UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE Wydział Ekonomiczny

UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE Wydział Ekonomiczny Studia podyplomowe: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro Anna Czerwińska nr albumu: 9355052. Wpływ przyjęcia wspólnej waluty na gospodarkę Grecji Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dr Magdaleny Kąkol Lublin rok 2015

Spis treści Wprowadzenie...3 1. Konwergencja nominalna i realna Grecji przed przyjęciem wspólnej waluty..4 2. Sytuacja gospodarcza w Grecji w latach 1999 2007..15 3. Wpływ kryzysu finansowo gospodarczego na ujawnienie słabości greckiej gospodarki. 27 3.1. Sytuacja gospodarcza Grecji w czasie kryzysu i jego wpływ na stan finansów publicznych....27 3.2. Programy pomocowe dla Grecji i ich realizacja...31 Podsumowanie.37 Bibliografia...38 Źródła internetowe...39 Spis tabel...40 2

Wprowadzenie Każde państwo, żeby mogło przystąpić do strefy wspólnej waluty, musi spełniać określone kryteria. Wiąże się to również ze zmianą warunków makroekonomicznych, co może prowadzić do nierównowagi procesów gospodarczych. Proces integracji pociąga za sobą również akumulację kapitału i łatwiejszy dostęp do międzynarodowego rynku finansowego. Celem niniejszej pracy jest analiza i ocena wpływu przystąpienia państwa greckiego do obszaru walutowego jakim jest strefa euro. Do przeprowadzenia oceny posłużono się głównymi wskaźnikami gospodarczymi jak: deficyt budżetowy, dług publiczny, saldo rachunku obrotów bieżących, PKB, inwestycje, konsumpcja, oszczędności, inflacja, bezrobocie. W punkcie pierwszym zostały scharakteryzowane główne kryteria, których spełnienie brane jest pod uwagę podczas kwalifikacji państwa do przyjęcia do strefy wspólnej waluty. Są to kryteria konwergencji nominalnej zawarte w traktacie z Maastricht oraz główne założenia optymalnego obszaru walutowego, czyli kryteria konwergencji realnej. Głównym celem była weryfikacja w jakim stopniu zostały spełnione kryteria konwergencji nominalnej i realnej przez Grecje. Rozwinięto również kwestie czy spełnienie owych kryteriów miało charakter trwały oparty na rzeczywistych zmianach strukturalnych czy na zmianach tymczasowych. W punkcie drugim przedstawiono sytuację gospodarczą Grecji przed przystąpieniem do strefy wspólnej waluty, czyli od 1999 roku do wybuchem kryzysu światowego w 2008 r. Oceniono gospodarkę grecką z punktu widzenia jej wzrostu gospodarczego, konkurencyjności, inwestycji, wymiany handlowej oraz finansów publicznych. Do analizy wykorzystano główne wskaźniki gospodarcze. W punkcie trzecim poddano ocenie gospodarkę grecką w czasie od wybuchu światowego kryzysu finansowo gospodarczego do chwili obecnej. Przeanalizowano jaki wpływ miał kryzys finansowy i jakie słabości ujawnił w greckiej gospodarce. Przedstawiono działania na rzecz wyjścia z kryzysu i rozwiązania problemów gospodarczych zarówno rządu greckiego, jak również pomocy z zewnątrz ze strony Unii Europejskiej i Międzynarodowych Fundusz Walutowy. 3

1. Konwergencja nominalna i realna Grecji przed przyjęciem wspólnej waluty Każde państwo członkowskie Unii Europejskiej objęte derogacją starając się o przyjęcie do strefy euro musi spełniać kryteria zbieżności określone Traktatem z Maastricht, które mają zasadnicze znaczenie dla wprowadzenia wspólnej waluty i właściwego funkcjonowania obszaru walutowego. Traktat z Maastricht podpisany 7 lutego 1992 roku stworzył podstawy prawne Unii Gospodarczej i Walutowej w Unii Europejskiej. Najważniejsze postanowienia w sprawie UGiW, zostały zawarte w art. 4 TWE i w tytule VII TWE dotyczącym polityki gospodarczej i pieniężnej 1. Kryteria konwergencji zarówno realnej, jak i nominalnej określają, czy dane państwo jest gotowe do przyjęcia euro. Pominięcie tych kryteriów może zarówno utrudnić proces przyjmowania danego kraju do unii monetarnej, jak i być dla niego źródłem wielu poważnych problemów ekonomicznych już po samej akcesji. Warto też podkreślić, że te problemy mogą dotyczyć nie tylko kraju wstępującego, ale również państw przyjmujących. Zatem właściwe przygotowanie się każdego nowego państwa do przyjęcia euro jest fundamentalnym warunkiem sukcesu takiej operacji 2. Spełnienie kryteriów konwergencji gospodarczej stanowi przepustkę do III etapu Unii Gospodarczej i Walutowej. Etap ten oznacza wprowadzenie euro w państwach członkowskich jak również realizację wspólnej polityki pieniężnej przez kraje należące do wspólnego obszaru walutowego. Państwo starające się o przyjęcie do strefy euro musi się upodobnić do gospodarek krajów przyjmujących. Gdyby bardzo intuicyjnie i syntetycznie określać warunki akcesji do strefy euro, można by je zredukować do wymogu osiągnięcia niezbędnego poziomu podobieństwa kraju wstępującego i grupy gospodarek przyjmujących. Jest to można powiedzieć proces dostosowania i upodobnienia. Spełnienie tych warunków jest rozumiane dynamicznie jako 1 B. Mucha Leszko, Strefa euro. Wprowadzenie, funkcjonowanie, międzynarodowa rola euro, Wyd. UMCS, Lublin 2007, s. 117 ( obecnie art. 119 TFUE) 2 P. Boguszewski, Konwergencja nominalna i realna a integracja walutowa w kryzysie [ w:] P. Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski (red. ), Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Wyd. NBP, Warszawa 2014, s. 259 4

