1 WYBRANE TEORIE BEZROBOCIA Trendy i tendencje, które w znaczący sposób kształtują funkcjonowanie współczesnego człowieka na tle mechanizmów rynkowych, analizowane są na gruncie różnych dziedzin nauk, zarówno ekonomicznych, jak i społecznych oraz przez wielu badaczy (Szydlik-Leszczyńska 2012, Noga, Stawicka 2009, Solarczyk-Ambrozik 2009, Jarmołowicz 2008, Stopińska-Pająk 2006, Drozdowski 2002, Kryńska 2001, Unolt 1996). Do czynników warunkujących zmiany mechanizmów rynkowych, należą przede wszystkim rewolucja informatyczna i wymiana informacji, których konsekwencją są: nasilone tempo rozwoju technologii, procesy globalizacyjne swobodny przepływ towarów i usług. Migracja ludności, mieszanie się kultur, zacieranie się granic miejsca, czasu i przestrzeni, odkrycia naukowe w takich dziedzinach, jak fizyka, medycyna, chemia, informatyka, pozwalają na głęboką ingerencję w ludzkie życie, ale także jego poprawę na różnych płaszczyznach. Rozwój sektora bankowego, prywatyzacja przedsiębiorstw ale także zmiany demograficzne i własnościowe (Atamańczuk, 2000, s. 23-24; Drozdowski 2002, s. 81-105). Podejmując rozważania i próbę charakterystyki współczesnego rynku pracy, należy odwołać się w pierwszej kolejności do takich pojęć, jak: rynek które jest ściśle powiązane z ekonomią oraz elastyczne zatrudnienie czy deregulacja rynku pracy, ponieważ pod tymi terminami najczęściej rozumie się sposób organizacji stosunków pracy oraz politykę rynku pracy. Funkcjonowanie rynku pracy zależy od istniejących w danym kraju uwarunkowań prawnych, odnoszących się do świadczenia pracy. Według wielu definicji rynek pracy jest miejscem, które umożliwia kontakt producentów z konsumentami. To rodzaj rynku ekonomicznego, na którym z jednej strony znajdują się poszukujący pracy i ich oferty, a z drugiej przedsiębiorcy, tworzący miejsca pracy i poszukujący siły roboczej. Jest to przestrzeń, która umożliwia zawarcie transakcji między sprzedającym a kupującym. Na rynku pracy w roli towaru wymiany występuje praca ludzka (Unolt, 1996, s. 22), ale także wszystkie procesy, ich formy i obszary geograficzne występowania, związane z zatrudnianiem pracowników, uwarunkowania prawne i procedury negocjacji warunków tego zatrudnienia, a w konsekwencji czysta wymiana posiadanych indywidualnych umiejętności na pieniądze. Rynek pracy zatem, jak każdy rynek jest mechanizmem wymiany i alokacji, jest też zarazem szczególną przestrzenią społeczną. W odniesieniu do takiego rodzaju towaru jakim jest praca, ludzie stosują nie tylko kryteria ekonomiczne w ich decyzjach i wyborach obecne są również kryteria sprawiedliwości społecznej i zasada solidaryzmu społecznego. Stanowi on strefę zależną od społeczeństwa, jest częścią złożonej sieci współzależnych instytucji, obejmujących państwo i społeczeństwo obywatelskie. Rynek pracy może odzwierciedlać, wytwarzać i utrwalać nierówności społeczne, funkcjonujące w innych wymiarach życia społecznego. 1 S t r o n a
