CHARAKTERYSTYKA OKRESU ROZWOJOWEGO UCZNIÓW GIMNAZJUM Czas nauki w gimnazjum przypada na ogół na lata pomiędzy 13 a 15 rokiem życia. Niektórzy badacze, jak na przykład M. Przetacznik- Gierowska zaliczają ten wiek do fazy rozwojowej zwanej średnim wiekiem szkolnym, wyodrębniając dorastanie jako następującą po nim fazę rozwojową. W opracowaniu pod redakcją naukową B.Harwas- Napierały i J. Trempały (2000r.) faza ta określana jest mianem wczesna młodość. Wraz z kolejną fazą rozwojową, zwaną późna młodość stanowią okres adolescencji (dorastania). W niniejszym opracowaniu przyjęto terminologię za I.Obuchowską (1996r.), która za okres dorastania uważa czas pomiędzy 11. a 19. r.ż. Niewątpliwie okres nauki w gimnazjum to czas dynamicznego rozwoju wszystkich sfer życia człowieka. Dla potrzeb niniejszej pracy warto poddać głębszej analizie niektóre z nich. 1.1. PRZEJAWY ROZWOJU W WYBRANYCH SFERACH a. Rozwój fizyczny: Okres gimnazjum to czas poważnych zmian w budowie organizmu, przy czym ze względów wychowawczych najistotniejsze wydają się konsekwencje indywidualnych różnic w tempie rozwoju poszczególnych uczniów. Dziewczęta, które szybko dojrzewają często są skrępowane kobiecą sylwetką ciała. Zdarza się, że przyśpieszony przyrost tkanki tłuszczowej wywiera negatywny wpływ na ich samoocenę. Dziewczęta te starają się nie zwracać na siebie uwagi. Bywa też, że rozmowy i zainteresowania rówieśników wydają im się dziecinne. Nieświadomie budzą zainteresowanie chłopców, zwłaszcza starszych, których oczekiwania wykraczać mogą poza typowo koleżeńskie układy. Stąd też wcześnie dojrzewające dziewczęta wcześniej też podejmują aktywność seksualną. Implikuje to szereg zagrożeń, od zaburzonych postaw i błędnych sądów dotyczących współżycia i miłości do niepożądanej ciąży i chorób. Objawy wcześniejszego dojrzewania chłopców z reguły są przez nich bardzo pozytywnie przyjmowane. Odczuwają oni akceptację i przewagę nad swoimi mniej dojrzałymi rówieśnikami. Nabierają pewności siebie i są na ogół bardziej aktywni. Badacze nie są zgodni co do konsekwencji opóźnionego rozwoju u dziewcząt. Bywa, że są bardzo lubiane i mają wysoką samoocenę. Zdarza się, że wykazują przejawy niewiary w siebie, czują się samotne i częściej podporządkowują się bardziej dojrzałym rówieśnikom. Prawdopodobnie zależne jest to od ich cech osobowościowych i wpływów wychowawczych. Zdecydowanie najgorsza jest sytuacja chłopców późno dojrzewających. Ich najczęstszą reakcją jest niepokój, niska samoocena, poczucie osamotnienia i tendencja do podporządkowywania się lepiej rozwiniętym kolegom. Wykazują oni ponadto silniejszą potrzebę więzów społecznych i większą agresywność. Zdarza się, że jedynym dostępnym im sposobem zaimponowania kolegom i zdobycia ich akceptacji jest łamanie zasad i zakazów (np. aroganckie zachowanie, wagary, kontakty z używkami, kradzieże, itp.).