postępujący w odpowiednim tempie proces logiczne jest nazwanie ich kryteriami konwergencji. Jedną z podstawowych konsekwencji przyjęcia wspólnej waluty jest rezygnacja przez nowy kraj członkowski z możliwości prowadzenia samodzielnej polityki pieniężnej, przy jednoczesnym ograniczeniu swobody w zakresie polityki budżetowej. Podobieństwa powinny zatem dotyczyć przede wszystkim tego, na co najbardziej bezpośredni wpływ ma obszar wspólnego pieniądza szeroko rozumianego systemu cen i procesów z nim związanych. Kryteria dotyczące tej sfery zjawisk wyrażonych w pieniądzu i od niego bezpośrednio zależnych mogą być zatem nazwane kryteriami nominalnymi 3. Wprowadzenie kryteria konwergencji nominalnej w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską miały za zadanie sprawdzenie stopnia zgodności gospodarek chcących współtworzyć obszar unii walutowej. Głównym celem tych kryteriów jest zbadanie, czy kraj starający się o przyjęcie wspólnej waluty poddany tym kryteriom może funkcjonować bez zakłóceń w strefie euro pomimo braku własnej polityki pieniężnej i stałości nominalnego kursu walutowego wewnątrz Unii Gospodarczej i Walutowej. Kryteria konwergencji nominalnej, zawarte w protokole dołączonym do Traktatu z Maastricht, określono następująco 4 : Stabilność cenowa średnia stopa inflacji w roku poprzedzającym badanie dotyczące spełnienia kryteriów nie powinna być wyższa o więcej niż 1,5 punktu procentowego od wskaźnika odnotowanego w trzech najlepszych pod tym względem krajach; inflacja powinna być mierzona za pomocą wskaźnika cen konsumpcyjnych ustalonego na porównywalnych zasadach ( mierzony wskaźnikiem HICP). Deficyt budżetowy udział planowanego lub aktualnego deficytu budżetowego w PKB mierzonym w cenach rynkowych nie powinien, w roku poprzedzającym badanie, przekroczyć 3%. Dług publiczny w roku poprzedzającym badanie udział tego zadłużenia w PKB mierzonym w cenach rynkowych nie powinien 3 Ibidem, s. 260 4 A. Stępniak, Polityka i strategia wejścia Polski do strefy euro[ w:] A. Nowak, A. Stępniak (red.), Strefa euro wyzwania dla Polski, Wyd. WWZ, Warszawa 2003, s. 140-141 5

przekroczyć 60% lub przynajmniej powinien zbliżać się w odpowiednim tempie do tego poziomu. Stopa procentowa średnia nominalna długookresowa stopa procentowa nie powinna być wyższa o więcej niż 2 punkty procentowe od stopy procentowej w trzech krajach o najniższym poziomie inflacji, w roku poprzedzającym badanie; stopy procentowe powinny być mierzone na podstawie oprocentowania długo terminowych obligacji rządowych lub innych porównywalnych papierów wartościowych, przy uwzględnieniu różnic w deficytach narodowych. Udział w mechanizmie kursowym Europejskiego Systemu Walutowego kraj członkowski powinien respektować bez szczególnych napięć, normalny przedział wahań kursów walut przewidziany w ramach mechanizmu kursowego przynajmniej w ciągu ostatnich dwóch lat przed badanem dotyczącym spełnienia kryteriów. Kryterium stabilności cen oraz kryterium stóp procentowych mają za zadanie ocenić nie tylko poziom wskaźników inflacji oraz wartości długoterminowych stóp procentowych danej gospodarki, ale również poziom ich odchyleń od wartości referencyjnej Dla wzmocnienia znaczenia kryteriów konwergencji nominalnej i przystosowania ich do aktualnych warunków ekonomicznych, a przede wszystkim w celu ograniczenia deficytów budżetowych, przyjęto Pakt Stabilizacji i Wzrostu. Jego celem jest monitorowanie sytuacji finansów publicznych państw członkowskich i pomoc w usuwaniu zbyt wysokiego deficytu budżetowego 5. Wszystkie kryteria konwergencji nominalnej muszą być łącznie spełnione, żeby państwo mogło starać się o derogację, żadne nie może być traktowane jako nadrzędne. Ocenie spełnienia kryteriów konwergencji podlega zarówno pięć kryteriów głównych jak również poddana jest ocenie trwałość osiągniętego poziomu konwergencji. Obowiązek ten narzuca art. 140 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, obecnie art. 156 TFUE. 5 I. Pietryka, Proces konwergencji nominalnej i realnej w warunkach integracji walutowej, Equilibrium, nr 2(3)2009, s.53. 6

Art. 140 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE) nakłada na państwa członkowskie wymóg osiągnięcia wysokiego poziomu trwałej konwergencji wyrażającego się w spełnieniu czterech tzw. kryteriów nominalnych. Z punktu widzenia funkcjonowania obszaru walutowego duże znaczenie ma zwłaszcza osiągnięcie i utrzymanie wysokiego stopnia stabilności cen, konwergencja długoterminowych stóp procentowych oraz stabilna sytuacja finansów publicznych 6. Poprzez uczestnictwo w mechanizmie ERM II odbywa się natomiast weryfikacja trwałości spełnienia kryteriów konwergencji nominalnej. Od wiarygodności strategii integracji ze strefą euro, w tym w szczególności od wiarygodności trwałego wypełniania kryteriów konwergencji, zależy bowiem uznanie przez inwestorów poziomu parytetu centralnego w ERM II za stabilny. Wiarygodność strategii integracji zmniejsza tym samym prawdopodobieństwo odniesienia korzyści z gry na dewaluacji bądź rewaluacji parytetu centralnego, ograniczając tym samym wahania kursu walutowego 7. Grecja ubiegając się o członkowstwo w III etapie UGIW nie uzyskała rekomendacji. Państwo to nie spełniała w roku 1998 żadnego z gospodarczych kryteriów UGiW, trzeba jednak nadmienić że żaden z krajów zakwalifikowanych do strefy euro nie spełniał kryterium długu publicznego na poziomie 60%. Po uchwaleniu Traktatu z Maastricht Grecja już w 1992 r. zaprezentowała swój pierwszy Program Konwergencji na lata 1993 1998, jednak skutki podjętych reform spotkały się z niezadowoleniem społeczeństwa. Po wyborach w 1994 r. przyjęto nowy zaktualizowany Program konwergencji na lata 1994 1999, w którym założono ograniczenie deficytu budżetowego poniżej wymaganego poziomu 3% PKB dopiero w 1998 r., a także znacznie wolniejsze redukowanie wysokości długu publicznego w porównaniu z pierwotną wersją tego programu, utrzymując w latach 90 dług na poziomie wyższym od 100% PKB. W przyjętym wówczas programie inwestycji publicznych założono wsparcie wzrostu gospodarczego poprzez realizacje inwestycji infrastrukturalnych realizowanych 6 M. Orchymiuk, A. Rogut NBP Konwergencja nominalna w strefie euro. Implikacje dla Polski, Warszawa 2010, s.3 7 Ministerstwo Finansów Biuro Pełnomocnika Rządu ds. wprowadzenia euro przez Rzeczypospolitą Polską, Kryzys grecki geneza i konsekwencje, Dokument uzupełniający do ram strategicznych narodowego planu wprowadzenia euro, Warszawa 2010, s. 7-8 7

