Charakterystyka epidemiologiczno-kliniczna 705 nowotworów gruczołów ślinowych

otolaryngologia polska 67 (2013) 154 163 Dostępne online www.sciencedirect.com journal homepage: www.elsevier.com/locate/otpol Artykuł oryginalny/original research article Charakterystyka epidemiologiczno-kliniczna 705 nowotworów gruczołów ślinowych Epidemiological and clinical characteristics of 705 salivary glands neoplasms Magdalena Ziółkowska 1, *, Stanisław Bień 2,Sławomir Okła 1, Stanisław Żyłka 1 1 Dział Kliniczny Otolaryngologii Chirurgii Głowy i Szyi Świętokrzyskiego Centrum Onkologii w Kielcach, Kierownik: dr n. med. S. Okła, Kielce, Poland 2 Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, Dziekan: prof. zw. dr hab. S. Głuszek, Kielce, Poland informacje o artykule abstract Historia artykułu: Otrzymano: 11.02.2013 Zaakceptowano: 05.03.2013 Dostępne online: 07.03.2013 Słowa kluczowe: gruczoły ślinowe nowotwory epidemiologia histopatologia Keywords: Salivary glands Neoplasms Epidemiology Histopathology The epidemiological data concerning the rare group of tumors derived from salivary glands recorded in the National Cancer Registry is insufficient because it records only malignant salivary glands tumors. Aims of the study: The epidemiological and clinical characteristics of 699 patients with salivary glands tumors (n = 705). Material: The data were retrieved from ENT Department District Hospital in Kielce (01.09.1989 28.02.2001) and from Department of Otolaryngology Head and Neck Surgery Holy Cross Cancer Centre in Kielce (01.03.2001 31.12.2008). Results and conclusions: In the analyzed group of 699 patients with 705 salivary glands tumors women predominated, consisting 54,2% of all group. The average age in group of malignant tumors was higher than in nonmalignant group. The risk of malignant neoplasms development increased with patient age. In the analyzed group of 705 salivary glands tumors the nonmalignant neoplasms dominated 78,3%. Out of all cases, 547 (77,6%) were localized in the parotid gland, 80 (11,3%) in submandibular gland and 78 (11,1%) in minor salivary glands. Nonmalignant tumors were more frequent in the parotid gland (82,8%) and submandibular gland (71,3%), whereas in minor salivary glands nonmalignant and malignant neoplasms the occurrence was nearly the same. In general the smaller the salivary gland, the risk of development malignant tumors was higher. In group of nonmalignant salivary gland tumors two histopathological types dominated pleomorphic adenoma and Warthin's tumor, which comprised 91,8% of the whole group. In the group of 153 malignant salivary gland tumors the most common histopathology were adenoid cystic carcinoma, mucoepidermoid carcinoma and adenocarcinoma. In the analyzed period of 20 years' time, the incidence of salivary glands tumors increased with high siginificance, both for nonmalignant, as well malignant tumors. 2013 Polish Otorhinolaryngology - Head and Neck Surgery Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved. * Adres do korespondencji: Swiętokrzyskie Centrum Onkologii, Dział Otolaryngologii Chirurgii Głowy i Szyi, ul. Artwinskiego 3, 25-734 Kielce. Tel.: +48604791557. Adres email: m.ziolkowska0@poczta.onet.pl (M. Ziółkowska). 0030-6657/$ see front matter 2013 Polish Otorhinolaryngology - Head and Neck Surgery Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved. http://dx.doi.org/10.1016/j.otpol.2013.03.002

otolaryngologia polska 67 (2013) 154 163 155 Wstęp Nowotwory wywodzące się z gruczołów ślinowych występują stosunkowo rzadko i stanowią około 3 4% wszystkich nowotworów głowy i szyi [1, 2]. Guzy te mogą rozwijać się zarówno w tzw. dużych (ślinianka przyuszna, ślinianka podżuchwowa, ślinianka podjęzykowa), jak i małych gruczołach ślinowych. Małymi gruczołami ślinowymi są drobne ogniska tkanki gruczołowej znajdujące się w błonie śluzowej górnego odcinka drogi pokarmowej i oddechowej. Ich liczbę szacuje się na 600 1000. Najliczniej zgromadzone są w błonie śluzowej jamy ustnej i ustnej części gardła, ale spotkać je można również w jamie nosa,wnętrzu krtani czy w zatokach przynosowych. Jedynie 10 15% wśród nowotworów gruczołów ślinowych stanowią guzy złośliwe [3, 4]. Krajowy Rejestr Nowotworów odnotowuje jedynie nowotwory złośliwe dużych gruczołów ślinowych (wg ICD10: C07 nowotwór złośliwy ślinianki przyusznej, C08 nowotwór złośliwy innych i nieokreślonych dużych gruczołów ślinowych). Nowotwory złośliwe wywodzące się z małych gruczołów rejestrowane są w lokalizacjach, w których się rozwinęły (jama ustna, gardło, krtań, nos i zatoki przynosowe). W 2010 roku w Polsce odnotowano ogółem 336 (C07 + C08)złośliwych nowotworów gruczołów ślinowych (181 M + 155 K), a zmarło z powodu tych nowotworów w analizowanym okresie 176 chorych (110 M + 66 K). Surowy współczynnik zachorowań u mężczyzn wynosił 0,9:100 tys., u kobiet 0,8:100 tys. [5]. Na świecie współczynnik występowania nowotworów gruczołów ślinowych zarówno niezłośliwych, jak i złośliwych, notowany jest bardzo różnie i waha się 0,4 13,5 przypadka na 100 tysięcy mieszkańców rocznie. W grupie nowotworów złośliwych wynosi natomiast 0,4 2,6 przypadka na 100 tysięcy mieszkańców [1]. Brak jest szczegółowych danych dotyczących