b. Rozwój umysłowy: Rozwój umysłowy warunkuje większość zmian psychicznych u dojrzewającej młodzieży. Wpływa on na rozwój i kontrolę uczuć, na rozumienie pojęć moralnych, pomaga nastolatkom kształtować światopogląd, poszukiwać własnej tożsamości, wpływa również na ich aktywność społeczną. Spośród podstawowych procesów psychicznych dwa zdają się mieć największy wpływ na wychowanie i funkcjonowanie społeczne młodzieży: spostrzeganie i myślenie. Spostrzeganie młodzieży jest silnie warunkowane przez doświadczenie. Spostrzegają już nie tylko to, co jest im potrzebne bądź przyciąga uwagę ale także to, co jest obiektywnie ważne. Dorastający potrafią reagować wrażliwie na zjawiska nie dotyczące ich bezpośrednio, np. na cudze cierpienie, fałsz, przejawy niesprawiedliwości. Przejawiają też często gotowość do dostrzegania i analizowania stanów psychicznych własnych i innych ludzi. Na okres dorastania przypada pełny rozwój najwyższego poziomu myślenia, zwanego myśleniem abstrakcyjnym (inaczej- formalnym). Nie rozwija się on jednak u wszystkich, pozostając jedynie potencjalną możliwością. Jego rozwój prowadzi do wzrostu refleksyjności i krytycyzmu. Młodzież uniezależnia się od sądów innych ludzi, formułuje własne oceny osób i zdarzeń. Przy równoczesnym wzroście spostrzegawczości krytyce poddany zostaje cały świat dorosłych. c. Rozwój emocjonalny: Charakterystyczne dla okresu dojrzewania jest pobudzenie emocjonalne. Może ono powodować pewne problemy wychowawcze zarówno wtedy, gdy jest ono uzewnętrzniane (hałaśliwość, śmiech, popychanie się, zachowania agresywne), jak i wtedy gdy jest tłumione i maskowane (wzrost napięcia, nerwice). W początkowej fazie dorastania można obserwować dużą chwiejność (labilność) emocji. Jest ona wynikiem dużej pobudliwości nerwowej i nieumiejętności kontrolowania własnych emocji. Chwiejność emocjonalna może utrudniać rozumienie nastolatków i osłabiać skuteczność wysiłków wychowawczych. Obraz uczuć młodzieży dodatkowo zaciemnia, charakterystyczna dla nich ambiwalencja uczuć. Przeżywają oni jednocześnie przeciwstawne emocje, co często wywołuje w nich poczucie zagubienia i niepewności siebie. Ambiwalencje uczuć mogą mieć źródło w nie ustalonym systemie wartości i przekonań. Ich występowaniu sprzyja też chwiejność wegetatywna ustroju. W okresie dorastania dokonuje się rozwój uczuć społecznych, których źródłem są interakcje z ludźmi i sytuacje społeczne. Dla młodzieży bardzo ważne jest poczucie przynależności do grup rówieśniczych oraz zawiązywanie przyjaźni. Rówieśnicy stają się coraz ważniejszym źródłem kontaktów społecznych i oparcia emocjonalnego. Z nasiloną potrzebą bliskiej przyjaźni i akceptacji ze strony rówieśników wiąże się wzrost lęku przed odrzuceniem i izolacją. Nastolatkowie wybitnie boleśnie odczuwają krytykę i brak akceptacji rówieśników. Jednostki odrzucone i izolowane mogą stać się łatwym łupem dilerów narkotyków, grup o charakterze przestępczym czy sekt. Charakterystycznymi dla okresu dojrzewania uczuciami społecznymi są: lęk i gniew. Lęki społeczne występują w postaci nieśmiałości, lęku przed niepowodzeniem, ośmieszeniem, odpowiedzialnością. Z biegiem czasu coraz
częściej dotyczą przyszłości: wyboru drogi kształcenia i zawodu, podejmowania istotnych decyzji. Lęk jest u dorastających tym silniejszy, im mniej samodzielnych decyzji mieli okazję podejmować dotychczas. Gniew młodych może wyzwalać zachowania agresywne. Charakterystycznymi źródłami gniewu okresu dorastania są różnego rodzaju frustracje (trudności, ograniczenia, itp.) oraz postępowanie dorosłych (np.: agresywne, apodyktyczne, poniżające). Czasami występuje u młodzieży głód silnych emocji. Ich naturalny poziom odbierają jako nudę ( nic się nie dzieje ). Stąd bierze się ich podatność na propozycje różnych zachowań ryzykownych (kontakty z używkami, czyny karalne). Rozwój emocjonalny