrostu krajowego poziomu cen, co z kolei przyczynia się do obniżenia jej konkurencyjności. Wynika to nie tylko z faktu, że dana gospodarka może być w znacznym stopniu otwarta, wobec czego zmiany kursu relatywnie szybko znajdą odzwierciedlenie w poziomie cen. Jeśli dewaluacje dokonywane są często, a opinia publiczna ma dostatecznie dużo argumentów, by sądzić, że taka dewaluacja nastąpi po raz kolejny, wówczas oczekiwana stopa dewaluacji (deprecjacji) zostanie uwzględniona w negocjowanych płacach i kontraktach. Samo pojawienie się oczekiwań dewaluacji może więc rodzić presję inflacyjną, która w dłuższym okresie pogarsza pozycję konkurencyjną. Analiza doświadczeń krajów Ameryki Południowej z lat 80. i 90. dowodzi, że częste przeprowadzanie dewaluacji waluty powodowało wzrost inflacji, a przy tym nie wpływało pozytywnie na wielkość produkcji i zatrudnienia. Jednocześnie naruszało makroekonomiczną stabilność gospodarki kraju ze względu na pobudzanie oczekiwań dewaluacyjnych wśród uczestników życia gospodarczego. Mimo że dewaluacja może w pewnym stopniu poprawić konkurencyjność cenową dóbr eksportowanych, powoduje złamanie złożonego 44

Teoretyczne podstawy integracji walutowej poprzednio zobowiązania do utrzymania cen na stabilnym poziomie, czego gwarantem miał być stały (sztywny) kurs walutowy. Zerwanie tej kotwicy nominalnej powoduje utratę kontroli nad oczekiwaniami inflacyjnymi. Dlatego dewaluacja jest skutecznym narzędziem jedynie w warunkach niewykorzystania zdolności produkcyjnych, kiedy nie będzie prowadzić do silnego wzrostu cen. Dodatkowym istotnym kryterium wykorzystania narzędzia kursowego jest stopień uzależnienia od importu, określający wrażliwość wewnętrznego poziomu cen na zmiany kursu walutowego. Literatura przedmiotu wskazuje jednocześnie na nieliczne epizody zmian kursu nominalnego, które stanowiły efektywny kanał dostosowawczy 5. Wskazują one, że efektywność dostosowania za pośrednictwem zmian nominalnego kursu walutowego obwarowana jest pewnymi warunkami. Po pierwsze, korekta poziomu kursu powinna być dokonywana jako element całego pakietu działań stabilizujących gospodarkę. Po drugie, dostosowanie za pośrednictwem kursu walutowego powinno być stosowane jako środek absolutnie wyjątkowy, a mechanizm dewaluacji nie powinien służyć doraźnym interesom politycznym czy ochronie niekonkurencyjnych gałęzi wytwórczości (Mongelli 2002). Mimo iż przyjmuje się, że płynne kursy walutowe zwiększają autonomię polityki pieniężnej oraz mogą odgrywać istotną rolę w przywracaniu równowagi zewnętrznej, doświadczenia wskazują, że skuteczność polityki pieniężnej w warunkach takiego reżimu kursowego również narażona jest na perturbacje. Niestety, znaczne przepływy kapitału w ramach kursu płynnego mogą powodować jego duże wahania. Ponadto, co również niepożądane, jego kształtowanie się nawet przez długi okres może być uzależnione właśnie od tych przepływów często niezwiązanych z fundamentami gospodarki. Wówczas kurs płynny traci swoje atrybuty zdolność do przywracania równowagi bilansu płatniczego czy izolacji od szoków zewnętrznych. W świetle tradycyjnej TOOW kurs walutowy był istotnym narzędziem polityki gospodarczej, gdyż negatywne wstrząsy dotykające gospodarkę prowadziły do deprecjacji kursu waluty krajowej i jednocześnie pozwalały odzyskać równowagę makroekonomiczną. Mechanizm ten działał skutecznie do połowy lat 70., kiedy o kursach walut decydowały przepływy kapitału związane z wymianą towarową. Obecnie jednak wymiana walut związana z obsługą płatności handlowych