przy współfinansowaniu za środków funduszy strukturalnych UE. W 1994 r. osiągnięto przyrost wpływów do budżetu o 1,5 % oraz zmniejszenie wydatków o 2,2% PKB. Tak więc wcześniej przyjęte reformy zaczęły przynosić pozytywne wyniki w kierunku ograniczenia zakresu deficytu sektora finansów publicznych 8. Sytuacja budżetowa Grecji, uległą też poprawie dzięki lepszej koniunkturze gospodarczej w krajach Europy Zachodniej, co spowodowało wzrost PKB i zahamowanie recesji od 1994 roku. Jeśli chodzi o dług publiczny to sytuacja nie za bardzo uległa poprawie, cały czas stopniowo narastał a szczególnie od 1996 r. gdyż deficyt finansów publicznych był zmniejszany wolno, a dodatkowe przychody były niewystarczające. W Raporcie o konwergencji z 2000 r. Komisja wskazała na istnienie podstaw ekonomicznych dla uchylenia derogacji wobec Grecji. W odniesieniu do poszczególnych kryteriów konwergencji nominalnej zaznaczono 9 : Od grudnia 1999 r. Grecja wypełniała kryterium stabilności cen. Wartość kryterium w marcu 2000 r. wyniosła 2,0% 10, czyli o 0,4 pkt. procentowego poniżej wartości referencyjnej. Zwrócono uwagę na konieczność utrzymania restrykcyjnej polityki fiskalnej, mającej zapewnić dalszą redukcję tempa wzrostu płac i presji inflacyjnej; Deficyt sektora finansów publicznych został zredukowany w ciągu 4 lat z 10,2% PKB do 1,6% PKB, a w kolejnych latach prognozowano utrzymanie poziomu deficytu poniżej 3% PKB. W efekcie w grudniu 1999 r. Rada uchyliła decyzję z września 1994 r. o występowaniu w Grecji nadmiernego deficytu; Grecja uczestniczyła w mechanizmie ERM od marca do grudnia 1998 r., a w ERM II od stycznia 1999 r. do grudnia 2000 r., łącznie przez okres dłuższy niż wymagane 2 lata. Wahania kursu walutowego tym okresie (w tym 8 H. Bąk, Finanse publiczne Grecji w perspektywie długookresowej [w:] L. Oręziak, D.K. Rosati (red.), Kryzys finansów publicznych, przyczyny, mechanizm, drogi wyjścia, Oficyna Wydawnicza Uczelnia Łazarskiego, Warszawa 2013, s. 187-188, 9 Ministerstwo Finansów Biuro Pełnomocnika Rządu ds. wprowadzenia euro przez Rzeczypospolitą Polską, Kryzys grecki - geneza, op. cit., s. 7-8 10 Dane dotyczące kryterium stabilności cen, deficytu sektora finansów publicznych i średniej długoterminowej stopy procentowej na podstawie: H. Bąk, Finanse publiczne Grecji w perspektywie długookresowej [w:] L. Oręziak, D.K. Rosati (red.), Kryzys finansów publicznych, przyczyny, mechanizm, drogi wyjścia, Oficyna Wydawnicza Uczelnia Łazarskiego, Warszawa 2013, s. 187-188, 8

rewaluacja parytetu centralnego) zostały przy tym uznane za zgodne z przepisami Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską warunkami dotyczącymi wypełnienia kryterium; Średnia długoterminowa stopa procentowa za okres 12 miesięcy poprzedzających dokonywaną ocenę wyniosła 6,4 % ( marzec 2000 r. ) i była niższa od wartości referencyjnej (7,2%). Grecja za wszelką cenę chciała w jak najkrótszym czasie przystąpić do strefy euro. Poprawa gospodarczych perspektyw Grecji nastąpiła dopiero w okresie poprzedzającym przyjęcie euro. Stosowana przez to państwo polityka miała na celu szybkie osiągnięcie kryteriów konwergencji nominalnej. Nakierowana była na poprawę stanu finansów publicznych i walkę z inflacją, starając się zmniejszyć deficyt i zmienić strukturę wydatków sektora finansów publicznych, ale nie wprowadzając konkretnych reform strukturalnych. Można zatem wnioskować, że działania Greków były doraźne i nie miały trwałego charakteru. Bazowały one w dużej mierze na sprzyjających warunkach koniunkturalnych. Wejście do strefy euro Grecji stało się możliwe dzięki łagodnej ocenie skali zadłużenia publicznego, a także zafałszowaniu danych o faktycznej sytuacji finansów publicznych, a w szczególności rzeczywistego poziomu deficytu budżetowego Grecji. W istocie rzeczy, Grecja nie powinna w 2000 r. zostać pozytywnie oceniona przez instytucje Unii Europejskiej jako kraj przygotowany do wdrożenia euro. O faktycznym stanie finansów sektora publicznego w Grecji po weryfikacji danych z listopada 2004 r. informuje tabela 1 11. Tabela 1 Weryfikacja danych dotyczących deficytu budżetowego i długu publicznego z 2004 r. (dane w relacji do PKB w %) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Deficyt budżetowy ( wg stanu z marca 2004) 4,0 2,5 1,8 2,0 1,4 1,4 1,7 Deficyt budżetowy ( wg stanu z marca 2005) 6,6 4,3 3,4 4,1 3,6 4,1 5,2 Dług publiczny ( wg stanu z marca 2004) 108,2 105,8 105,2 106,1 106,6 104,6 102,6 Dług publiczny ( wg stanu z marca 2005) 114,0 112,4 112,3 114,0 114,8 112,2 109,3 Źródło : European Commission, European Economy nr 3/2005r., s. 34 11 H. Bąk, Finanse publiczne, op. cit., s. 189 9

Analizując dane odnośnie deficytu w Grecji po skorygowaniu z 2004 roku należy stwierdzić, że państwo to nie spełniło kryterium konwergencji fiskalnej, gdyż przez cały okres, zarówno przed przystąpieniem do strefy wspólnej waluty, jak i po wejściu do tej strefy, deficyt utrzymywał się na poziomie powyżej 3% PKB. Zauważyć można również, że po przystąpieniu do strefy euro w 2001 roku deficyt zaczął stopniowo rosnąć. Jeśli chodzi natomiast o dług publiczny, również nie obniżał się on w zadowalającym tempie, a od 2001 r., czyli od momentu wejścia do strefy euro nawet wzrósł. Konwergencja nominalna koncentruje się na zbieżność cen i stóp inflacji. Ostatecznym celem akcesji jest jednak osiągnięcie wysokiego stopnia rozwoju gospodarczego i dogonienie poziomu życia krajów o wyższym standardzie. W Traktacie z Maastricht nie ustalono kryteriów konwergencji realnej, które są odpowiedzialne za funkcjonowanie strefy euro jako OOW, czyli Optymalnego Obszaru Walutowego. Badania pokazują, że konwergencja realna wpływa pozytywnie na możliwość wypełnienia kryteriów konwergencji nominalnej. Z obu więc tych powodów kwestia konwergencji realnej jest ważnym elementem analizy kosztów i korzyści akcesji do strefy euro, w tym poziomu faktycznego przygotowania danego kraju do takiego kroku 12. Spełnienie kryteriów w sferze realnej oznacza, że państwo musi potrafić funkcjonować w obszarze jednej waluty, w długim okresie musi mieć efektywną gospodarkę nastawioną na elastyczny rynek pracy. Kryteria konwergencji realnej formułuje teoria optymalnego obszaru walutowego. Teoria ta przyjmuje, że grupa państw tworzy optymalny obszar walutowy, jeżeli każde z nich odnosi tzw. korzyści netto, będące dodatnią różnicą korzyści i strat (wyrażające się poprzez wzrost PKB) z uczestniczenia w unii walutowej. Termin optymalny pochodzi od łacińskiego słowa optimum, co oznacza najlepszy z możliwych. W kontekście OOW pojęcie to występuje w takim znaczeniu, w jakim często w literaturze mają wyrazy właściwy lub pożądany. Dlatego też, by zbadać, czy obszar walutowy jest optymalny, trzeba zmierzyć ekonomiczne korzyści i straty, jakie ponosi każdy kraj z tytułu uczestnictwa w unii walutowej. Aby gospodarka z większym powodzeniem 12 P. Boguszewski, Konwergencja nominalna, op. cit., s. 271 10