epidemiologii, patologii i dystrybucji ogółu nowotworów gruczołów ślinowych, ponieważ dominujące w tej grupie nowotwory niezłośliwe nie są uwzględniane w żadnych rejestrach onkologicznych. Według doniesień z piśmiennictwa, większość, bo około 80% wszystkich nowotworów gruczołów ślinowych, zlokalizowana jest w śliniankach przyusznych, 10 25% przypada na ślinianki podżuchwowe, a kilka procent dotyczy ślinianek podjęzykowych i małych gruczołów ślinowych [6, 7]. Według Barnesa i wsp. [1], w śliniankach przyusznych rozwija się 64 80% nowotworów (głównie w obrębie płata powierzchownego), 7 11% w obrębie ślinianki podżuchwowej, mniej niż 1% w śliniance podjęzykowej, a 9 23% w małych gruczołach ślinowych. Powszechnie przyjmuje się, że im mniejszy gruczoł ślinowy, tym większe prawdopodobieństwo, że rozwijający się w nim nowotwór będzie guzem złośliwym [1, 4]. We wszystkich lokalizacjach nowotworów gruczołów ślinowych wraz z wiekiem zwiększa się znamiennie odsetek guzów złośliwych [6, 8]. Cele pracy 1. Charakterystyka wieku i płci pacjentów. 2. Charakterystyka dystrybucji i obrazu histopatologicznego nowotworów w poszczególnych gruczołach ślinowych. 3. Analiza zjawiska wzrostu częstości występowania nowotworów gruczołów ślinowych w latach 1989 2008. Materiał i metodyka Do analizowanej grupy włączono wszystkich pacjentów, u których w wyniku postępowania diagnostycznego ustalono rozpoznanie kliniczne kwalifikujące do grupy nowotworów gruczołów ślinowych. Grupa obejmowała 699 pacjentów, u których rozpoznano 705 nowotworów dużych i małych gruczołów ślinowych (u 6 pacjentów zdiagnozowano nowotwory w obu śliniankach przyusznych). Materiał pochodził z Oddziału Otolaryngologii Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Kielcach z okresu 01.09.1989 28.02.2001 oraz z Działu Otolaryngologii, Chirurgii Głowy i Szyi Świętokrzyskiego Centrum Onkologii w Kielcach z okresu 01.03.2001 31.12.2008. Dane dotyczące charakterystyki epidemiologiczno-klinicznej uzyskano, analizując dokumentację medyczną historie chorób i karty ambulatoryjne, oraz na podstawie bieżących badań kontrolnych. W pracy zastosowano następujące modele analizy statystycznej: test x 2, test t-studenta oraz analizę regresji. Wyniki badań W analizowanej grupie 699 pacjentów z 705 nowotworami gruczołów ślinowych przeważały kobiety, które stanowiły 54,2% ogółu grupy. Różnica w ogólnej liczbie zachorowań kobiet i mężczyzn jest istotna statystycznie (test x 2 p = 0,028). Dominację kobiet odnotowano w grupie pacjentów z nowotworami niezłośliwymi (test x 2 p = 0,009), natomiast w grupie nowotworów złośliwych nie odnotowano istotnej statystycznie różnicy zależnej od płci (test x 2 p = 0,871) (Tab. I). Nie stwierdzono statystycznie istotnej różnicy pomiędzy średnią wieku kobiet i mężczyzn zarówno w grupie nowotworów niezłośliwych (test t-studenta p = 0,131), jak i złośliwych (test t-studenta p = 0,399). Natomiast średnia wieku pacjentów z nowotworami złośliwymi była statystycznie istotnie wyższa od średniej wieku pacjentów z nowotworami niezłośliwymi (test t-studenta p < 0,001), zarówno w grupie kobiet (test t-studenta p < 0,001), jak i mężczyzn (test t-studenta p < 0,001) (Tab. II). W całej analizowanej grupie nowotworów niezłośliwych i złośliwych szczyt zachorowań przypadał na przedział wieku 51 70 lat. W grupie nowotworów niezłośliwych szczyt zachorowań obejmuje przedział wieku 41 60 lat, natomiast w grupie nowotworów złośliwych szczyt zachorowań obejmuje przedziały 61 70 lat i powyżej 70. roku życia. Rycina 1 wyraźnie wskazuje, że wraz z wiekiem wzrasta liczba pacjentów z nowotworami złośliwymi i stanowi w grupie powyżej 60 lat 54,2% ogółu zachorowań na nowotwory gruczołów ślinowych. Ryzyko rozwoju nowotworu złośliwego gruczołów ślinowych wzrasta wraz z wiekiem pacjentów (analiza regresji p = 0,002). Dystrybucję nowotworów w poszczególnych gruczołach ślinowych i proporcje guzów złośliwych oraz niezłośliwych w poszczególnych lokalizacjach ilustrują ryciny 2 i 3. W naszym materiale, podobnie jak w kilku innych doniesieniach, nie wyróżniono nowotworów wywodzących się ze ślinianki podjęzykowej [9, 13, 15,

156 otolaryngologia polska 67 (2013) 154 163 Tabela I Analiza płci w grupie pacjentów z nowotworami niezłośliwymi i złośliwymi gruczołów ślinowych (n = 699) Table I Analysis of sex of the patients with benign and malignant salivary glands tumors (n = 699) Typ nowotworu Kobiety n (%) Mężczyźni n (%) Ogółem (K + M) n (%) Nowotwory niezłośliwe (NN) 304 (55,7%) 242 (44,3%) 546 (100%) Nowotwory złośliwe (NZ) 75 (49,0%) 78 (51,0%) 153 (100%) Ogółem (NN + NZ) 379 (54,2%) 320 (45,8%) 699 (100,0%) Tabela II Analiza wieku w grupie pacjentów z nowotworami niezłośliwymi i złośliwymi gruczołów ślinowych (n = 699) Table II Analysis of age of the patients with benign and malignant salivary glands tumors (n = 699) Typ nowotworu Kobiety średnia wieku (przedziały wieku) Mężczyźni średnia wieku (przedziały wieku) Ogółem (K + M) średnia wieku (przedziały wieku) Nowotwory niezłośliwe (NN) 49,3 (12 89) 51,3 (13 86) 50,1 (12 89) Nowotwory złośliwe (NZ) 58,2 (12 88) 60,5 (17 88) 59,4 (12 88) Ogółem (NN + NZ) 51,0 (12 89) 53,6 (13 88) 52,2 (12 89) 16, 20], co potwierdza i rzadkość guzów w tej śliniance, i