Deficyt budżetowy i dług publiczny w dłuższym okresie Joanna Siwińska
Dług publiczny, jako % PKB Dług publiczny kraje rozwinięte 1880 1886 1892 1898 1904 1910 1916 1922 1928 1934 1940 1946 1952 1958 1964 1970 1976 1982 1988 1994 2000 2006 2012 140 120 100 80 60 40 20 0
Dług publiczny kraje rozwijające się Dług publiczny, jako % PKB 1960 1963 1966 1969 1972 1975 1978 1981 1984 1987 1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008 2011 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Kraje wschodzące Kraje biedne
Dług publiczny, jako % PKB Dług w wybranych krajach rozwiniętych 250 200 150 100 50 0 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 Belgia Kanada Grecja Irlandia Włochy Japonia
Deficyt budżetowy w dłuższym okresie Nierównowaga fiskalna może mieć (również) wpływ na wzrost gospodarczy w perspektywie średnio i długookresowej. Warto podzielić ten wpływ na pośredni i bezpośredni. Skutki pośrednie - główną rolę odgrywają inne niż polityka fiskalna czynniki, ale na które jednak deficyt budżetowy ma duży wpływ. Wpływ bezpośredni - oddziaływanie deficytu i długu publiczny bezpośrednio na tempo wzrostu gospodarczego. 6
Deficyt budżetowy w dłuższym okresie Wpływ nierównowagi fiskalnej na inflację oraz na prawdopodobieństwo wystąpienia kryzysu zadłużeniowego, walutowego, finansowego. Wpływ nierównowagi fiskalnej na inflację przedstawili w słynnym artykule Sargent i Wallace (1981). Ekspansywna polityka fiskalna może zmusić bank centralny do finansowania deficytu drukowaniem pieniądza. Polityka fiskalna i monetarna są więc od siebie zależne, a inflacja może być fenomenem fiskalnym. Wysoka (dwucyfrowa) stopa inflacji ujemne oddziałuje na tempo wzrostu produkcji. 7
Deficyt budżetowy w dłuższym okresie Narastająca nierównowaga finansów publicznych może być również przyczyną kryzysu walutowego. Związek pomiędzy deficytem i długiem publicznym a gwałtownym załamaniem się kursu walutowego ukazany został przez między innymi przez tzw. modele pierwszej i drugiej generacji. Należy tu jednak podkreślić, że ani zdrowe finanse publiczne nie uchronią kraju przed kryzysem, jeżeli inne czynniki sprzyjają załamaniu kursu, ani również duża nierównowaga fiskalna nie oznacza, że kraj nieuchronnie doświadczy kryzysu. 8
Deficyt budżetowy w dłuższym okresie Nierównowaga fiskalna może mieć również istotny, bezpośredni wpływ na tempo wzrostu gospodarczego Wnioski wynikające z teoretycznych rozważań analizujących wpływ deficytu i długu publicznego na rozwój gospodarczy, są niejednoznaczne. Istnieją hipotezy, według których nierównowaga fiskalna nie będzie miała żadnego wpływu na tempo wzrostu gospodarczego, inne modele z kolei wskazują, że wpływ ten będzie negatywny, a część koncepcji teoretycznych wskazuje, że może on być również pozytywny. 9
Dług publiczny a wzrost gospodarczy Negatywny wpływ długu publicznego na inwestycje i akumulację kapitału poprzez jego oddziaływanie na stopy procentowe oczekiwania dotyczące przyszłych podatków oczekiwania dotyczące inflacji niepewność dotyczącą przyszłej polityki 10
USA, oszczędności publiczne, prywatne i inwestycje Źródło: Gale &Orszag, 2004 11
Nawis długu Wysoki dług publiczny zwiększa niepewność inwestorów, którzy obawiają się, że stopa zwrotu z ich inwestycji (poprzez wysoką inflację, wysokie opodatkowanie i inne działania rządu starającego się zgromadzić środki finansowe dla obsługi zadłużenia) może zostać radykalnie zmniejszona. Hamuje to prywatne inwestycje i w konsekwencji wzrost gospodarczy. 12
Nawis długu Jeżeli wartość przyszłej stopy zwrotu z inwestycji jest niepewna, to inwestorzy zdecydują się na zaangażowanie kapitału tylko wtedy, gdy stopa zwrotu w krótkim okresie (traktowana w modelu jako pewna) jest wyższa niż potencjalna strata w kolejnych okresach. Dla części inwestorów opłacalne staje się więc opóźnienie inwestycji i poczekanie na kolejne informacje, które zmniejszą (lub nie) prawdopodobieństwo straty, bądź też zupełne zrezygnowanie z inwestycji. Brak stabilności makroekonomicznej jest jednym z czynników, który zwiększa prawdopodobieństwo straty. Wysoki dług zagraniczny (w tym również publiczny) jest jednym z czynników, który sprzyja brakowi stabilności, i zwiększa prawdopodobieństwo tego, że dana inwestycja okaże się chybiona. 13