utworzyła optymalny obszar walutowy, musi się odznaczać określonymi właściwościami. Innymi słowy, powinna spełniać tzw. kryteria teorii optymalnych obszarów walutowych W trakcie udoskonalania OOW powstało ich wiele 13. Do głównych kryteriów OOW należą 14 : Elastyczność cen i płac spadek nominalnych cen i płac łagodzi skutki asymetrycznych wstrząsów gospodarczych. Nie ma potrzeby stosowania kursu walutowego jako instrumentu polityki gospodarczej. Mobilność środków produkcji przepływ środków produkcji (przede wszystkim siły roboczej) z krajów dotkniętych negatywnymi skutkami do krajów, w których szok przynosi pozytywne skutki, łagodzi efekty asymetrycznego zaburzenia. Integracja rynków finansowych wysoki stopień integracji rynków finansowych stwarza warunki przepływu kapitału. Łagodzi to efekty asymetrycznych zaburzeń. Otwartość gospodarki otwartość gospodarki krajów tworzących obszar walutowy sprawia, że stosowanie kursu walutowego jako instrumentu dostosowawczego nie jest celowe. Dewaluacja wywołuje szybki wzrost stopy inflacji, nie wywołuje zaś wzrostu produkcji. Dywersyfikacja produkcji i konsumpcji dywersyfikacja struktury produkcji i konsumpcji, a także importu i eksportu w krajach tworzących obszar walutowy zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia asymetrycznych szoków. Jeśli nawet zaburzenie tego typu dotknie te kraje, to wywoła negatywne skutki jedynie w jakimś sektorze, a nie w całej gospodarce Integracja fiskalna przekazywanie pomocy finansowej z krajów dotkniętych negatywnymi skutkami do krajów, w których wstrząs przynosi pozytywne skutki, łagodzi efekty asymetrycznego szoku. Podobieństwo stóp inflacji podobieństwo stóp inflacji w krajach tworzących obszar walutowy wpływa dodatnio na stabilność terms of trade i ułatwia utrzymanie równowagi bilansu płatniczego. 13 I. Pietryka, Proces konwergencji, op. cit., s.55 14 M. Jurek, P. Marszałek, Pieniądz, polityka pieniężna i systemy kursowe. Współczesne teorie i rozwiązania praktyczne, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2007, s. 179 11

Niska zmienność realnego kursu walutowego stabilność realnych kursów w przeszłości oznacza, że kraje tworzące obszar walutowy nie wykorzystywały zmian kursu walutowego jako instrumentu polityki gospodarczej. Pozwala to sądzić, że nie będą one stosować tego instrumentu również w przyszłości. Podobieństwo zaburzeń gospodarczych podobieństwo zaburzeń gospodarczych i czasu jakiego potrzeba na złagodzenie ich skutków w krajach tworzących obszar walutowy sprawia, że niskie jest prawdopodobieństwo wystąpienia asymetrycznego zaburzenia gospodarczego. Teoria OOW skupiła się na kalkulacji korzyści z przystąpienia do unii walutowej przy założonych kosztach i ocenie zdolności kraju do takiego kroku. Zakłada się, iż podstawowym kryterium utworzenia unii walutowej jest kwestia symetryczności szoków makroekonomicznych na jej obszarze 15. Przynależność do optymalnego obszaru walutowego i realna konwergencja gospodarki z pozostałymi krajami tworzącymi unię walutową, konieczna jest dla osiągnięcia pełnych korzyści z członkostwa w ugrupowaniu unii walutowej 16. Konwergencja realna jest podstawą optymalizacji strategii przyjęcia euro, a więc osiągnięcie wyższego poziomu PKB per capita, pogłębienie specjalizacji w przemyśle i usługach, synchronizacja cyklu koniunkturalnego z cyklem strefy euro, a także konwergencja cen. Pierwszy element konwergencji PKB per capita w Grecji w roku 2000 wynosił 74,8 a w 2001 77,0 czyli poniżej poziomu w strefie euro (strefa euro = 100), ale miał tendencję rosnącą. Drugim istotnym elementem konwergencji realnej jest poziom cen. Im niższe są ceny w momencie wprowadzenia wspólnej waluty, tym szybszy jest ich wzrost w skutek działania mechanizmu znanego jako efekt Balassy Samuelsona. Polega on na tym, że wzrost otwartości handlowej i znaczenia rynków zewnętrznych dla niektórych dziedzin gospodarki przyczynia się do wzrostu wydajności pracy, ale także do wzrostu płac. Spadek wydajności pracy doprowadził z kolei do spadku konkurencyjności eksportu i wzrostu importu. W Grecji miało miejsce obniżenie konkurencyjności i wzrost deficytu na rachunku obrotów bieżących 15 K. Biegun, Kryteria optymalnego obszaru walutowego w rozszerzonej Unii Europejskiej, http://konferencja.edu.pl/ref8/pdf/pl/biegun-wroclaw.pdf s. 1 (5.06.2015) 16 R. Stefański, Synchronizacja cyklu koniunkturalnego a realna konwergencja Polski ze strefą euro, Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny rok LXX, nr 4,2008, s. 129 12

( 7,2%PKB) 17, jak również wzrost płac. Kolejnym kryterium konwergencji realnej jest odpowiedni stopień integracji gospodarczej krajów, które tworzą unie walutowa. Najważniejsze są wzajemne powiązania handlowe i podobieństwo pod względem struktury gospodarek. Dostosowanie strukturalne i duża otwartość handlowa mają wpływ na synchronizacje cykli koniunkturalnych. Wysoka otwartość handlowa prowadzi do większej zbieżności cykli poprzez symetryczność szoków popytowych 18. Stopień zbieżności przebiegu cykli koniunkturalnych, kraju przystępującego do strefy euro, polega na porównaniu korelacji tempa wzrostu PKB i stóp inflacji badanych gospodarek. Wysoki stopień korelacji pomiędzy stopami wzrostu i inflacji na danym obszarze powinien skutkować większą zbieżnością szoków makroekonomicznych pomiędzy poszczególnymi regionami danego obszaru. Symetryczność szoków stanowi podstawowy warunek funkcjonowania unii walutowej. Wyróżniamy szoki popytowe i podażowe. Szoki podażowe to nieoczekiwane zakłócenia, takie jak pojawienie się nowej technologii wytwarzania. Uznaje się, iż szoki podażowe wywierają długotrwały wpływ na wielkość produkcji i poziom cen w gospodarce. Szok popytowy to np. nagła zmiana preferencji konsumentów, lub drastyczna zmiana w polityce monetarnej i fiskalnej państwa. Z punktu widzenia teorii i kryteriów OOW, równie ważny jak sam fakt wystąpienia szoku, jest sposób reakcji na pojawiające się zakłócenia, czyli mechanizm dostosowawczy, bowiem determinuje on skuteczność stosowanych przez podmioty unii instrumentów polityki gospodarczej 19. Funkcjonowanie mechanizmów dostosowawczych, umożliwiających częściową lub całkowitą neutralizację omówionych wyżej szoków asymetrycznych, jest jednym z głównych nurtów teorii integracji monetarnej. Podstawowymi sposobami akomodacji szoków, zapewniającymi gospodarce powrót do równowagi, są: dostosowania cen i płac, swobodny przepływ siły 17 Bilans na rachunku obrotów bieżących podaje na podstawie: H. Bąk, konwergencja nominalna i realna w wybranych państwach strefy euro [w:] I. Politkowicz, Z. Binek (red.), Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Wyd. Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2011, s. 50 18 B. Mucha Leszko, Konwergencja realna i doświadczenia strefy euro a wspólna waluta w Polsce [w:]b. Mucha Leszko(red. naukowy), Polska w Unii Europejskiej doświadczenia i wyzwania, Problemy Zarządzania, Vol. 8, nr 1 (27), Wydział Zarządzania UW, wiosna 2010, s. 28-32 19 K. Biegun, Kryteria optymalnego obszaru, op. cit., s. 2-4 13