trudność ścisłego odróżnienia ich od guzów wywodzących się zmałych gruczołów ślinowych w tej lokalizacji. Obserwacja wskazująca, że ryzyko złośliwości jest tym większe, im mniejszy jest gruczoł ślinowy, w którym guz się rozwija, znajduje w przedstawionym materiale potwierdzenie statystyczne (test x 2 p < 0,0001). Zgromadzony materiał potwierdza dużą różnorodność form patologicznych wśród nowotworów gruczołów ślinowych. W grupie nowotworów niezłośliwych dominowały dwa utkania histopatologiczne gruczolak wielopostaciowy (adenoma pleomorphicum) i gruczolak limfatyczny (cystadenoma papillare lymphomatosum, Warthin's tumor), które stanowią łącznie 91,8% całej grupy. Pełną listę rozpoznań, z podziałem na trzy analizowane grupy lokalizacji guzów gruczołów ślinowych, przedstawia tabela III. W grupie 363 gruczolaków wielopostaciowych ślinianki przyusznej w 5 przypadkach w obrębie jednego guza wystąpiły jednocześnie dwa typy [(Ryc._1)TD$FIG] utkań histopatologicznych. Obok gruczolaka wielopostaciowego w 2 przypadkach współistniał guz Warthina, w 1 gruczolak podstawnokomórkowy, w 1 mioepitelioma, w 1 torbielakogruczolak śluzowy. W grupie 153 złośliwych nowotworów gruczołów ślinowych dominowały 3 utkania histopatologiczne: rak gruczołowato-torbielowaty (carcinoma adenoides cysticum), rak śluzowo- -naskórkowy (carcinoma mucoepidermale) i gruczolakorak (adenocarcinoma), co stanowiło ogółem 65,4% całej grupy. W śliniance przyusznej najczęstszymi nowotworami złośliwymi były gruczolakorak(adenocarcinoma) irakśluzowo-naskórkowy (carcinoma mucoepidermale), w śliniance podżuchwowej dominującym utkaniem histopatologicznym był rak gruczołowato- -torbielowaty (carcinoma adenoides cysticum), stanowiący aż 68,2% nowotworów złośliwych o tej lokalizacji, natomiast w obrębie małych gruczołów ślinowych większość rozpoznań histopatologicznych stanowiły rak gruczołowato- -torbielowaty (carcinoma adenoides cysticum) i rak śluzowo- -naskórkowy (carcinoma mucoepidermale) (Tab. IV). Również w grupie nowotworów złośliwych wystąpiły podwójne [(Ryc._2)TD$FIG] Ryc. 1 Występowanie nowotworów niezłośliwych i złośliwych gruczołów ślinowych w poszczególnych grupach wiekowych (n = 699) Fig. 1 The incidence of benign and malignant salivary glands tumors in age groups (n = 699) Ryc. 2 Dystrybucja ogółu nowotworów gruczołów ślinowych w poszczególnych lokalizacjach Fig. 2 Distribution of salivary glands neoplasms according to the localizations

[(Ryc._3)TD$FIG] otolaryngologia polska 67 (2013) 154 163 157 Ryc. 3 Dystrybucja nowotworów niezłośliwych i złośliwych w poszczególnych gruczołach ślinowych Fig. 3 Distribution of benign and malignant salivary glands neoplasms according to the localizations utkania histopatologiczne w 2 przypadkach jednocześnie stwierdzono utkanie gruczolakoraka i gruczolaka wielopostaciowego (AP), w 1 przypadku utkanie raka przewodowego ślinianek i gruczolaka wielopostaciowego (AP). Wśród ogółu nowotworów złośliwych gruczołów ślinowych (n = 153) 94 (61,4%) stanowiły nowotwory nabłonkowe o wysokim stopniu złośliwości histopatologicznej, wśród których dominowały 3 utkania histopatologiczne rak gruczołowato-torbielowaty, gruczolakorak i rak śluzowo-naskórkowy o wysokim stopniu złośliwości. Złośliwe nowotwory pochodzenia nabłonkowego o niskim stopniu złośliwości histopatologicznej stanowiły 25,5% (n = 39) ogółu rozpoznanych nowotworów złośliwych, ze zdecydowaną przewagą w tej grupie raka śluzowo-naskórkowego. Nowotwory o wysokim stopniu złośliwości stanowiły 50,5% ogółu nowotworów złośliwych ślinianki przyusznej, 86,4% ogółu nowotworów złośliwych ślinianki podżuchwowej i 75,0% ogółu nowotworów złośliwych małych gruczołów ślinowych. Nowotwory złośliwe gruczołów ślinowych niesklasyfikowane do obu wyżej wymienionych podgrup (np. lymphoma malignum) stanowiły 13,1% (n = 20) (Tab. V). Biorąc pod uwagę, że zgromadzony materiał odzwierciedla ze znacznym prawdopodobieństwem skalę występowania nowotworów gruczołów ślinowych w ok. 2-milionowej populacji województwa świętokrzyskiego, poddano analizie skalę zachorowań w omawianej grupie nowotworów i dynamikę zmian w analizowanym okresie 20 lat (Ryc. 4). Wykresy przedstawione na rycinach 5, 6 i 7 wskazują jednoznacznie na wzrost zachorowań na nowotwory gruczołów ślinowych w latach 1989 2008. Zjawisko to było wysoce istotne statystycznie (analiza regresji p < 0,001). Omówienie wyników W analizowanym 20-letnim okresie w populacji, którą stanowili mieszkańcy województwa świętokrzyskiego, w istotny sposób wzrosła częstość rozpoznanych nowotworów Tabela III Obraz histologiczny nowotworów niezłośliwych gruczołów ślinowych (n = 552) w poszczególnych lokalizacjach Table III Histopathology of benign salivary glands neoplasms (n = 552) according to the localizations Rozpoznanie histopatologiczne Ślinianka przyuszna Ślinianka podżuchwowa Małe gruczoły ślinowe Ogółem (n) Ogółem (%) Adenoma pleomorphicum (AP) 286 (w tym: AP + AB = 1, AP + WT = 2, AP + Myoepithelioma =1,AP+Cystadenoma mucinosum =1) 46 31 363 65,7 Warthin's tumor (WT) 131 7 6 144 26,1 Adenoma basocellulare (AB) 11 2 13 2,3 Myoepithelioma 6 2 8 1,4 Lipoma 5 5 0,9 Adenoma monomorphicum 4 1 2 7 1,3 Neurilemmoma 4 4 0,7 Adenomyoepithelioma 2 2 0,4 Adenoma oxyphilicum 1 1 2 0,4 Neurofibroma 1 1 2 0,4 Solitary fibrous tumor 1 1 0,2 Papilloma intraductale 1 1 0,2 Ogółem 453 (82,1%) 57 (10,3%) 42 (7,6%) 552 100%