stanowi zaledwie kilka procent obrotów na międzynarodowych rynkach finansowych. W warunkach zliberalizowanych przepływów kapitałowych i zglobalizowanych rynków finansowych na kształtowanie się kursu mają istotny wpływ czynniki spoza sfery realnej. Od czasu upadku systemu kursów stałych wzrosła bowiem rola czynników determinujących oczekiwania co do zmian kursów w przyszłości (Sławiński 2006). Wynikają one z oczekiwań dotyczących kształtowania się dysparytetu krajowych i zagranicznych stóp procentowych, wielkości premii za ryzyko, jak również przyczyn tkwiących w naturze rynków finansowych (NBP 2004). Wszystko to sprawia, że zmiany poziomu kursu walutowego mogą być powodowane przez same rynki finansowe, a nie czynniki realne. 5 De Grawue (2000) zauważył, że dewaluacja w Belgii w 1982 r. pomogła odbudować równowagę zewnętrzną, przy koszcie prawdopodobnie znacznie niższym, niż gdyby podobny efekt chciano uzyskać bez użycia kanału kursowego. Podobnie było w przypadku dewaluacji we Francji w latach 1982 1983 i we Włoszech w 1992 r., po wyjściu z systemu ERM I (Mongelli 2002). 45

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro Zmniejszenie skuteczności przywracania równowagi zewnętrznej przez kurs walutowy sprawia, że koszt rezygnacji z własnej waluty wydaje się niższy, niż wskazywała tradycyjna TOOW, która akcentowała stabilizującą rolę płynnego kursu walutowego i skokowej dewaluacji. W warunkach globalizacji polityka kursowa staje się mało skutecznym mechanizmem dostosowawczym, a ponadto w warunkach podatności kursów walutowych na znaczne i długotrwałe odchylenia od poziomów zapewniających równowagę, kurs może być źródłem szoków. Założenia nowej TOOW odpowiadają kryteriom konwergencji nominalnej, które konstruowano zgodnie z poglądem, że cieszący się zaufaniem pieniądz oraz stabilne finanse publiczne stanowią fundament zrównoważonego wzrostu gospodarczego i warunek powodzenia projektu jednej waluty zob. ramka 2.2. Ramka 2.2 Kryteria konwergencji nominalnej Art. 140 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej definiuje kryteria zbieżności. Pierwsze trzy związane są z polityką pieniężną, a ostatnie (często wyodrębniane jako dwa kryteria) dotyczy polityki fiskalnej: inflacja w kraju aspirującym do strefy euro nie może przekraczać więcej niż o 1,5 pkt proc. średniej trzech krajów członkowskich o najbardziej stabilnym poziomie cen; długoterminowe stopy procentowe (oceniane na podstawie rentowności obligacji 10-letnich) w kraju aspirującym do strefy euro nie mogą przekraczać więcej niż o 2 pkt proc. średniego poziomu w trzech krajach członkowskich o najbardziej stabilnym poziomie cen; kraj, który chce uczestniczyć w unii walutowej, musi się wykazać przynajmniej dwuletnim okresem stabilizacji kursowej względem walut pozostałych państw, bez możliwości dewaluacji tego kursu; deficyt budżetowy kraju pretendującego do członkostwa w unii walutowej nie może przekroczyć 3% PKB; dług publiczny nie powinien przekraczać 60% PKB; kraj, który nie jest w stanie spełnić tego warunku, powinien przynajmniej wykazać tendencję, która wskazuje na obniżanie się poziomu długu, co pozwoliłoby na osiągnięcie wymaganego pułapu. 2.7. ENDOGENICZNOŚĆ KRYTERIÓW OOW Istotnego przełomu w kwestii postrzegania wpływu wyeliminowania zmian kursu walutowego oraz wprowadzenia wspólnej waluty na wymianę handlową dokonali badania A. Rose i J. Frankel 6. Ich badania zwróciły uwagę obserwatorów na sztywne rozwiązania kursowe, sugerując, że istnieje znaczny pozytywny wpływ utworzenia wspólnego obszaru walutowego na wolumen wymiany handlowej 6 W literaturze pojawiło się nawet określenie rose effect, który związany jest ze zwiększeniem wymiany handlowej na skutek eliminacji nominalnej zmienności kursu walutowego. 46