roboczej i kapitału z kraju (regionu) dotkniętego szokiem negatywnym do obszaru dotkniętego szokiem pozytywnym, wykorzystanie krajowej polityki fiskalnej jako stabilizatora popytu wewnętrznego oraz uruchomienie transferów w ramach wspólnego budżetu krajów unii monetarnej. Im słabsze jest funkcjonowanie tych mechanizmów, tym mniej symetryczne jest oddziaływanie szoków 20. W większości obszarów konwergencji Grecja nie osiągnęła dostatecznej realnej spójności ze strefą euro i miało to decydujący wpływ na dalsze koszty jakie ponosiła po wprowadzeniu wspólnej waluty. Realnymi zagrożeniami Grecji były wzrost płac i kosztów pracy, spadek konkurencyjności, wzrost deficytu na rachunku obrotów bieżących oraz ekspansja kredytowa i inflacja. Warunkami umocnienia gospodarki przed przystąpieniem do strefy euro są: stabilizacja kursu walutowego, równowaga na rachunku obrotów bieżących, a najlepiej nadwyżka, stabilizacja finansów publicznych, a następnie utrzymanie dyscypliny budżetowej i elastyczność gospodarki a zwłaszcza, a zwłaszcza płac, rynku pracy i cen. Grecja przystępując do strefy wspólnej waluty nie spełniła tych warunków. Niewypełnienie kryteriów konwergencji realnej miało wpływ na konkurencyjność greckiej gospodarki. Do przyczyn spadku konkurencyjności międzynarodowej Grecji należało wówczas zaliczyć m.in. preferencyjne traktowanie przedsiębiorstw państwowych w porównaniu z sektorem prywatnym, sztywności rynku pracy, strukturę systemu ubezpieczeń społecznych wspierającą nadmierny rozwój drobnej przedsiębiorczości oraz brak przejrzystości instytucjonalnej i legislacyjnej. Przyjęcie euro w warunkach braku dostatecznego przygotowania gospodarczego oraz - co zostało wykazane powyżej - niewypełnienia kryteriów konwergencji skutkowało dalszym pogłębianiem nierównowagi wewnętrznej i zewnętrznej Grecji. Pogorszeniu stanu gospodarki nie towarzyszył jednak wzrost stóp procentowych od długu zaciąganego przez Grecję na rynkach finansowych. Nie działał tym samym mechanizm dyscyplinujący władze do wdrożenia pakietu działań naprawczych, co pozwalało na dalsze finansowanie rosnących potrzeb budżetu środkami pochodzącymi 20 J. Borkowski Departament Analizy i Badań NBP, Podatność Polski na szoki asymetryczne a proces akcesji do Unii Gospodarczej i Walutowej, https://www.nbp.pl/konferencje/droga_do_euro/borowski_pl.pdf, s. 9 (05.06.2015) 14

z emisji obligacji 21. Grecja nie spełniła prawie żadnego kryterium ani konwergencji realnej ani konwergencji nominalnej wstępując do obszaru wspólnej waluty. 2. Sytuacja gospodarczy w Grecji w latach 1999 2007 Grecja to kraj z długą historią i bogatym dziedzictwem kulturowym, spadkobierczyni starożytnej Grecji. Współczesna Grecja była rozwiniętym krajem, o wysokim wskaźniku rozwoju społecznego i innych wskaźnikach jakości życia. Od 2002 r. Grecja zrezygnowała z własnej waluty, przyjmując euro. Przystąpienie do strefy euro pociąga za sobą zmianę warunków makroekonomicznych, co może być przyczyną narastania nierównowagi makroekonomicznej. Wspomagany efektami globalizacji proces integracji gospodarczej i walutowej, w szczególności z obszarem bardziej rozwiniętym gospodarczo niż gospodarka kraju integrującego, sprzyja przede wszystkim akumulacji kapitału. Jej źródłem są m.in. eliminacja wahań kursowych (co ogranicza niepewność, stymuluje przepływ kapitału i pobudza inwestycje oraz handel zagraniczny) oraz łatwiejszy dostęp do międzynarodowego rynku finansowego (w związku ze spadkiem kosztów pozyskania kredytów i pożyczek). Wzrasta też konkurencyjność rynków finansowych, co sprzyja podejmowaniu inwestycji długoterminowych, często bardziej ryzykownych. Efektem obniżenia stóp procentowych i spadku oczekiwań inflacyjnych po przyjęciu wspólnej waluty może być również ekspansja kredytowa prowadząca do narastania baniek spekulacyjnych na rynkach oraz spadek premii za ryzyko kraju, co może zachęcać rządy do większego zadłużania się. Źródłem nierównowagi mogą być również działania rządów nakierowane na doraźne spełnienie wymaganych kryteriów konwergencji i odkładanie w czasie niezbędnych reform strukturalnych 22. Należy przypomnieć, że spośród 15 krajów starej UE tylko 11 krajów 21 Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Kryzys grecki - gneza, op. cit., s. 3 22 B. Baran Źródła zaburzeń równowagi krajów PIIGS w warunkach integracji walutowej, http://www.ue.katowice.pl/uploads/media/3_b.baran_zrodla_zaburzen_rownowagi...pdf s. 1 ( 15,04,2015) 15