Dług i wzrost GROWTH IN A TIME OF DEBT; Reinhart & Rogoff ; NBER Working Paper 15639; 14
Dług i inflacja; kraje rozwijające się GROWTH IN A TIME OF DEBT; Reinhart & Rogoff ; NBER Working Paper 15639; 15
Dług i wzrost Źródło: IMF (2010) ; Kumar &Woo; Public debt and growth 16
Dług i wzrost Źródło: IMF (2010) ; Kumar &Woo; Public debt and growth 17
Dług i wzrost
Badania empiryczne Nierównowaga fiskalna jest zjawiskiem z którym na przestrzeni lat borykało się wiele krajów, a próby jej zmniejszenia, czyli konsolidacje fiskalne, stały się przedmiotem wielu badań. Część z tych badań stara się odpowiedzieć na pytanie, jak należy zmniejszać deficyt budżetowy i dług publiczny, aby zmiana ta okazała się trwała
Badania empiryczne Punktem wyjścia wszystkich badań na ten temat jest zdefiniowanie, jak duża powinna być redukcja deficytu budżetowego, by można ją było uznać za wynik świadomej polityki rządu, a nie na przykład korzystnej koniunktury gospodarczej. Kolejnym krokiem jest określenie, którą reformę można uznać za trwałą. Definicje te różnią się pomiędzy badaniami, co między innymi sprawia, że ich rezultaty nie są w pełni porównywalne.
Przypadki konsolidacji fiskalnych w krajach UE 21
Badania empiryczne Wśród czynników, które zwiększają prawdopodobieństwo trwałej redukcji nierównowagi finansów publicznych, do najczęściej chyba wymienianych należy sposób, w jaki zmniejszono deficyt budżetowy czy stało się to głównie dzięki podwyżce podatków, czy obniżeniu wydatków. Duża cześć opracowań wskazuje, że redukcje deficytów osiągnięte dzięki obniżeniu wydatków okazują się średnio bardziej trwałe niż te, których źródłem było podwyższenia podatków
Trwałe i nietrwałe reformy finansów publicznych Jak obliczają Alesina i Ardagna (2009) w przypadku trwałego zmniejszenia nierównowagi fiskalnej, wydatki publiczne spadają średnio o 2 punkty procentowe w stosunku do PKB, oraz co ciekawe - jednocześnie też spadają wpływy podatkowe o około pół punktu procentowego w stosunku do PKB. Natomiast w przypadku refom, które okazały się nietrwałe, dochody podatkowe rosną o około 1,5 punktu procentowego w stosunku do PKB, natomiast wydatki spadają raptem o mniej niż jeden punkt procentowy. Większość opracowań wskazuje również, że szczególnie pożądane ze względu na trwałość reformy fiskalnej, są cięcia transferów, płac oraz redukcja wydatków wynikająca z redukcji zatrudnienia w sektorze publicznym
Trwałe i nietrwałe reformy finansów publicznych
Trwałe i nietrwałe reformy finansów publicznych Trwałe redukcje deficytu budżetowego charakteryzują się średnio większą skalą zmniejszenia nierównowagi Kolejnym czynnikiem, które jest wymieniane w badaniach empirycznych, jako wpływające na trwałość reformy fiskalnej, jest głębokość nierównowagi finansów publicznych na początku reformy im gorsza jest kondycja finansów publicznych na początku ich reformy, tym według części badaczy, reforma okazuje się trwalsza
Czynniki sukcesu Determinanty Struktura dostosowania Wielkość dostosowania Sytuacja wyjściowa Czynniki polityczne Wnioski z badań Cięcia wydatków, w przeciwieństwie do zwiększania podatków, zwiększają prawdopodobieństwo sukcesu. Szczególnie korzystne jest zmniejszenie wydatków na płace i transfery Duże dostosowania są trudniejsze do odwrócenia ale tu wyniki badań nie są zgodne Trudna sytuacja (recesja, wysokie stopy procentowe, duży deficyt) zwiększa prawdopodobieństwo sukcesu ; chęć wejścia do strefy euro też ma znaczenie Rządy jednopartyjne zwiększają prawdopodobieństwo przeprowadzeni konsolidacji i jej sukcesu; przeprowadzenie konsolidacji tuż po wyborach zwiększa prawdopodobieństwo sukcesu 26
Ale.. Najnowsza baza danych poddaje w wątpliwość te stylizowane fakty