Teoretyczne podstawy integracji walutowej między krajami mającymi wspólną walutę. Analizując doświadczenia dotychczasowych unii walutowych, autorzy ci dowiedli, że wspólna waluta znacznie przyczynia się do wzrostu wymiany handlowej w krajach posługujących się tym samym pieniądzem. Wynika to głównie z faktu, że poszerzeniu podlegają granice cyrkulacji jednej waluty, tym samym zwiększa się integracja handlowa i pojawia się efekt zbieżności realnej. W świetle tradycyjnej TOOW powinien on nastąpić przed stworzeniem unii walutowej, podczas gdy w myśl tezy o endogeniczności jest wynikiem wprowadzenia wspólnej waluty. Z obserwacji tych wynika, że zwiększanie wymiany handlowej dzięki wprowadzeniu jednego pieniądza pozwala na szybsze wypełnienie kryteriów OOW. W myśl założeń tezy o endogeniczności kryteriów OOW gotowość do rezygnacji z własnej waluty na rzecz przyjęcia wspólnej daje o wiele istotniejsze korzyści niż wynikające tylko z usztywnienia kursu. Prekursorzy tej tezy stwierdzili, że użycie wspólnej waluty przez usunięcie jednej z ważnych barier pozwala na wzrost wolumenu obrotów w wyniku efektu kreacji handlu (trade creation effect). Rose wykazał, że handel między regionami w ramach tego samego krajowego obszaru walutowego może być nawet dwu-, trzykrotnie większy niż handel między regionami należącymi do różnych obszarów walutowych. 2.7.1. Jakie czynniki sprzyjają endogeniczności? Efekt endogeniczności procesów związanych z integracją wynika z eliminacji ryzyka kursowego i usunięcia wszelkich granic (łącznie z granicami wyznaczonymi przez użycie pieniądza narodowego). Przyczynia się to do skracania dystansu, zmniejszenia kosztów transakcyjnych (w tym kosztów wymiany walut) oraz kosztów ubezpieczenia od ryzyka kursowego. Redukcji podlegają także koszty pozyskania informacji. Wynika to również z faktu, że pieniądz ma tym większą użyteczność, im szerszy jest zakres jego stosowania (network effect), zob. ramka 2.3. Ramka 2.3 Efekt sieci a pieniądz międzynarodowy Posiadanie pieniądza powszechnie akceptowanego na świecie przynosi korzyść w postaci jego powszechniejszego użycia dzięki efektom sieci (network effect). Efekty te dotyczą wielu zjawisk i procesów podlegających standaryzacji (języka, w jakim ludzie się komunikują, telefonu, Internetu etc.) i wynikają z faktu, że użyteczność pieniądza rośnie wraz ze wzrostem liczby jego użytkowników oraz skalą transakcji, w których jest wykorzystywany (NBP 2009). Zazwyczaj granicom funkcjonowania walut towarzyszą inne, istotne bariery w zakresie języków, kultury, obyczajów, kodeksów prawnych i systemów egzekwowania ich norm, zasad opodatkowania, księgowości, systemów nadzoru i regulacji, różnic w dostępie do informacji etc. (Lutkowski 2004). Wspólny pieniądz pozwala na obniżenie lub nawet usunięcie tych barier, tzw. efektu granicy 47