2 Rynek pracy tworzony jest przez zasoby kapitału ludzkiego i ich wykorzystanie z uwzględnieniem podziału na grupy wiekowe, wykształcenie i kategorię zdrowotną. Jest specyficzną instytucją życia społecznego, obejmującą sobą kanony obszaru ludzkich zachowań i decyzji, na których dochodzi do spotkania wolnego właściciela oferenta własnej siły roboczej i nabywcy tej siły; tj. pracodawcy, również suwerennego w swoich decyzjach o kupnie (Drozdowski, 2002, s. 24). Rynek pracy jest bardzo ważny, gdyż pełni dwie zasadnicze funkcje w gospodarce. Dla ludzi występujących z podażą pracy stwarza możliwość otrzymywania dochodów, a dla firm zgłaszających popyt na pracę jest źródłem podstawowego czynnika wytwórczego. Zmienność rynku świadczy o tym, że jest on dynamicznym układem stosunków (Unolt, 1996, s. 37), wynika to z wzajemnego oddziaływania popytu na pracę i podaży pracy, a konsekwencją tej aktywności są stany równowagi i nierównowagi rynku pracy Tabela 1 Pozytywne i negatywne zjawiska rynku pracy POZYTYWNE ZJAWISKA RYNKU PRACY prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych i ich restrukturyzacja rozwój indywidualnych podmiotów gospodarczych wzrost podmiotowości samorządów gminnych poprawa jakości produktów, towarów i oferowanych usług udział kapitału zagranicznego i otwarcie rynku na inwestycje zagraniczne realizacja programu powszechnego uwłaszczenia NEGATYWNE ZJAWISKA RYNKU PRACY masowe bezrobocie ograniczony dostęp absolwentów i młodych ludzi do pracy spadek poziomu życia materialnego (np. problem bezdomności) rozproszenie kapitału polskich przedsiębiorstw brak konsolidacji polskich przedsiębiorstw w zakresie wspólnej polityki, strategii i podejmowania działań, zaniedbania w sferze infrastruktury (jakość dróg, dojazdy, łączność) nadmierny transfer zysków za granicę Źródło: Siudem A., Wybrane środowiska pracy charakterystyka i przemiany, [w]: Kwiatkowska G.E., Siudem A., Człowiek w środowisku pracy, Lublin 2011a, s. 24. BEZROBOCIE I. Definicja bezrobocia 2 S t r o n a
3 Bezrobocie to zjawisko polegające na tym, że pewna część ludzi zdolnych do pracy, poszukujących pracy i akceptujących istniejący poziom wynagrodzenia nie znajduje zatrudnienia. Natomiast według Międzynarodowej Organizacji Pracy, której definicję bezrobocia honorują badania statystyczne prowadzone w krajach Europy w ramach systemu Eurostat, osoba bezrobotna to ta, która w tygodniu, w którym przeprowadzono badanie, nie wykonywała pracy zarobkowej dłużej niż przez godzinę. Bezrobocie można rozpatrywać w skali makro i mikro. z bezrobociem w skali makro mamy do czynienia w sytuacji, gdy na określonym obszarze geograficznym znaczna liczba osób zdolnych do podjęcia pracy pozostaje poza zatrudnieniem. Natomiast bezrobociem w skali mikro jest utrata pracy z powodu braku kwalifikacji lub innych umiejętności pozwalających objąć i utrzymać stanowisko. Podstawowym miernikiem poziomu bezrobocia jest stopa bezrobocia, czyli ukazywana w procentach relacja pomiędzy liczbą zarejestrowanych osób bezrobotnych a liczbą osób czynnych zawodowo (to jest zdolnych w prawnie określonych warunkach do podjęcia pracy). To sytuacja, w której istnieje grupa pracowników (jednostek) zdolnych do pracy i zgłaszających gotowość jej podjęcia, lecz nie znajdująca możliwości zatrudnienia R.J.Barro,Makroekonomia, 1997 BEZROBOCIE stanowi jeden z najtrudniejszych problemów społeczno-gospodarczych. Jest od dawna przedmiotem zainteresowania socjologów i psychologów, ponieważ ze względu na swoje następstwa jest poważnym problemem społecznym. II. Rodzaje bezrobocia W zależności od przyczyn występowania wyróżnia się: J.M.Szaban, Rynek pracy w Polsce i w Unii Europejskiej, 2013 bezrobocie przymusowe - czyli niezależne od zachowania bezrobotnych. bezrobocie dobrowolne - spowodowane jest tym, że część pracowników poszukujących pracy nie akceptuje poziomu płacy