zmierzać powinien w kierunku uzyskiwania przez młodzież coraz większego stopnia kontroli ich uczuć, odraczania reakcji emocjonalnych, powściągliwości. d. Rozwój moralny: Według, jednego z wybitnych badaczy rozwoju moralnego L. Kohlberga we wczesnym okresie dorastania występuje tzw. konwencjonalny poziom rozwoju moralnego. Wyróżnić w nim można dwa stadia: I. Ocena zachowania wynika z aprobaty społecznej (w szczególności grupy rówieśniczej), II. Ocena zachowania oparta jest na prawie i porządku. Pojawia się szacunek dla autorytetów. Zgodnie z tą koncepcja rozwój moralny młodzieży opiera się na stopniowym uniezależnianiu się od opinii kolegów i podporządkowywaniu się ogólnie przyjętym regułom i zasadom postępowania. Jednak pełna interioryzacja uznawanych wartości dokonuje się w dalszym przebiegu dorastania i nazwana jest postkonwencjonalnym poziomem rozwoju moralnego. Badania empiryczne wskazują jednak, że niewielka grupa dorastających (i dorosłych) osiąga ten etap rozwoju moralnego. Inny znawca H.Muszyński opisuje charakterystyczne dla okresu dorastania stadium ideowości moralnej. Cechuje je orientacja na cele społeczne oraz świadomy i refleksyjny stosunek do spraw moralności. Jednocześnie u dorastających występuje chwiejność norm moralnych, a w związku z tym też ich zachowania. Młodzież często waha się pomiędzy uznaniem zasad moralnych rodziców, kolegów, czy coraz agresywniej narzucającym swoje wartości mediom. Wiąże się z tym zjawisko konformizmu. Młodzież dostosowuje się do grupy i opinii większości. Podobnie się ubierają i czeszą, posługują się specyficznym językiem, zachowują się zgodnie z przyjętymi standardami i schematami. Uległość nastolatków wobec tzw. kultury młodzieżowej może świadczyć o potrzebie podkreślenia swojej odrębności od świata dorosłych. Jednak niektórzy autorzy sądzą, że konformizm młodzieży jest raczej ceną za poczucie przynależności i akceptacji oraz za bezpieczeństwo, jakie daje grupa. Charakterystycznym zjawiskiem rozwoju moralnego w okresie dorastania jest rygoryzm moralny. Polega on na ujmowaniu określonych powinności jako bezwyjątkowe. Obserwacje młodzieży potwierdzają, że bywa ona pryncypialna i bardzo surowa w ocenach moralnych.
e. Rozwój światopoglądu: Światopogląd to ogół przekonań danego człowieka ważnych dla niego i istotnych dla kultury, w której żyje. Kształtuje się on wraz z rozwojem na podstawie zdobywanej wiedzy i doświadczeń. O krystalizowaniu się światopoglądu dorastających można mówić dopiero wtedy, kiedy ich przekonania oparte są na osobistej refleksji oraz na dokonywaniu świadomych ocen i wyborów. Według K. Obuchowskiego światopogląd rozwija się w trzech następujących po sobie fazach: 1. Faza identyfikacji- polega na utożsamianiu się z zewnętrznymi wzorami, 2. Faza kosmiczna- charakteryzuje się oderwanym od realności poszukiwaniem celu i sensu, 3. Faza dojrzałego sensu życia- odnalezienie własnego sensu życia. Dwie pierwsze charakterystyczne są dla okresu dorastania. Ostatnia wykracza poza ten okres. Tworzenie się światopoglądu młodzieży przebiega często w opozycji do świata dorosłych. Wynika to z innych zdobyczy rozwojowych, m.in. ze zwiększonej refleksyjności i krytycyzmu. Weryfikacji zostają poddawane dziecięce wyobrażenia na temat dorosłych i stworzonego przez nich świata. Ta konfrontacja może zaowocować ukształtowaniem się bardzo wyrazistych postaw światopoglądowych, z których najbardziej charakterystyczne są: Idealizm młodzieńczy- silnie zabarwiona emocjonalnie potrzeba dobra. Polega na ujmowaniu rzeczywistości na miarę pragnień, przy czym pragnienia te mają cechę doskonałości. Według psychologów idealizm jest naturalną i stałą właściwością dorastających i brak jego przejawów związany jest z działaniem czynników zewnętrznych. Nihilizm- zaprzeczenie sensowi ludzkiego istnienia, w tym także istnienia własnego. Postawa taka