158 otolaryngologia polska 67 (2013) 154 163 Tabela IV Obraz histologiczny nowotworów złośliwych gruczołów ślinowych (n = 153) w poszczególnych lokalizacjach Table IV Histopathology of malignant salivary glands neoplasms (n = 153) according to the localizations Rozpoznanie histopatologiczne Ślinianka przyuszna Ślinianka podżuchwowa Małe gruczoły ślinowe Ogółem (n) Ogółem (%) Adenocarcinoma 20 (w tym adenocarcinoma + AP = 2) 6 4 30 19,6 Carcinoma mucoepidermale 19 1 11 31 20,3 Carcinoma adenoides cysticum 10 15 14 39 25,5 Lymphoma malignum 15 15 9,8 Carcinoma planoepitheliale 9 9 5,9 Acinic cell carcinoma 8 1 9 5,9 Salivary duct carcinoma 3(wtymsalivary duct carcinoma +AP=1) 3 6 3,9 Carcinoma in tumore mixto 3 1 4 2,6 Carcinoma undifferentiatum 3 3 1,9 Neoplasma malignum sialogenes 2 2 4 2,6 Carcinoma myoepitheliale 2 2 1,3 Carcinoma sebaceum 1 1 0,7 Ogółem 95 (62,1%) 22 (14,4%) 36 (23,5%) 153 100% gruczołów ślinowych, zarówno niezłośliwych (p < 0,001), jak i złośliwych (p < 0,001). Tendencję wzrostową liczby pacjentów operowanych z powodu nowotworów niezłośliwych gruczołów ślinowych odnotowano w opracowaniach innych ośrodków w Polsce w materiale Kliniki Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej UM w Poznaniu i Kliniki Otolaryngologii Gdańskiej Akademii Medycznej. W latach 1995 2000 w Klinice w Poznaniu operowano 222 pacjentów, podczas gdy pomiędzy 2001 a 2006 rokiem już 453 pacjentów z nowotworami niezłośliwymi dużych gruczołów ślinowych [9]. W Gdańskiej AM wzrost liczby leczonych pacjentów z powodu nowotworów niezłośliwych ślinianki przyusznej wynosił aż 75% w porównaniu z liczbą operowanych pacjentów w latach 1969 1988 oraz pomiędzy 1991 a 2000 rokiem [10]. Natomiast zwiększenie liczby pacjentów zgłaszających się do leczenia z nowotworami złośliwymi dużych gruczołów ślinowych w okresie od 1995 do 2006 roku odnotowano w Klinice Otolaryngologii AM w Białymstoku [11]. W literaturze znaleziono podobną tendencję wzrostową liczby zachorowań na nowotwory niezłośliwe i złośliwe w analizie 3461 nowotworów małych i dużych gruczołów ślinowych leczonych w jednym z ośrodków w Chinach w latach 1955 2002 [12]. W analizowanej grupie 699 chorych z 705 nowotworami gruczołów ślinowych przeważały kobiety, które stanowiły Tabela V Obraz histologiczny nowotworów złośliwych gruczołów ślinowych z uwzględnieniem nowotworów nabłonkowych o niskim i wysokim stopniu złośliwości histopatologicznej (n = 153) w poszczególnych lokalizacjach Table V Histopathology of malignant salivary glands neoplasms with discrimination of high-grade and low-grade malignancy (n = 552) according to the localizations Rozpoznanie histopatologiczne Ślinianka przyuszna Ślinianka podżuchwowa Małe gruczoły ślinowe Ogółem Nowotwory nabłonkowe o wysokim stopniu złośliwości (high-grade) 48 (50,5%) 19 (86,4%) 27 (75,0%) 94 (61,4%) Carcinoma adenoides cysticum 10 15 14 39 Adenocarcinoma high-grade 15 4 2 21 Carcinoma mucoepidermale high-grade 5 7 12 Salivary duct carcinoma 3 3 6 Malignant mixed tumor 3 1 4 Carcinoma planoepitheliale 9 9 Carcinoma undifferentiatum 3 3 Nowotwory nabłonkowe o niskim stopniu złośliwości (low-grade) 29 (30,6%) 3 (13,6%) 7 (19,4%) 39 (25,5%) Adenocarcinoma low-grade 2 1 2 5 Carcinoma mucoepidermale low-grade 14 1 4 19 Acinic cell carcinoma 8 1 9 Basall cell adenocarcinoma 3 1 4 Epithelial-myoepithelial carcinoma 2 2 Pozostałe nowotwory 18 (18,9%) 2 (5,6%) 20 (13,1%) Ogółem 95 (100,0%) 22 (100,0%) 36 (100,0%) 153 (100%)

[(Ryc._4)TD$FIG] otolaryngologia polska 67 (2013) 154 163 159 [(Ryc._6)TD$FIG] 70 60 50 40 NN 30 20 10 0-10 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Rok Ryc. 4 Analiza częstości występowania nowotworów gruczołów ślinowych w latach 1989 2008 z uwzględnieniem dystrybucji lokalizacyjnej Fig. 4 Analysis of incidence of salivary glands neoplasms in years 1989 2008 according to the localizations 54,2% ogółu grupy. Dominację kobiet odnotowano w grupie pacjentów z nowotworami niezłośliwymi (M:K = 1:1,3), natomiast w grupie nowotworów złośliwych proporcje płci były zbliżone (M:K = 1:0,96). Podobne wyniki podają Przewoźny i wsp. [10], w ich pracy stosunek mężczyzn do kobiet w grupie nowotworów niezłośliwych wynosił 1:1,2, natomiast w grupie nowotworów złośliwych 1:1,03. W analizie Oliveira i wsp. [13] stosunek mężczyzn do kobiet w obu grupach nowotworów był bardzo zbliżony, w grupie guzów niezłośliwych wynosił 1:1,6, a guzów złośliwych 1:1,5. Część [(Ryc._5)TD$FIG] Ryc. 6 Analiza trendu zachorowań na nowotwory niezłośliwe gruczołów ślinowych w latach 1989 2008 (analiza regresji p < 0,001) Fig. 6 Trend analysis of incidence of benign salivary glands neoplasms in years 1989 2008 autorów podaje natomiast zwiększone ryzyko rozwoju nowotworów złośliwych wśród mężczyzn [12, 14]. W doniesieniu Li i wsp. [12] stosunek mężczyzn do kobiet w grupie nowotworów niezłośliwych wynosił 0,99:1, natomiast w grupie nowotworów złośliwych 1,34:1. Średnia wieku pacjentów z nowotworami złośliwymi w przedstawionym materiale jest statystycznie istotnie wyższa w porównaniu z grupą pacjentów z