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro (border effect lub home bias), przez co w znacznym stopniu może wpływać na wielkość i kierunek handlu zagranicznego. De Grauwe i Mongelli (2005) wskazują, że integracja monetarna usuwa przeszkody, które obniżają koszty transakcyjne oraz sprzyjają konwergencji strukturalnej. Unia walutowa wzmacnia efekty wolnego rynku przez nieodwracalne usztywnienie kursu waluty i eliminację ryzyka kursowego. Integracja monetarna może również wskazywać na chęć dalszej ekonomicznej integracji w obszarze praw własności, zniesienia wszelkich ograniczeń przepływu towarów i usług, taryf celnych, różnic w zakresie polityki rynku pracy i polityki socjalnej. Wspólna waluta jest również widziana jako dużo wiarygodniejsze rozwiązanie niż inne reżimy kursowe, m.in. dlatego, że wyklucza konkurencyjną dewaluację kursu waluty krajowej, sprzyja napływowi inwestycji bezpośrednich, budowaniu długookresowych relacji oraz wzmaga różne formy współpracy (integracji) politycznej. Dzięki temu producenci mogą być bardziej skłonni do ponoszenia większych nakładów inwestycyjnych w celu poszerzenia zakresu swojej działalności. Będzie to promowało wzajemny handel, ekonomiczną i finansową integrację oraz przyspieszy korelację cykli biznesowych w krajach posługujących się jednolitą walutą. Jednocześnie pozwoli na ewolucję postrzegania wspólnego rynku z perspektywy krajowej czy regionalnej na perspektywę globalną. 2.7.2. Endogeniczność a specjalizacja Doktryna endogeniczności OOW postuluje pozytywne powiązania pomiędzy integracją handlową a korelacją cykli koniunkturalnych. Głównym mechanizmem sprawczym jest to, że integracja walutowa redukuje koszty wymiany handlowej przez eliminację ryzyka kursowego i kosztów jego ubezpieczenia. Wspólna waluta jest widziana jako poważniejsze i trwasze zobowiązanie niż samo usztywnienie kursu (McCallum 1995). Powinno to sprzyjać symetryczności szoków poprzez wzrost powiązań handlowych. Frankel i Rose wskazują zatem, że jeśli kraje utworzą jedynie unię celną, to zwiększy się integracja handlowa i korelacja cykli. Jeśli te same kraje utworzą unię walutową, to stopień wymiany handlowej i korelacja cykli zwiększą się jeszcze bardziej i kraje stosunkowo szybko znajdą się po prawej stronie linii OOW przesuną się one z punktu 1 do punktu 2 (zob. rysunek 2.4). Oznacza to, że mimo niespełnienia kryteriów ex ante można je spełnić ex post. Oś x na tym rysunku wskazuje stopień otwartości gospodarek, a oś y stopień powiązania cykli koniunkturalnych. Opadająca linia OOW pokazuje kombinacje otwartości (integracji handlowej) oraz symetryczności (korelacji dochodu, cykli koniunkturalnych) danej gospodarki względem OOW. Dla krajów leżących na linii OOW bilans korzyści i kosztów jest zerowy. Taki kształt linii OOW wynika z faktu, że spadek zbieżności gospodarek (wzrost asymetryczności) zwiększa koszty unii walutowej, które mają głównie charakter makroekonomiczny. Wzrastają one dlatego, że utrata narodowej polityki pieniężnej jest tym bardziej kosztowna, w im większym stopniu (pod względem zbieżności cykli koniunkturalnych) dana gospodarka różni się od reszty krajów, a więc jest mniej symetryczna. Mniejszy stopień symetryczności może natomiast rekompensować wzrastający stopień otwartości, a więc integracji, który będzie również zwiększał stopień symetrii. Punkty leżące na prawo od linii OOW reprezentują kraje, dla 48

Teoretyczne podstawy integracji walutowej których bilans korzyści i kosztów integracji monetarnej jest dodatni, podczas gdy na lewo od linii OOW znajdują się państwa, dla których bilans ten jest ujemny. Rysunek 2.4 Wpływ handlu zagranicznego na korelację dochodów unii walutowej. Endogeniczność kryteriów OOW Przeważają korzyści z unii walutowej Korelacja cykli koniunkturalnych Przeważają koszty unii walutowej UE 1 UGW - 2 Linia OOW Stopień otwartości gospodarek Źródło: Mongelli, De Grauwe (2005). Z dyskusji na temat korzyści integracji monetarnej w świetle nowej TOOW wyłania się przeciwstawny wobec