realnej. bezrobocie strukturalne występuje w momencie niedostosowania kwalifikacji pracowników do zapotrzebowaniu rynku pracy. bezrobocie frykcyjne (płynne, naturalne) - obejmujące również ludzi zmieniających prace, przejściowo jej poszukujących z rożnych powodów. bezrobocie technologiczne wynika ze zmiany techniki, technologii, oraz z zastąpienia pracy żywej pracą maszyn bezrobocie sezonowe uzależnione od pór roku (np. budownictwo, ogrodnictwo); bezrobocie koniunkturalne - czyli jest zależny od koniunktury, stąd nazwa bezrobocia. W fazach wysokiej koniunktury popyt rozszerza się i bezrobocie spada nawet do poziomu bezrobocia naturalnego. 3 S t r o n a
4 bezrobocie krótkookresowe - do 3 miesięcy bez zatrudnienia. bezrobocie średniookresowe od 3 do 12 miesięcy bez zatrudnienia. bezrobocie długookresowe dotyczy osób, które pozostają bez pracy POWYŻEJ 12 miesięcy. bezrobocie jawne zarejestrowane (da się określić) bezrobocie ukryte bezrobocie, które nie jest wykazywane w oficjalnej ewidencji statystycznej. Nie wszystkie osoby rejestrują się w urzędzie pracy. Ten typ bezrobocia najczęściej występuje na wsiach, dlatego też nazywa się je bezrobociem agrarnym. III. Przyczyny bezrobocia likwidacja niektórych gałęzi przemysłu np. górnictwa zmniejszenie popytu na konkretne dobra czy usługi ograniczanie produkcji brak informacji o miejscach pracy brak mobilności przeniesienie zakładu do innego rejonu niedostosowane do potrzeb rynku wykształcenia pracowników zmiany w technologii wysokie obciążenia fiskalne niechęć podjecie zatrudnienia IV. Skutki bezrobocia Wydłużenie się okresu pozostawania bez pracy powoduje nasilanie się zjawisk izolacji, napięć i konfliktów społecznych. Bezrobocie jest czynnikiem wpływającym na wzrost patologii społecznej oraz prowadzi do istotnego pogorszenia warunków życia całych społeczności lokalnych. Przy dłuższym okresie pozostawania bez pracy rozpoczyna się proces destrukcji. Wyraża się on izolacją społeczną, brakiem zaufania do samego siebie, niskimi dochodami, stresem w rodzinie, pogorszeniem zdrowia psychicznego i fizycznego i zwiększonymi trudnościami znalezienia nowej pracy. Społeczne koszty bezrobocia wynikają z niepełnego wykorzystania zasobów pracy w gospodarce oraz konieczności wspierania osób pozostających bez pracy ze środków publicznych, zwłaszcza w sytuacji bezrobocia przymusowego, gdy gospodarka produkuje mniej dóbr niż wynoszą jej potencjalne zdolności. Koszty bezrobocia najczęściej rozpatrywane są w rozbiciu na koszty prywatne i społeczne. Koszty prywatne zależą od charakteru bezrobocia. w przypadku bezrobocia dobrowolnego prywatny koszt jest mniejszy niż prywatne korzyści z bycia bezrobotnym tzn. zasiłki są stosunkowo wysokie do zarobków w proponowanej pracy. Jeżeli bezrobocie jest przymusowe, to cierpienia ludzi są większe i argumentacja na rzecz udzielania im pomocy staje się silniejsza. 4 S t r o n a
5 PSYCHOLOICZNE i SPOŁECZNE frustracja poszczególnych jednostek frustracja grup społecznych depresja obniżone poczucie własnej wartości izolacja od swojego środowiska społecznego zerwanie kontaktów towarzyskich i rodzinnych osłabienie więzi alkoholizm narkomania różne formy przestępczości wzrost liczby rozwodów załamanie się struktury czasu pogorszenie stanu zdrowia bezsilność EKONOMICZNE marnotrawstwo kapitału ludzkiego obniżenie poziomu materialnego życia wzrost wydatków Państwa w związku z przeznaczeniem ich na zasiłki