nowotworami niezłośliwymi, zarówno w grupie kobiet (p < 0,001), jak i mężczyzn (p < 0,001). Uzyskane wyniki wskazują ponadto, że wraz z wiekiem wzrasta ryzyko rozwoju nowotworu złośliwego w obrębie gruczołów ślinowych. Pacjenci z nowotworami złośliwymi powyżej 60 lat stanowili ponad 50% ogółu pacjentów leczonych na nowotwory złośliwe gruczołów ślinowych. Podobną korelację wieku i typu histopatologicznego [(Ryc._7)TD$FIG] 80 70 60 50 40 30 20 10 0-10 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Rok NZ 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0-2 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Rok Ryc. 5 Analiza trendu zachorowań ogółem na nowotwory niezłośliwe i złośliwe gruczołów ślinowych w latach 1989 2008 (analiza regresji p < 0,001) Fig. 5 Trend analysis of incidence of benign and malignant salivary glands neoplasms in years 1989 2008 Ryc. 7 Analiza trendu zachorowań na nowotwory złośliwe gruczołów ślinowych w latach 1989 2008 (analiza regresji p < 0,001) Fig. 7 Trend analysis of incidence of malignant salivary glands neoplasms in years 1989 2008

160 otolaryngologia polska 67 (2013) 154 163 guza odnotowali też inni autorzy [8, 12, 13, 15 19]. W pracy Kopcia i wsp. [17] średnia wieku pacjentów z nowotworami niezłośliwymi dużych gruczołów ślinowych wynosiła 48,7 roku, a z nowotworami złośliwymi 57,9. Istotnie wyższą średnią wieku dla chorych z guzami złośliwymi 48,1 roku w porównaniu z grupą chorych z guzami niezłośliwymi 40,1 podają także Isa Kara i wsp. [16]. Z kolei w doniesieniu Oliveira i wsp. [13] szczyt zachorowań w grupie nowotworów niezłośliwych obejmował 4. dekadę życia, natomiast nowotworów złośliwych 7. dekadę życia. W innej analizie większość zachorowań na nowotwory niezłośliwe (43,7%) wystąpiła w przedziale wiekowym 30 50 lat, natomiast na nowotwory złośliwe (47,6%) w przedziale 40 60 lat [12]. Wśród ogółu 705 nowotworów gruczołów ślinowych najwięcej, bo aż 77,6% zlokalizowanych było w śliniance przyusznej, 11,3% w śliniance podżuchwowej i 11,1% w małych gruczołach ślinowych. Przedstawiona w pracy dystrybucja nowotworów w poszczególnych lokalizacjach jest zbliżona do danych z literatury [6, 13, 15, 21, 22]. W obszernej analizie obejmującej 599 przypadków nowotworów gruczołów ślinowych leczonych w jednym z ośrodków w Brazylii w latach 1996 2005 większość umiejscowiona była w śliniance przyusznej (69,5%), kolejno w podżuchwowej (15,8%) i małych gruczołach ślinowych (14,7%) [13]. Zbliżone wyniki przedstawia w swojej pracy Ansari [15] na 130 nowotworów gruczołów ślinowych 63% rozwinęło się w śliniance przyusznej, 23% w śliniance podżuchwowej i 14% w małych gruczołach ślinowych. W badaniu Satko i wsp. [22] w grupie 1021 nowotworów gruczołów ślinowych dominowały guzy ślinianki przyusznej (83%), resztę stanowiły guzy ślinianki podżuchwowej (10,8%), podjęzykowej (3,2%) i małych gruczołów ślinowych (3%). Jednak, według innych autorów, drugą najczęstszą lokalizacją po śliniance przyusznej nie jest ślinianka podżuchwowa, tylko małe gruczoły ślinowe [12, 16, 23, 24]. W analizowanym materiale 705 nowotworów gruczołów ślinowych ryzyko rozwoju nowotworu złośliwego było tym większe, im mniejszy był gruczoł ślinowy, w którym guz się rozwinął (Ryc. 3). W śliniance przyusznej większość stanowiły nowotwory niezłośliwe 82,8%, podobnie, ale w mniejszym odsetku, w śliniance podżuchwowej 71,3%, natomiast w małych gruczołach ślinowych nowotwory niezłośliwe i złośliwe wystąpiły w podobnych proporcjach (53,8% i 46,2%). Zbliżony rozkład częstości występowania nowotworów niezłośliwych i złośliwych w poszczególnych gruczołach ślinowych prezentują również inni autorzy [6, 12, 13, 16, 21, 25 27]. W doniesieniu Powęzkiej-Olszewskiej i wsp. [27] w śliniance przyusznej odnotowano przewagę nowotworów niezłośliwych (58%) nad złośliwymi (42%), natomiast w śliniance podżuchwowej częściej (56%) obserwowano nowotwór złośliwy. Z kolei w analizie Dębniak i wsp. [25] guzy łagodne w śliniance przyusznej stwierdzono 2,8 razu częściej niż złośliwe, w śliniance podżuchwowej 1,8 razu. W pracy Li i wsp. [12] w grupie 3461 guzów gruczołów ślinowych nowotwory niezłośliwe przeważały zarówno w śliniance przyusznej (68,2%) jak i podżuchwowej (64,0%), w małych gruczołach ślinowych stanowiły mniejszość (41,1%), natomiast w śliniance podjęzykowej niemal wszystkie rozpoznane nowotwory były złośliwe (89,6%). Nieco odmienne wyniki prezentuje Isa Kara i wsp. [16] niezłośliwe nowotwory gruczołów ślinowych przeważały tutaj w śliniance przyusznej (83,1%), podżuchwowej (80%) i w mniejszym odsetku, ale też w obrębie małych gruczołów ślinowych (60%). Zgromadzony materiał potwierdza dużą różnorodność form patologicznych wśród nowotworów gruczołów ślinowych. W grupie nowotworów niezłośliwych dominował gruczolak wielopostaciowy, stanowiący 65,7% ogółu tej grupy. Był on najczęstszym guzem niezłośliwym zarówno w obrębie ślinianki przyusznej, gdzie stanowił 63,1% nowotworów niezłośliwych tej lokalizacji, jak i podżuchwowej (80,7%) oraz małych gruczołów ślinowych (73,8%). Drugim co do częstości występowania nowotworem niezłośliwym był guz Warthina (26,1%). Prawie wszystkie nowotwory o tym utkaniu histopatologicznym (90,9%) zlokalizowane były w śliniance