endogeniczności paradygmat specjalizacji. Wielu obserwatorów (Krugman, Eichengreen, Kenen) twierdzi, że w ugrupowaniach integracyjnych tendencje do specjalizacji biorą górę nad tendencjami do dywersyfikacji produkcji (Lutkowski 2004). Tezę tę opierają na doświadczeniach USA (Krugman 1993), wskazując, że w dłuższym okresie w ramach integracji działają dwie przeciwstawne siły: w kierunku dekoncentracji i koncentracji produkcji. Bezpośrednio po usunięciu barier handlowych wewnątrz takiego obszaru objawia się przewaga sił deglomerujących produkcję. Z upływem czasu na znaczeniu zyskują przede wszystkim czynniki decydujące o korzyściach skali, prowadząc do aglomeracji produkcji. Hipoteza ta nawiązuje do teorii handlu i korzyści skali, których osiąganiu sprzyja posiadanie jednolitej waluty. Rosnący stopień otwartości i większa integracja handlowa sprzyjają bowiem specjalizacji w produkcji dóbr, w których dane kraje (regiony) osiągają przewagi komparatywne. Wówczas struktura gospodarek poszczególnych członków unii walutowej może stać się mniej zdywersyfikowana i bardziej podatna na szoki asymetryczne, a korelacja ich produkcji się zmniejszy, co doprowadzi do większych kosztów 49

Mechanizmy funkcjonowania strefy euro z tytułu uczestnictwa w obszarze wspólnej waluty 7. Wzrost integracji mógłby zatem przesunąć kraj z punktu 1 do punktu 2 na rysunku 2.5. Rysunek 2.5 Specjalizacja a korelacja dochodów uczestników unii walutowej Korelacja cykli koniunkturalnych i dochodów Przeważają koszty unii walutowej Przeważają korzyści z unii walutowej 1 Linia OOW 2 Stopień otwartości gospodarek Źródło: Mongelli, De Grauwe (2005). W debacie na temat wpływu wspólnego pieniądza na zwiększenie bądź zmniejszenie korelacji cykli koniunkturalnych (dochodów) i tym samym symetryczności gospodarek należy odpowiedzieć na pytanie, czy wspólna waluta stymuluje w większym stopniu handel międzygałęziowy czy wewnątrzgałęziowy. Frankel (2004), Fidrmuc (2003), którzy prowadzili badania ekonometryczne testujące znaczenie wzajemnego handlu i jego wpływ na korelację cykli koniunkturalnych, wskazują, że dla trwałości synchronizacji cykli koniunkturalnych decydujące znaczenie ma stopień powiązań handlu wewnątrzgałęziowego. Wówczas w warunkach szoku zmiana popytu dotyka przemysły we wszystkich krajach, co daje pozytywną korelację. Wyniki badań tych autorów potwierdzają, że wewnątrzgałęziowa specjalizacja jest źródłem pozytywnej korelacji cykli 8. 7 Frankel (2004) twierdzi, że rozwiązaniem problemu wzrastającej integracji i towarzyszącego jej obniżenia dywersyfikacji jest poszerzenie granic OOW, aby obszar był dostatecznie zróżnicowany. Z tego punktu widzenia zasadny wydaje się pogląd, że gdyby można zaprojektować świat od nowa, to należałoby mu dać jedną walutę. 8 Handel wewnątrzgałęziowy podobnymi produktami czyli równoczesny import i eksport podobnych produktów między krajami członkowskimi, daje korzyści konsumentom przez zaopatrzenie ich w duży wybór bardziej różnorodnych produktów. Przedmiotem handlu są podobne produkty zróżnicowane jakościowo i cenowo. Polska wysyła np. do państw Unii produkty tańsze, ale gorsze jakościowo, które kupowane są w UE przez grupy o niższych dochodach. Kupuje natomiast produkty lepszej jakości, na które istnieje ograniczone zapotrzebowanie w Polsce wśród zamożniejszych konsumentów. Handel międzygałęziowy przynosi również korzyści krajom w nim uczestniczącym, ale powoduje jednocześnie negatywne następstwa związane z redystrybucją dochodów oraz koszty dostosowawcze ze względu na 50