wynikać może z pojedynczego, wstrząsającego przeżycia. Częściej jednak jest wynikiem ciągu traumatyzujących wydarzeń, powodujących stopniową utratę wiary w ludzi, siebie samego i sens życia. W skrajnych przypadkach nihilizm może prowadzić do zachowań autodestrukcyjnych włącznie z samobójstwem. Cynizm- rozbieżność między głoszonymi przekonaniami a ich realizacją. Cynizm występuje w różnych odmianach. Dla okresu dorastania najbardziej charakterystyczny jest cynizm jawny. Polega on na werbalizowaniu własnej, instrumentalnej motywacji, która jednak rzadko przechodzi w konsekwentne działanie. Podobnie jak nihilizm, cynizm nie jest naturalna właściwością okresu dorastania. Obie te postawy powstają na skutek działania czynników zewnętrznych, a w ich kształtowaniu ważna rolę odgrywają mechanizmy obronne. Odrzucanie przez dorastających skompromitowanych poglądów dorosłych ma duże znaczenie w rozwoju jednostki i społeczeństwa. Pociąga jednak za sobą wiele zagrożeń. Poszukująca sensu życia młodzież podatna jest na wpływy różnego rodzaju grup nieformalnych (subkultury, sekty). Dotyczy to w szczególności nastolatków nie mających wsparcia ze strony rodziny, poszukujących akceptacji i uznania poza dotychczasowym otoczeniem. Angażowanie się w zachowania nie aprobowane przez rodziców może być dla młodzieży sposobem ustanowienia niezależności od dorosłych i potwierdzenia solidarności z rówieśnikami.
f. Rozwój tożsamości: Tożsamość człowieka rozwija się od okresu wczesnego dzieciństwa, jednak nasila się w okresie dorastania. Obserwowane przez młodzież zmiany swojego ciała, udoskonalenie procesów psychicznych, poszukiwanie sensu życia i własnego istnienia- wszystko to rodzi szereg pytań. Poszukujący odpowiedzi na nie nastolatek pogłębia wiedzę o sobie samym, formułuje samoocenę. Zwiększa się jego samoświadomość. Młodzież poszukuje własnej tożsamości na różny sposób: W ciągłości istnienia- dorastający prowokuje reakcje najbliższego otoczenia poprzez stawianie pytań, bądź zachowania wymuszające reakcję. Reakcja otoczenia jest potwierdzeniem niezawodności uczuć np. rodziców, a przez to ciągłości własnego istnienia. Małe dzieci często pytają rodziców: kochasz mnie?, jak bardzo mnie kochasz?. Prowokacje nastolatków są na ogół mniej czytelne. Mogą być nawet agresywne. Młodzież testuje cierpliwość, wyrozumiałość i miłość rodziców (czasem też nauczycieli). Reakcja otoczenia ma niebagatelny wpływ na samoświadomość dorastającego. Jeśli jego prowokacje spotykają się z ciągłą dezaprobatą, reakcjami nacechowanymi agresją, poniżeniem, odrzuceniem, itp.- dorastający na nich oprze swoją samoocenę. Uzna, że jest zły, głupi, leniwy, niegodny uwagi czy miłości. Pociąga to za sobą niebezpieczeństwo funkcjonowania zgodnie z nadaną mu etykietą, zgodnie z zasadą jestem łobuz i muszę się zachowywać jak łobuz, żebym mógł być jakiś. Inaczej będę nikim!. Zmieniając siebie- dorastający eksperymentuje z samym sobą. Zmienia fryzury, styl ubierania się, przejmuje cudze poglądy, przekonania, sposób zachowania się, styl życia. Poszukuje samego siebie w nowej postaci. Jednocześnie obserwuje reakcję otoczenia, sprawdzając czy dostrzegło zmianę. Sprawdzając siebie- dorastający sprawdza siebie poprzez różnego rodzaju postanowienia i wyzwania. Mogą one dotyczyć spraw poważnych lub błahych bywają niegroźne ale też czasem bardzo niebezpieczne. Nastolatek sprawdza swoje możliwości psychiczne i fizyczne. Zdobytą tą drogą wiedzę scala w nowym poczuciu własnego JA. Tożsamość, wg. E.H. Eriksona jest centralnym problemem okresu dorastania. Jego teoria mówi o przypadającym na ten okres kryzysie tożsamości. Dorastający człowiek musi scalić całą dotychczasową wiedzę o sobie samym oraz zintegrować ją w wymiarze czasowym tj. przeszłość z teraźniejszością i wizją swojej przyszłości. Kiedy otoczenie społeczne dorastającego nie dostarcza mu