przyusznej, gdzie stanowiły 28,9% nowotworów niezłośliwych. W pracach polskich autorów dotyczących nowotworów dużych gruczołów ślinowych odnotowano podobne wyniki [9, 10, 18, 19, 25, 27 35]. W analizie Przewoźnego i Stankiewicza [10] obejmującej 417 nowotworów ślinianki przyusznej w przeważającej grupie nowotworów niezłośliwych (84,9%) najczęstszym guzem był gruczolak wielopostaciowy (65,5%), w drugiej kolejności wystąpił guz Warthina (24,0%). W Klinice Laryngologii ŚAM w Katowicach w okresie 20 lat leczono 531 pacjentów z nowotworami ślinianki przyusznej, w tym większość (79%) stanowiły guzy niezłośliwe, wśród których przeważał również gruczolak wielopostaciowy (75%) i guz Warthina (24%) [29]. W materiale Kliniki Otolaryngologicznej w Poznaniu dominujące utkanie gruczolaka stwierdzono u 315 chorych spośród 586 pacjentów z guzami niezłośliwymi ślinianek przyusznych i 89 ślinianek podżuchwowych. Kolejnym co do częstości występowania był gruczolak limfatyczny stwierdzony u 181 chorych [9]. Gruczolak wielopostaciowy i guz Warthina były też najczęstszymi nowotworami niezłośliwymi w analizie 332 guzów ślinianek przyusznych leczonych operacyjnie w Klinice Otolaryngologii AM w Warszawie w latach 1986 1995 [33]. Podobne do naszych wyniki prezentują również autorzy zagraniczni w analizach obejmujących jednocześnie nowotwory dużych i małych gruczołów ślinowych [12 16, 21, 22, 24, 36, 37]. W materiale 1021 nowotworów gruczołów ślinowych leczonych w okresie 45 lat w Oddziale Chirurgii Szczękowo-Twarzowej Uniwersytetu w Bratysławie w grupie nowotworów niezłośliwych (74%) dominował gruczolak wielopostaciowy (72,8%), na drugim miejscu był guz Warthina (13,1%) [22]. W analizie Jonesa i wsp. [36] obejmującej 741 przypadków nowotworów gruczołów ślinowych zdiagnozowanych w jednym z ośrodków w Wielkiej Brytanii w latach 1974 2005 gruczolak wielopostaciowy stanowił 68,4% guzów niezłośliwych i 44,4% ogółu nowotworów. Niemal taką samą częstość występowania gruczolaka wielopostaciowego i guza Warthina wśród guzów niezłośliwych odnotowano w obszernym materiale 3461 nowotworów gruczołów ślinowych leczonych na obszarze zachodnich Chin w latach 1955 2002 (odpowiednio 85,8% i 7,3%) [12] i w grupie 599 nowotworów gruczołów ślinowych leczonych w okresie 10 lat w Brazylii (86,7% i 8,2%) [13]. Gruczolak wielopostaciowy i guz Warthina były też najczęstszymi nowotworami niezłośliwymi gruczołów ślinowych w doniesieniach z ośrodków w Turcji [16], Indii [24] czy Iranu [15]. W materiale własnym w grupie 153 złośliwych nowotworów gruczołów ślinowych dominowały 3 utkania histopatologiczne: rak gruczołowato-torbielowaty (25,5%), rak

otolaryngologia polska 67 (2013) 154 163 161 śluzowo-naskórkowy (20,3%) i gruczolakorak (19,6%), stanowiące ogółem 65,4% całej grupy. W śliniance przyusznej najczęstszymi nowotworami złośliwymi były gruczolakorak i rak śluzowo-naskórkowy występujące w tej lokalizacji niemal w identycznych proporcjach, odpowiednio 21,1% i 20,0%. W śliniance podżuchwowej dominującym utkaniem histopatologicznym był rak gruczołowato-torbielowaty, stanowiący aż 68,2% nowotworów złośliwych o tej lokalizacji, natomiast w obrębie małych gruczołów ślinowych większość rozpoznań histopatologicznych stanowiły rak gruczołowato-torbielowaty i rak śluzowo-naskórkowy. W doniesieniach autorów polskich najczęściej rozpoznawanymi nowotworami złośliwymi w śliniance przyusznej był rak śluzowo-naskórkowy i rak gruczołowato-torbielowaty. W materiale Gdańskiej Kliniki Otolaryngologicznej w grupie nowotworów złośliwych ślinianek przyusznych dominował rak śluzowo-naskórkowy (22,2%), rak w gruczolaku wielopostaciowym (20,6%) i rak gruczołowato-torbielowaty (15,9%) [10]. Podobne wyniki przedstawiono w analizie Kliniki Otolaryngologii AM w Bydgoszczy, gdzie rak śluzowo-naskórkowy i rak w gruczolaku wielopostaciowym stanowiły większość nowotworów złośliwych [28]. Najczęściej rozpoznanymi nowotworami złośliwymi ślinianek przyusznych w analizie Kliniki Laryngologii ŚAM w Katowicach były rak śluzowo-naskórkowy (27%) i rak gruczołowato-torbielowaty (22%) [29]. Natomiast w materiale przedstawionym przez Osuch-Wójcikiewicz i wsp. [33] przeważały 3 rozpoznania histopatologiczne: rak gruczołowy (28%), rak gruczołowato-torbielowaty (21%) i rak śluzowo-naskórkowy (15,8%). Z kolei rak gruczołowato- -torbielowaty dominował w analizie Kopcia i wsp. [17] obejmującej 103 nowotwory złośliwe ślinianek przyusznych i podżuchwowych leczonych w Klinice Otolaryngologicznej w Poznaniu oraz w materiale 64 guzów leczonych w Klinice Otolaryngologicznej w Lublinie [38]. Przedstawioną w materiale własnym dominację raka gruczołowato-torbielowatego w grupie nowotworów złośliwych ślinianek podżuchwowych znajdujemy też w innych pracach. W pracy Powęzkiej-Olszewskiej i wsp. [27] rak gruczołowato-torbielowaty stanowił 57,2% ogółu nowotworów złośliwych ślinianki podżuchwowej. W materiale Kliniki Otolaryngologii AM w Białymstoku najczęstszymi nowotworami złośliwymi ślinianki podżuchwowej był rak gruczołowato-torbielowaty, kolejno rak płaskonabłonkowy i gruczolakorak [11]. W grupie 18 nowotworów złośliwych ślinianki podżuchwowej leczonych w Gdańsku w latach 1970 1995 rak gruczołowato-torbielowaty stanowił 35,3%, a