członkowskich zdecydowało się w 1999 r. wprowadzić u siebie wspólną walutę euro, bez Grecji, która wówczas nie spełniała kryteriów wyznaczonych Traktatem z Maastricht. W kraju tym stopa inflacji dochodziła w latach 80. do poziomu aż 19% i dopiero w połowie lat 90. spadła do poziomu jednocyfrowego. Deficyt budżetowy (deficyt sektora finansów publicznych) pod koniec lat 90. wynosił aż 16% PKB, a dług publiczny ponad 100% PKB. W latach 1999-2001 w sposób dosyć tajemniczy wymienione wskaźniki radykalnie się poprawiły i deficyt sektora finansów publicznych zmniejszył się do 1% wartości PKB, a stopa inflacji do 5% 23. Dlatego też pod koniec 2000 r. Europejski Bank Centralny zgodził się, bez entuzjazmu, aby Grecja stała się od 1 stycznia 2001 r. 12 - tym krajem strefy euro. I tak 1 stycznia 2001 r. Grecy bez żalu pożegnali się z najstarszą walutą świata drachmą i wprowadzili u siebie do obiegu euro. Wtedy jeszcze ani władze UE, ani menedżerowie Europejskiego Banku Centralnego nie wiedzieli, że przedstawione im przez rząd grecki dane statystyczne dotyczące wartości deficytu sektora finansów publicznych, długu publicznego i stopy inflacji były nieprawdziwe 24. Po wejściu do strefy euro Grecja cały czas nadrabiała dystans wobec pozostałych krajów tej strefy. O ile więc PKB per capita, licząc według parytetu siły nabywczej, wynosił w Grecji w 2000 r. 75% średniego poziomu dla 17 państw strefy euro, to w 2008 r. osiągnął już wysokość 87% średniego poziomu strefy euro. Grecja zaliczana była od wielu lat do grupy krajów wysokorozwiniętych 25. Sygnały pogarszającego stanu gospodarki greckiej zauważyć można było jeszcze przed wejściem tego kraju do strefy wspólnej waluty. Grecja, na skutek braku koniecznych reform, znajdowała się w stanie poważnej nierównowagi. Niekorzystne gospodarcze zjawiska zaczęły się pojawiać już na początku XXI w. Konkurencyjność międzynarodowa Grecji spadała, m.in. ze względu na preferencyjne traktowanie przez rząd nierentownych przedsiębiorstw, niezwykle sztywny rynek pracy, nieadekwatną strukturę systemu 23 Dane liczbowe dotyczące: stopy inflacji, deficytu budżetowego i długu publicznego podaje na podstawie A. Gwiazda, Udawanie Greka w eurolandzie, Tygodnik Przegląd, 18.04.2010 http://www.tygodnikprzeglad.pl/udawanie-greka-eurolandzie/ ( 3,05,2015) 24 Ibidem 25 H. Bąk, Finanse publiczne, op. cit., s. 177 16

ubezpieczeń społecznych oraz brak przejrzystości w systemie prawnym. Poważnym problemem była również bardzo niska ściągalność podatków oraz systematyczne przekraczanie planowanych wydatków rządowych. Jednocześnie bardzo niekorzystna była struktura owych wydatków dominowały wśród nich transfery socjalne (stąd określanie Grecji mianem państwa socjalnego na kredyt) oraz płace w sektorze publicznym. Wszystko to prowadziło do wzrostu konsumpcji prywatnej i inflacji. Wejście Grecji (nieprzygotowanej do integracji walutowej, niezdyscyplinowanej ekonomicznie i ukrywającej fakt niewypełnienia kryteriów konwergencji) w 2001 r. do strefy euro spowodowało wzrost nierównowagi wewnętrznej i zewnętrznej kraju. Pogłębiający się deficyt budżetowy finansowano emisją kolejnych obligacji. Niski koszt kapitału w strefie euro sprzyjał też wzrostowi zadłużenia zagranicznego. Uzyskanego w ten sposób kapitału nie przeznaczano na inwestycje, zwiększanie atrakcyjności eksportu czy też wprowadzanie niezbędnych reform, lecz na bieżącą konsumpcję. Grecja, chcąc szybko wejść do strefy euro, swoje działania skoncentrowała w głównej mierze na krótkofalowym wypełnieniu kryteriów konwergencji przy braku konkretnych reform między innymi w sektorze rynku pracy, inwestycji jak również w kierunku ograniczenia deficytu strukturalnego. Prowadziło to do narastającego osłabienia konkurencyjności greckiej gospodarki. Podstawą przewagi konkurencyjnej jest duży udział w gospodarce sektorów wysokich technologii i wyższa całkowita produktywność pracy w porównaniu z innymi krajami. Znaczący wpływ na konkurencyjność w handlu mogą mieć również inne czynniki, jak: jakość produktów efektywne funkcjonowanie sieci dystrybucyjnych czy ekspansywność marketingowa. Bezpośrednim rezultatem przewagi konkurencyjnej jest wzrost eksportu, udziału w rynkach zagranicznych i nadwyżki na rachunku obrotów bieżących. Wzrost eksportu może, w zależności od stopnia otwartości rynkowej, istotnie wpływać na dynamikę gospodarczą 26. Kraj ten przystępował do strefy euro w okresie, kiedy euforia z powodu sukcesu wspólnego przedsięwzięcia przesłaniała zagrożenia związane z brakiem 26 B. Mucha Leszko, M. Kąkol, Przyczyny i skutki zróżnicowania konkurencyjności w strefie euro[w:] J. Próchniak, M. Chmielewski(red.), Dylematy kreowania wartości przedsiębiorstwa w okresie wychodzenia z kryzysu, Wyd., Zarządzania UG Sopot 2010, s. 361 17

realnej konwergencji, a rozważania nad nimi miały charakter wyłącznie teoretyczny. Ponadto, silne było przekonanie tych państw o konieczności wejścia do strefy euro. Pozostanie poza unią walutową oznaczałoby bowiem ograniczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, niską wiarygodność finansową oraz trudności w zwalczaniu inflacji. Tymczasem członkostwo w elitarnym klubie umożliwiło im wykorzystanie pozytywnych efektów integracji walutowej i sytuowało w grupie stabilnych gospodarczo państw, na równi z największą i najbardziej stabilną gospodarką niemiecką 27. W latach 1998 2007 zróżnicowanie konkurencyjności w wymianie handlowej pomiędzy krajami strefy euro pogłębiało się. Kraje członkowskie UGIW coraz bardziej dzieliły się na dwie grupy. Wzrost realnego efektywnego kursu walutowego (trzeba tutaj zaznaczyć, że w unii walutowej nie ma nominalnego kursu walutowego, który jest mechanizmem dostosowawczym) i spadek konkurencyjności charakteryzował : Hiszpanię, Irlandię, Holandie, Portugalię, Grecję i Włochy. Drugą grupę tworzyły te kraje, w których wystąpił spadek realnego kursu walutowego i wzrost konkurencyjności lub utrzymanie pozycji konkurencyjnej z okresu przed przyjęciem wspólnej waluty, czyli Niemcy, Finlandia, Francja, Austria 28. Grecką gospodarkę charakteryzował wzrost realnego kursu walutowego który jest kształtowany kosztem produkcji, co prowadzi do spadku konkurencyjności. Trzeba tutaj nadmienić, że w krajach, które cechuje niski poziom konwergencji realnej, a Grecja do takich się zalicza, występuje bardzo często wzrost cen i kosztów pracy w momencie przyjęcia wspólnej waluty. Sytuacja ta jest bardzo niebezpieczna dla takiego kraju. Ma to bezpośredni wpływ na konkurencyjność w wymianie handlowej. Również wzrost kredytów i napływ kapitału zagranicznego do krajów o niższym poziomie konwergencji realnej prowadzi do dużego rozgrzania gospodarki, wzrostu cen i popytu na siłę roboczą. Z kolei wzrost cen i popytu na rynku pracy wywołuje presję na podwyżki płac. W takiej sytuacji koszty pracy mogą stać się poważnym czynnikiem zróżnicowania konkurencyjności, zwłaszcza, gdy tempo wzrostu płac jest wyższe od tempa wzrostu produktywności 27 B. Baran, Źródła zaburzeń, op. cit., s. 42 ( 03,05,2015) 28 B. Mucha Leszko, M. Kąkol, Przyczyny i skutki, op. cit., s. 362 18