wyraźnych wzorów identyfikacyjnych, gdy brak jest stabilności w rodzinie i w społeczeństwie, a dodatkowo jest on bombardowany informacjami wzmagającymi poczucie niepewności i zmienności- struktura tożsamości nie może się scalić. Zdarza się, że dorastający rezygnują z wysiłku poszukiwania własnej tożsamości. Włączają się w grupę społeczną i przejmują, ukształtowane przez nią gotowe wzory tożsamości (tzw. tożsamość syntetyczna). Innym zaburzeniem rozwoju tożsamości jest tzw. negatywna tożsamość. Kształtuje się ona głównie w niekorzystnych warunkach wychowawczych. Wzrastający w nich nastolatek buntuje się przeciwko przypisywanym mu rolom
społecznym, co prowadzi do poczucia depersonalizacji i alienacji. Dorastający odczuwa dezorganizację i pustkę. Na tym tle mogą się pojawić negatywne zachowania, włącznie z zachowaniami przestępczymi. Natomiast pomyślne przejście przez kryzys tożsamości wzmacnia poczucie własnego JA. Młody człowiek gotów jest podejmować się odpowiedzialnych zadań, utrzymywać związki emocjonalne, angażować się w wartości i ideały. Jest osobą autonomiczną i wewnętrznie silną. Gimnazjaliści najczęściej czują się gotowi do podejmowania samodzielnych wyborów. Jednak ważne dla swojej przyszłości decyzje (np. dotyczące wyboru dalszej szkoły i zawodu) podejmują z lękiem i niepewnością. Korzystają przy tym z różnych strategii: przejmują decyzje dorosłych, podejmują decyzje nie zamykające drogi do dalszych wyborów, czasem unikając trudności podejmują decyzje przypadkowe, zdarza się też, że tłumią lęk i zapominając o trudnościach podejmują decyzję nieadekwatną do swoich możliwości. Rozwój tożsamości jest trudną próbą dla dorastających. Należy im pomóc przy poznawaniu siebie i dokonywaniu wyborów. Potrzebują oni przede wszystkim wzorów postępowania, okazji do podejmowania samodzielnych decyzji, poznawania siebie w różnych sytuacjach. Wtedy, przy otrzymywanym wsparciu i zaufaniu otoczenia będą w stanie pomyślnie zakończyć proces rozwoju tożsamości. g. Rozwój motywacji: Rozwój motywacji w okresie dorastania polega głównie na nabywaniu umiejętności samodzielnego stawiania sobie celów i dążeniu do ich realizacji. Odległość stawianych celów oraz stopień zorganizowania i wytrwałości działań im podporządkowanych zależny jest od indywidualnych predyspozycji. Na ogół w okresie gimnazjalnym realizacja celów stawianych sobie przez młodzież zakłócana jest przez chwiejność emocjonalną i małą wytrwałość. Spośród wielu właściwości motywacji nastolatków warto tu wspomnieć o typowym dla nich negatywizmie. Może on przybrać postać uporu, nieposłuszeństwa, a nawet arogancji. Inną cechą motywacji młodzieży jest jej intensywność. Młodzież angażuje się w działania bez reszty, podporządkowując wszystko wspieranej idei. Podstawowym warunkiem jest tu jednak pełna akceptacja zadania. Cele narzucone, nie uwewnętrznione spotykają się z małym zainteresowaniem. Młodzież zachęcana lub zmuszana do ich realizacji pracuje bez przekonania. Ich działania są powolne i mało efektywne. Wiąże się to niewątpliwie z potrzebą czynu. U jej podstaw leży potrzeba rozładowania napięcia emocjonalnego przez dostarczenie silnych wrażeń, wzbudzanie podziwu innych, znajdowanie uznania w oczach kolegów i własnych. Kiedy młodzież nie znajduje możliwości dokonywania wielkich czynów akceptowanych społecznie istnieje zagrożenie, że będą zaspokajać potrzebę czynów popisując się swoją brawurą poprzez zachowania agresywne. Z potrzebą wielkich czynów współwystępuje zobojętnienie na czyny drobne, codzienne, przyziemne. W świetle charakterystyki motywacji młodzieży jasno widać jak bardzo niekorzystny wpływ na jej dalszy rozwój może mieć nuda. Młodzieży należy zaproponować szereg zajęć, pamiętając o tym że muszą one być dla nich pasjonujące, powinny wynikać z ich potrzeb i pomysłów. Stawiane im zadania powinny być dla nich wyzwaniem.