dla bezrobotnych zmniejszenie dochodów Państwa ponieważ bezrobotni nie płacą składek emigracja wysoko wykształconych kadr tzw. DRENAŻ MÓZGÓW skrajne ubóstwo POLITYCZNE spadek zainteresowania partiami politycznymi dystans do partii politycznych gotowość do wspierania partii deklarujących pomoc bezrobotnym skłonność do obciążania rządzących za zaistniałą sytuację podatność na hasła eksternistyczne destabilizacja życia społeczno - politycznego Koszty i skutki bezrobocia dzieli się na: Koszty bezpośrednie wydatki z funduszu pracy, pomocy społecznej. Koszty te odczuwa całe społeczeństwo. Wiąże się to ponoszonymi przezeń dużymi kosztami świadczeń socjalnych, ograniczeniem dochodów z podatków i składek ubezpieczeniowych, rozszerzaniem zjawisk patologicznych, wzrostem napięć społecznych Koszty pośrednie ulgi i zwolnienia fiskalne w rejonach zagrożonych bezrobociem, luka czynników wytwórczych, koszty związane z ewentualnym zatrudnieniem w szarej strefie gospodarki Pozytywne aspekty społeczno-ekonomiczne zmiany postaw wobec pracy, racjonalizacja zatrudnienia, wspomaganie procesów restrukturyzacji, racjonalizacja wyboru kwalifikacji i zawodu. Negatywne skutki społeczno-psychologiczne i moralne pogorszenie standardu życia, zagrożenie egzystencji, zagrożenia w sferze psychologicznej człowieka. 5 S t r o n a
6 V. Wybrane teorie bezrobocia TEORIA NATURALNEJ STOPY BEZROBOCIA M. Friedmana i E. Phelpsa. BEZROBOCIE istnieje ponieważ brak jest doskonałej informacji o wolnych miejscach pracy i wolnej siły roboczej siła robocza jest mało mobilna konkurencja między pracodawcami a pracobiorcami jest ograniczona proces zajmowania wolnych miejsc pracy nie jest natychmiastowy. W rezultacie zawsze istnieje pewna liczba wolnych miejsc pracy oraz osób poszukujących lub zmieniających pracę. Sposoby walki z bezrobociem: zwiększenie dostępu do informacji zwiększenie mobilności zasobów pracy rozwój pośrednictwa i poradnictwa zawodowego ograniczenie dostępu do zasiłków dla bezrobotnych ograniczenie przywilejów związkowych TEORIA POSZUKIWAŃ NA RYNKU PRACY oferty na rynku pracy różnią się zarówno co do wymagań, jak i do płac liczą się różnorodne kwalifikacje zawodowe bezrobocie jest zjawiskiem dobrowolnym gdyż wynika z dobrowolnych decyzji jednostek o podjęciu poszukiwań lepszej pracy by decyzja poszukującego pracy była jak najlepsza i przyniosła największy dochód powinien na poszukiwanie pracy poświęcić jak najwięcej czasu 3 podstawowe założenia teorii POSZUKIWAŃ 1. Miejsca pracy różnią się pod względem wysokości ofert płacowych, a poszczególni pracownicy pod względem aspiracji płacowych. Co oznacza, że nie każdą pracę są skłonni podjąć. Pogląd ten zmienia się głównie pod wpływem długości okresu pozostawania bez pracy i ogólnej sytuacji na rynku pracy 2. Koszt zdobywania informacji jest większy, gdy poszukujący pracy jest zatrudniony. Zatem część osób dobrowolnie decyduje się na pozostanie bez pracy aby szukać takiej która będzie da nich najbardziej odpowiednia. 3. W miarę przedłużania się czasu poszukiwań, wśród pracowników zanika iluzja pieniądza. MODELE W TEORII POSZUKIWAŃ Model liczebności próbki Poszukujący pracy dokonuje wyboru najkorzystniejszych ofert spośród innych. To rachunek zysków i strat. 6 S t r o n a