pracy 29. Jednym z istotniejszych czynników, powodujących zmiany przewagi konkurencyjnej niektórych krajów UGIW, było wysokie tempo wzrostu jednostkowych kosztów pracy. W tabeli 2 przedstawiono tempo wzrostu jednostkowego kosztu pracy w Grecji i całej strefie euro w latach 1999 2007. Tabela 2. Wzrost jednostkowych kosztów pracy w strefie euro i w Grecji w latach 1999 2007 ( rocznie w %) Strefa euro 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Skumulowany wzrost 1999-2007 0,9 1,2 2,3 2,3 2,1 0,8 1,1 1,0 1,5 14,0 Grecja 2,5 6,0 2,4 1,8 3,7 4,6 4,4 28,3 Źródło: B. Mucha Leszko, M. Kąkol, Przyczyny i skutki zróżnicowania konkurencyjności w strefie euro[w:] J. Próchniak, M. Chmielewski(red.), Dylematy kreowania wartości przedsiębiorstwa w okresie wychodzenia z kryzysu, Wyd., Zarządzania UG Sopot 2010, s. 362 Z tabeli wynika, że Grecja miała bardzo wysokie roczne tempo wzrostu jednostkowych kosztów pracy, dużo wyższe od tempa wzrostu kosztów w strefie euro. Zauważalne jest również to że koszty te z roku na rok rosły i były coraz wyższe. Skumulowany wzrost jednostkowych kosztów pracy w latach 1999 2007 był jednym z najwyższych dla wszystkich krajów strefy i o połowę wyższy od średniego wzrostu w całej strefie. Na wzrost jednostkowego kosztu pracy ma wpływ wynagrodzenie na pracownika i produktywność pracy. W tabeli 3 zestawiono porównanie skumulowanego wzrostu jednostkowego kosztu pracy, wynagrodzenia na pracownika i produktywności pracy w Grecji i średnio w całej strefie euro w latach 1999 2007 29 Ibidem, s. 363 19

Tabela 3. Skumulowany wzrost jednostkowych kosztów pracy, wynagrodzeń na pracownika i produktywności pracy w Grecji i strefie euro w latach 1999 2007 Jednostkowy pracy koszt Wynagrodzenie pracownika na Produktywność pracy Strefa euro 14,0 25,9 11,0 Grecja 28,3 55,6 21,3 Źródło: B. Mucha Leszko, M. Kąkol, Przyczyny i skutki zróżnicowania konkurencyjności w strefie euro[w:] J. Próchniak, M. Chmielewski(red.), Dylematy kreowania wartości przedsiębiorstwa w okresie wychodzenia z kryzysu, Wyd., Zarządzania UG Sopot 2010, s. 364 Z danych z tabeli 3 wynika, że na skumulowany jednostkowy koszt pracy w Grecji największy wpływ miało skumulowane tempo wzrostu wynagrodzeń na pracownika, było ono bardzo wysokie i wynosiło ponad 55% i było ponad dwa razy wyższe niż średnie dla całej strefy euro. Wzrost wynagrodzenia na pracownika był najwyższy w Grecji spośród wszystkich krajów obszaru wspólnej waluty. Jeśli chodzi o produktywność pracy, tutaj Grecja ma również bardzo wysokie wskaźniki jedne z najwyższych w strefie euro i o wiele odbiegające od średnich w całej strefie. Konkurencyjność greckiej gospodarki bardzo spadła po wejściu do Unii Gospodarczej i Walutowej, ze względu na wzrost realnego efektywnego kursu walutowego, wzrost kosztów wynagrodzeń pracowników, co przyczyniło się do wzrostu jednostkowego kosztu pracy i spadku konkurencyjności cenowej tego kraju. Zmiany konkurencyjności mają bezpośredni wpływ na tempo wzrostu eksportu i relacje między eksportem a importem, co z kolei znajduje odzwierciedlenie na rachunku obrotów bieżących z zagranicą. Prowadzi również do spadku bądź wzrostu udziału eksporterów w rynkach zagranicznych. Dynamika eksportu i udział w rynkach zagranicznych zależą nie tylko od konkurencyjności cenowej, ale także od takich czynników, jak: pozio i struktura popytu na rynkach zagranicznych, rodzaj specjalizacji eksportowej oraz geograficzne kierunki eksportu. Jeśli eksport w dużej części jest realizowany na szybko rozwijających się rynkach, wówczas spadek przewagi konkurencyjnej w mniejszym stopniu wpływa na obniżenie jego dynamiki 30. 30 Ibidem, s 368 20

W tabeli 4 zostały przedstawiono średnioroczne zmiany eksportu, popytu zagranicznego i udziału w rynkach zagranicznych oraz poziomu relatywnego efektywnego kursu walutowego dla Grecji. Tabela 4 Średnioroczne zmiany eksportu, popytu zagranicznego i udziału w rynkach zagranicznych oraz poziomu relatywnego efektywnego kursu walutowego Grecji w latach 1999 2007 (%). Eksport Popyt zagraniczny Udział w rynkach Realny efektywny zagranicznych kurs walutowy Belgia 4,2 6,2-1,8 1,0 Niemcy 7,3 7,0 0,3-0,9 Irlandia 7,4 5,6 1,7 0,2 Grecja 5,9 7,7-1,7 1,3 Hiszpania 4,5 6,0-1,3 1,4 Słowacja 10,4 7,5 2,6 4,0 Włochy 2,2 7,2-4,7 1,9 Źródło: B. Mucha Leszko, M. Kąkol, Przyczyny i skutki zróżnicowania konkurencyjności w strefie euro[w:] J. Próchniak, M. Chmielewski(red.), Dylematy kreowania wartości przedsiębiorstwa w okresie wychodzenia z kryzysu, Wyd., Zarządzania UG Sopot 2010, s. 370 Tabela 4 obrazuje, że średnioroczne tempo wzrostu eksportu realnego w Grecji w okresie 1999-2007 wynosiło 5,9%, najwyższe było w Słowacji i wynosiło 10,4%, plasowało to Grecję wśród krajów o średnim tempie wzrostu. Natomiast, jeśli chodzi o popyt zagraniczny, który był głównym czynnikiem rozwoju eksportu, w kraju tym występował najwyższy średnioroczny wzrost popytu na produkty eksportowane, udział Grecji w rynkach zagranicznych był na poziomie ujemnym, a więc nastąpił spadek, co świadczyło o spadku konkurencyjności tej gospodarki. Realny efektywny kurs walutowy Grecji był również na bardzo niskim poziomie nastąpił jego spadek, co doprowadziło do spadku konkurencyjności. Spadek konkurencyjności cenowej, jak i kosztowej, powoduje wzrost deficytu na rachunku obrotów bieżących. W Grecji w latach 1999-2007 miał miejsce największy deficyt na rachunku obrotów bieżących w stosunku do wszystkich krajów strefy euro i kształtował się na poziomie 6,7%. Napływ kapitału zagranicznego przyczynił się do wzrostu popytu nie tylko inwestycyjnego ale także konsumpcyjnego. To właśnie wzrost popytu wewnętrznego w niektórych krajach członkowskich UGiW w największym 21