Reasumując- okres nauki w gimnazjum to czas intensywnych przemian rozwojowych. Charakterystyczne dla tego okresu jest: nasilenie się tendencji do uniezależniania się od rodziców, liczenie się ze zdaniem rówieśników przy podejmowaniu decyzji, intensywne i labilne emocje, arogancja, buntowniczość i lekceważenie autorytetów. Wszystko to sprawia, że ta grupa wiekowa jest szczególnie narażona na podejmowanie zachowań ryzykownych, co pociąga za sobą konieczność intensyfikacji działań wychowawczych i profilaktycznych wobec gimnazjalistów. Styczeń 2005 r. Opracowała mgr Alina Marchewczyk
BIBLIOGRAFIA 1. Egan Gerard, Kompetentne pomaganie, Poznań 2002, Zysk i S-ka Wydawnictwo; 2. Gwizdek Bożena, Sołtys Elżbieta, Gimnazjalny projekt profilaktyczno-wychowawczy, Warszawa 2002, WSiP; 3. Hamer Hanna, Rozwój umiejętności społecznych, Warszawa 1999, Wydawnictwo VEDA; 4. Harwas-Napierała Barbara, Trempała Janusz (red.), Psychologia rozwoju człowieka, Warszawa 2000, PWN; 5. Harwas- Napierała Barbara, Trempała Janusz (red.), Wiedza z psychologii rozwoju człowieka w praktyce społecznej, Poznań 2002, Wyd. Naukowe UAM; 6. Kaźmierczyk Jadwiga, Pomost między dzieciństwem a dorosłością. Program profilaktyczno-wychowawczy dla gimnazjum, Warszawa 2003, MENiS; 7. Kulas Henryk, Samoocena młodzieży, Warszawa 1986, WSiP; 8. Marchewczyk Alina, Kontakty uczniów Gimnazjum w Luborzycy z substancjami uzależniającymi, diagnoza skali problemu i źródła zagrożeń, Luborzyca 2002; Zespół Profilaktyki Gimnazjum w Luborzycy; 9. Marchewczyk Alina, Kontakty uczniów Gimnazjum w Luborzycy z substancjami uzależniającymi, diagnoza skali problemu i źródła zagrożeń, Luborzyca 2003; Zespół Profilaktyki Gimnazjum w Luborzycy; 10. Marchewczyk Alina, Raport dot. Przemocy na terenie Gimnazjum w Luborzycy, Luborzyca 2003; Zespół Profilaktyki Gimnazjum w Luborzycy; 11. Matthews Adrew, Bądź przyjacielem i żyj wśród przyjaciół, Warszawa 1996, Wyd. MEDIUM Sp. z o.o.; 12. Obuchowska Irena, Drogi dorastania. Psychologia rozwojowa okresu dorastania dla rodziców i wychowawców, Warszawa 1996, WSiP; 13. Oleś Maria, Asertywność u dzieci w okresie wczesnej adolescencji, Lublin 1998, Towarzystwo Naukowe KUL; 14. Pyza Marek, Pijane dorastanie, Ergo nr 03/2004, s. 7-11; 15. Sawicka Katarzyna, Socjoterapia, Warszawa 1999, C.M.P.P-P. MEN; 16. Szymańska Joanna, Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, Warszawa 2002, C.M.P.P-P.; 17. Vogler Roger E., Bartz Wayne R., Nastolatki i alkohol. Kiedy nie wystarczy powiedzieć nie, Warszawa 1999, PARPA; 18. Wilks Frances, Inteligentne emocje, Warszawa 2004, Wyd. Jacek Santorski & Co; 19. Zimbardo Philip G., Psychologia i życie, Warszawa 2002, PWN.