rak gruczołowy 23,5% [25]. Wyniki analiz autorów zagranicznych, podobnie jak dane z literatury polskiej dotyczące częstości występowania nowotworów złośliwych w gruczołach ślinowych są rozbieżne. Według niektórych, dominującym nowotworem złośliwym był rak śluzowo-naskórkowy [12, 15, 20, 39]. W analizie 248 przypadków nowotworów złośliwych dużych gruczołów ślinowych zdiagnozowanych w okresie 21 lat w Alabamie stanowił on 51,3% ogółu nowotworów złośliwych [20]. Był też najczęstszym nowotworem złośliwymstwierdzanymwpopulacjiirańskiej [15]. W materiale 2465 nowotworów złośliwych dużych gruczołów ślinowych zgłoszonych do Rejestru Nowotworów w Szwecji w latach 1960 1995, w śliniance przyusznej większość stanowił rak śluzowo-naskórkowy (21%), natomiast w śliniance podżuchwowej rak gruczołowato-torbielowaty (45%) [39]. W innych badaniach, podobnie jak w prezentowanym materiale własnym, najczęstszym nowotworem był rak gruczołowato-torbielowaty [13, 16, 22 24, 40]. W analizie Kokenmuellera i wsp. [40] w grupie 155 nowotworów złośliwych gruczołów ślinowych leczonych w Hanowerze w okresie 19 lat stanowił on aż 51,0%, drugim najczęstszym guzem był rak śluzowo-naskórkowy (27,1%). Wśród 237 nowotworów złośliwych gruczołów ślinowych odnotowanych w Fińskim Rejestrze Nowotworowym w latach 1991 1996 najczęstszymi guzami były rak gruczołowato- -torbielowaty (27%), rak śluzowo-naskórkowy (14%) i rak zrazikowokomórkowy (17%) [23]. Rak gruczołowato-torbielowaty był też najczęstszym nowotworem złośliwym odnotowanym przez autorów brazylijskich [13], tureckich [16], słowackich [22] i indyjskich [24]. Wnioski 1. W analizowanym, 20-letnim okresie w przedstawionym materiale odnoszącym się w większości do populacji województwa świętokrzyskiego w istotny sposób wzrosła częstość rozpoznawanych nowotworów gruczołów ślinowych, zarówno niezłośliwych, jak i złośliwych. 2. W przedstawionym materiale 705 nowotworów gruczołów ślinowych przeważały nowotwory niezłośliwe stanowiące 78,3% ogółu grupy. 3. Nowotwory gruczołów ślinowych częściej rozpoznawano u kobiet. Średnia wieku pacjentów z nowotworami złośliwymi była istotnie wyższa od średniej wieku pacjentów z nowotworami niezłośliwymi. 4. Ryzyko rozwoju nowotworu złośliwego było tym większe, im mniejszy był gruczoł ślinowy, w którym guz się rozwinął, i wzrastało wraz z wiekiem pacjentów. 5. Nowotwory niezłośliwe, jak i złośliwe charakteryzowały się dużą różnorodnością form histopatologicznych. W grupie nowotworów niezłośliwych dominowały gruczolak wielopostaciowy i gruczolak limfatyczny, stanowiące łącznie 91,8% całości tej grupy. Do najczęstszych nowotworów złośliwych należały rak gruczołowato-torbielowaty, rak śluzowo-naskórkowy i gruczolakorak, stanowiące łącznie 65,4% ogółu grupy nowotworów złośliwych. Wkład autorów/authors' contributions Według kolejności. Konflikt interesu/conflict of interest Nie występuje. Finansowanie/Financial support Nie występuje.

162 otolaryngologia polska 67 (2013) 154 163 Etyka/Ethics Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadami Deklaracji Helsińskiej, dyrektywami EU oraz ujednoliconymi wymaganiami dla czasopism biomedycznych. Badania własne zostały przeprowadzone zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Klinicznej i zaakceptowane przez lokalną Komisję Bioetyki. pismiennictwo/references [1] Barnes L, Eveson JW, Reichart P, Sidransky D. Pathology and Genetics. Head and Neck Tumours. Lyon: IARC Press; 2005. [2] Dias FL, Lima RA, Cernera CR. Management of Tumors of the Submandibular and Sublingual glands. W: Myers EN, Ferris RL, reds. Salivary gland disorders. Berlin, Heidelberg: Springer; 2007. p. 339 377. [3] Eversole L. Salivary Gland Pathology. W: Yao-Shi Fu, et al., reds. Head and Neck Pathology with Clinical Correlations. New York: Churchill Livingstone; 2001. p. 242 292. [4] Watkinson JC, Gaze MN, Wilson JA. Stell and Maran's head and neck surgery. Oxford: Butterworth Heinemann; 2000. [5] Krajowy Rejestr Nowotworów: http://148.81.190.231/krn/std. [6] Hoffman H, Funk, Endres E. Evaluation and Surgical Treatment of Tumors of the Salivary Glands. W: Thawley S, et al., reds. Comprehensive Management of Head and Neck Tumors. Philadelphia: W.B. Saunders Comp; 1999. p. 1147 1181. [7] Kaplan M, Abemayor E. Clinical Considerations for the Diseases of the Salivary Glands. W: Yao-Shi Fu, et al., reds. Head and Neck Pathology with Clinical Correlations. New York: Churchill Livingstone; 2001. p. 231 241. [8] Bień S, Żyłka S, Mierzwa T. Guzy gruczołów ślinowych u chorych w wieku podeszłym. Otolaryngol Pol 1997;51 (supll. 