7 Model płacy progowej Poszukujący pracy ogranicza oferty przez wysokość płacy nominalnej z danego ogłoszenia. TEORIA NAIRU W latach osiemdziesiątych za sprawą R. Layarda, S. Nickella i R. Jackmana zrodziła się inna teoria bezrobocia równowagi zwana NAIRU nadwyżka popytu nad podażą (więcej pracodawców nic pracowników) im więcej jest pracowników tym bardziej spada poziom płac nominalnych zapotrzebowanie na towary wywołuje wzrost produkcji zatrudnienia i spadek bezrobocia, prowadzi to także do wzrostu cen. jak rynek zaspokoi się, następują zwolnienia i wzrasta poziom bezrobocia NEOKLASYCZNA TEORIA BEZROBOCIA Wywodzi się z teorii A. Marshala i opiera się na założeniu funkcjonowania doskonałego rynku pracy. Głównym założeniem tej teorii jest twierdzenie, że w warunkach wolnorynkowej gospodarki występuje tendencja do ustalania się równowagi na rynku pracy, charakteryzująca się pełnym zatrudnieniem. Jest to stan, w którym znajdują zatrudnienie wszyscy skłonni do pracy wg ukształtowanych na rynku stawek płac. zarówno pracodawcy, jak i pracownicy dążą do maksymalizacji swoich korzyści na rynku pracy warunki pacy są doskonale elastyczne istnieje nieograniczona mobilność siły roboczej pracodawcy i pracownicy mają dostęp do pełnej informacji o rynku pracy (miejscach pracy, płacach, warunkach pracy...) BEZOBOCIE jest wynikiem ograniczeń w działaniu swobodnych mechanizmów rynkowych, wynika to głównie z ingerencji związków zawodowych, które sprzeciwiają się obniżeniu płac zgodnie z wymogami do redukcji zatrudnienia. Według tej teorii państwo powinno ograniczać się do: podejmowania działań usprawniających działanie rynku, rozwoju sieci urzędów zatrudnienia, poprawy informacji o wolnych miejscach pracy, prowadzenia szkoleń w zakresie podnoszenia i zmiany kwalifikacji. TEORIA KEYNOSOWSKA Odrzuca ona neoklasyczną tezę, że mechanizmy rynkowe prowadzą do równowagi. Według tej teorii bezrobocie ma charakter PRZYMUSOWY a nie dobrowolny. Sytuacja na rynku pracy wymaga aktywnej interwencji Państwa, prowadzonej przy pomocy instrumentów fiskalnych (ulgi podatkowe) i pieniężnych ( tanie kredyty). 7 S t r o n a
8 POZAPŁACOWE CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA WZROST BEZROBOCIA szybki postęp techniczny i technologiczny (zastępowanie pracy żywej) niedorozwój instytucji powołanych do przeciwdziałania bezrobociu osłabienie barier celnych załamanie eksportu ( wywozu za granicę) organizacje edukacyjne nieprzystosowane do funkcjonowania na rynku pracy niskie standardy edukacyjne dla najgorzej sytuowanych a rynku pracy brak dostatecznie wykształconej infrastruktury przedsiębiorczości bariera mieszkaniowa i lokalna (niedostatek lokali, bardzo wysokie czynsze) zjawisko HISTEREZY, które zakłada, iż bezrobocie utrzymuje się mimo poprawy koniunktury. Trwałych śladów nie może usunąć nawet dynamiczne ożywienie gospodarcze. niedostosowanie kwalifikacji do potrzeb rynku pracy LITERATURA: Szaban J.M, Rynek pracy w Polsce i Unii Europejskiej, Warszawa 2013 Jarmołowicz W., Przemiany współczesnego rynku pracy, Poznań 2008 Kacperska M., Teoretyczne aspekty rynku pracy, Poznań 2008 Drozdowski R., Rynek pracy w Polsce: recepcja, oczekiwania, strategie dostosowawcze Poznań 2002 Budnikowski T., Bezrobocie wyzwaniem współczesności, Poznań 2009 Pulińska U (red)., Edukacja szansą aktywizacji lokalnego rynku pracy, Olsztyn 2010 Noga M., Stawicka M.K. (red), Rynek pracy w Polsce w dobie integracji europejskiej i globalizacji, Warszawa 2009 Łuka M., Osoba ludzka a bezrobocie. Analiza filozoficzno pedagogiczna, Lublin 2011 8 S t r o n a