24):142 144. [9] Wierzbicka M, Kopeć T, Szyfter W, Bem G. Epidemiologia guzów niezłośliwych ślinianek podżuchwowych i przyusznych na podstawie 675 przypadków. Otolaryngol Pol 2010;64(5):281 287. [10] Przewoźny T, Stankiewicz Cz. Neoplasms of the parotid gland in northern Poland, 1991-2000. Eur Arch Otorhinolaryngol 2004;261(7):369 375. [11] Rzewnicki I, Woińska-Rojecka T, Othman J, Mazus K. Nowotwory złośliwe gruczołów ślinowych w latach 1991 2006 w materiale Kliniki Otolaryngologii AM w Białymstoku. Otolaryngol Pol 2007;61(5):817 821. [12] Li LJ, Li Y, Wen YM, Liu H, Zhao HW. Clinical analysis of salivary gland tumor cases in West China in past 50 years. Oral Oncol 2008;44(2):187 192. [13] Oliveira FA, Duarte EC, Taveira CT, Maximo AA, Aquino EC, Cassia Alencar R, et al. Salivary Gland Tumor: A Review of 599 Cases in a Brazilian Population. Head Neck Pathol 2009;3(4):271 275. [14] Ito FA, Ito K, Vargas PA, de Almeida OP, Lopes MA. Salivary gland tumors in a Brazilian population: a retrospective study of 496 cases. Int J Oral Maxillofac Surg 2005;34(5):533 536. [15] Ansari MH. Salivary glands tumors in an Iranian population: a retrospective study of 130 cases. J Oral Maxillofac Surg 2007;65(11):2187 2194. [16] Isa Kara M, Goze F, Ezirganli S, Polat S, Muderris S, Elagoz S. Neoplasms of the salivary glands in a Turkish adult population. Med Oral Patol Oral Cir Bucal 2010;15(6):880 885. [17] Kopeć T, Wierzbicka M, Szyfter W, Bem G. Guzy złośliwe ślinianek w materiale Kliniki Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej w Poznaniu w okresie 12 lat. Otolaryngol Pol 2010;64(5):288 295. [18] Olejniczak I, Kozłowski Z, Dąbrowska K, Łukomski M. Guzy ślinianki przyusznej obraz kliniczny, sposób postępowania i wyniki leczenia. Otolaryngol Pol 2008;62(4):446 460. [19] Pietniczka-Załęska M, Kukwa A. Guzy ślinianki przyusznej w materiale Kliniki Otolaryngologii w Warszawie w latach 1990-2006. Otolaryngol Pol 2008;62(4):395 399. [20] Pinkston JA, Cole P. Incidence rates of salivary gland tumors: results from a population -based study. Otolaryngol Head Neck Surg 1999;120(6):834 840. [21] Eneroth CM. Salivary gland tumours in the parotid gland, submandibular gland, and the palate region. Cancer 1971;27(6):1415 1418. [22] Satko I, Satko P, Longauerova I. Salivary gland tumours treated in the stomatological clinics in Bratislava. J Craniomaxilloac Surg 2000;28(1):56 61. [23] Luukkaa H, Klemi P, Leivo I, Koivunen P, Laranne J, Makitie A, et al. Salivary gland cancer in Finland 1991 96: An evaluation of 237 cases. Acta Otolaryngol 2005;125(2): 207 214. [24] Subhashraj K. Salivary gland tumors: a single institution experience in India. Br J Oral Maxillofac Surg 2008;46(8): 635 638. [25] Dębniak E, Ożdziński W, Kuczkowski J, Starzyńska A. Epidemiologia guzów dużych gruczołów ślinowych w regionie gdańskim w latach 1970 1995. Otolaryngol Pol 1997;51(supl. 24):721 723. [26] Mortensen KS, Hjortlund J, Bjorndal K, Krogdal A, Godballe C. Salivary gland tumors in the County of Funen, 1984 2003. Ugeskr Laeger 2008;11, 170(7):545 548. [27] Powęzka-Olszewska I, Łukasik S, Wrona R, Białogłowski P. Porównanie częstości występowania różnych guzów w śliniance przyusznej i podżuchwowej. Otolaryngol Pol 1995;49(supl. 20):486 489. [28] Dalke K, Betlejewski S, Janicka-Beuth L, Rygiel M, Winiarski P. Guzy nowotworowe ślinianek rzyusznych w materiale Bydgoskiej Kliniki Otolaryngologii w latach 1980 1994. Otolaryngol Pol 1995;49(supll. 20):48 53. [29] Gierek T, Majzel K, Jura-Szołtys E, Ślaska-Kaspera, Witkowska M, Klimczak-Gołąb L. Analiza histokliniczna guzów ślinianek przyusznych u chorych operowanych w okresie 20 lat w Klinice Laryngologii SAM w Katowicach. Otolaryngol Pol 2007;61(4):399 403. [30] Lisowska G, Namysłowski G, Urbaniec N. Diagnostyka i leczenie nowotworów ślinianek przyusznych w materiale II Katedry i Kliniki Laryngologii w Zabrzu w latach 1993 1997. Otolaryngol Pol 1999;53(supll. 30):604 607. [31] Łazarczyk B, Chodynicki S, Kosztyła-Hojna B, Gindzieńska E, Borawska B. Ocena wyników leczenia nowotworów ślinianek przyusznych. Otolaryngol Pol 1999;53(supll. 30):607 609. [32] Łazarczyk B, Chodynicki S, Różańska-Kudelska M, Silko J. Nowotwory ślinianek przyusznych, obraz histopatologiczny i leczenie. Otolaryngol Pol 1995; 49(supl. 20):154 157. [33] Osuch-Wójcikiewicz E, Janczewski G, Dobrzyński P, Chęciński P, Bruzgielewicz A, Zawadzka R, et al. Guzy ślinianek przyusznych w materiale Kliniki Otolaryngologii AM w Warszawie w latach 1986-1995. Otolaryngol Pol 1999;53(4):431 434. [34] Pietniczka M, Kukwa A, Kizler-Sobczyk K, Sobczyk G. W sprawie diagnostyki i leczenia guzów ślinianki przyusznej. Otolaryngol Pol 1997;51(supll. 25): 65 69. [35] Rak J, Gawron W, Bochnia M, Mazur M. Choroby ślinianek w materiale Kliniki Otolaryngologicznej Akademii Medycznej we Wrocławiu w latach 1988 1997. Otolaryngol Pol 1999;53(supl. 30):633 636.

otolaryngologia polska 67 (2013) 154 163 163 [36] Jones AV, Craig GT, Speight PM, Franklin CD. The range and demographics of salivary gland tumours diagnosed in a UK population. Oral Oncol 2008;44(4):407 417. [37] Vargas PA, Gerhard R, Araujo Filho VJ, de Castro IV. Salivary gland tumors in a Brazilian population: a retrospective study of 124 cases. Rev Hosp Clin Fac Med Sao Paulo 2002;57 (6):271 276. [38] Olszański W, Gołąbek W, Kłos A, Siwiec H. Wznowy nowotworów niezłośliwych ślinianki przyusznej. Otolaryngol Pol 1999;53(supll. 30):257 259. [39] Wahlberg P, Anderson H, Biorklund A, Moller T, Perfekt R. Carcinoma of the parotid and submandibular glands a study of survival in 2465 patients. Oral Oncol 2002;38 (7):706 713. [40] Kokemueller H, Swennen G, Brueggemann N, Brachvogel P, Eckardt A, Hausamen JE. Epithelial malignancies of the salivary glands: clinical experience of a single institution a review. Int J Oral Maxillofac Surg 2004;33(5):423 432.