stopniu wpłynął na pogorszenie ich równowagi zewnętrznej. Silna presja ze strony popytu powodowała wzrost importu i w rezultacie deficyt na rachunku obrotów bieżących 31. Łatwy dostęp do kredytów i napływ kapitału obcego doprowadził do wzrostu popytu wewnętrznego Grecji i importu dóbr konsumpcyjnych. W kraju tym nastąpił bardzo duży wzrost popytu wewnętrznego, a to spowodowało bardzo duży wzrost deficytu na rachunku obrotów bieżących. Należy wnioskować, że wzrost kosztów pracy i cen miał wpływ na spadek konkurencyjności eksportu, wzrost importu, co doprowadziło do deficytu na rachunku obrotów bieżących. Na konkurencyjność gospodarki kraju ma wpływ wzrost gospodarczy. Jest on podstawą rozwoju kraju i poprawy poziomu życia mieszkańców. Decyduje również o jego pozycji w gospodarce światowej. Wyższy wzrost gospodarczy daje większe możliwości rozwoju i zastosowania nowoczesnych technologii, dzięki temu podmioty gospodarcze mają większą szansę w konkurencji na rynku globalnym 32. Miernikami wzrostu gospodarczego są tempo wzrostu produktu krajowego brutto i poziom PKB na mieszkańca. Podstawę wzrostu gospodarczego stanowią również wydajność pracy i innowacyjność. Pierwsze dwa lata funkcjonowania strefy euro przypadały na okres stosunkowo dobrej koniunktury gospodarczej. Szczególnie korzystna sytuacja wystąpiła w 2000 r., kiedy to łączny PKB krajów należących do strefy wzrósł o 3,5%. W 2001 r., podobnie, jak w wielu krajach świata, nastąpiło wyraźne osłabienie tempa wzrostu gospodarczego w strefie euro, bowiem PKB zwiększył się tam już tylko o 1,5% 33. Proces ten postępował także w 2002 r., gdyż wzrost PKB wyniósł zaledwie 0,8% 34. Tabela 5 przedstawia wskaźniki tempa wzrostu PKB w Grecji i w strefie euro w latach 1999 2007 31 Ibidem, s. 371 32 B. Mucha Leszko, Strefa, op. cit., s. 225 33 Wskaźnik PKB podaje na podstawie 33 A. Stępniak, Polityka i strategia, op. cit., s. 86 34 Ibidem., s. 86 22

Tabela 5. Tempo wzrostu PKB w strefie euro i w Grecji w latach 1999 2007 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Grecja 3,4 4,5 4,6 3,8 4,8 4,7 3,7 4,3 3,7 Strefa euro 2,8 3,5 1,9 0,9 0,8 2,0 1,4 2,7 2,6 Źródło: B. Mucha Leszko, Strefa euro. Wprowadzenie, funkcjonowanie, międzynarodowa rola euro, Wyd. UMCS, Lublin 2007, s. 234 Z danych zamieszczonych w tabeli 5 wynika, że wzrost PKB w Grecji był na wysokim poziomie, wyższym od średniego w krajach strefy euro, nawet w latach od 2001 2003, kiedy w krajach strefy euro nastąpiło wyraźne osłabienie tempa wzrostu PKB i spadło poniżej 1,0 do poziomu 0,8%, w Grecji wskaźnik ten nadal utrzymywał się na wysokim poziomie powyżej 3,8 %. W latach 1999-2007 gospodarka grecka rozwijała się w szybkim tempie. Nakłady brutto na środki trwałe wraz z konsumpcją prywatną stanowiły główny czynnik wzrostu gospodarczego Grecji 35. Tabela 6 przedstawia podstawowe wskaźniki gospodarcze Grecji od 2000 2007 roku. Tabela 6. Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne dla gospodarki Grecji w latach 2000-2007 Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 PKB(%) 4,5 4,2 3,4 5,9 4,4 2,3 5,2 3,0 Tempo wzrostu inwestycji - 4,8 9,5 11,8 0,4-6,3 10,6 5,5 Tempo wzrostu konsumpcji 5,0 4,7 3,3 3,8 4,5 5,2 3,7 Oszczędności (%) 11,1 11,6 9,6 12,2 12,1 9,2 7,8 6,5 Tempo wzrostu eksportu - 0,0-8,4 2,9 17,3 2,5 5,3 5,8 Saldo rachunku obrotów -7,7-7,2-6,5-6,5-5,8-7,6-11,2-16,9 bieżących/pkb Realny efektywny kurs walutowy (rok 93,3 90,4 99,4 102,5 104,2 104,3 103,7 105 1999=100) HICP (%) 2,9 3,7 3,9 3,4 3,0 3,5 3,3 3,0 Tempo wzrostu płac 5,7 15,7 8,3 8,1 5,8 7,6 8,9 Dł. st.% 6,1 5,3 5,1 4,3 4,3 3,6 4,1 4,5 Stopa bezrobocia (%) 11,2 10,7 10,3 9,7 10,5 9,9 8,9 8,3 Uwagi: HICP zharmonizowany indeks wzrostu cen konsumpcyjnych (%) Dł. ST. % - średnioroczna stopa zwrotu 10 letnich obligacji skarbowych Źródło: H. Bąk, Finanse publiczne Grecji w perspektywie długookresowej [w:] L. Oręziak, D.K. Rosati (red.), Kryzys finansów publicznych, przyczyny, mechanizm, drogi wyjścia, Oficyna 35 H. Bąk, Finanse publiczne Grecji, op. cit., s 189 23

Wydawnicza Uczelnia Łazarskiego, Warszawa 2013, s. 190, Tabela 6 obrazuje, że Grecja jest to kraj, który w latach 2001 2007, cechowała konsumpcja na wysokim poziomie, stąd też w kraju tym występowało wysokie tempo wzrostu PKB. Jeśli chodzi o inwestycje to są one na bardzo niskim poziomie, Grecja większość środków wydaje na konsumpcję. Z danych tabeli wynika również, że gospodarkę tą cechuje niska skłonność do oszczędzania, która od 2004 roku zaczęła gwałtownie spadać osiągając w 2007 roku jedynie 6,5%. Jeśli chodzi o eksport to widoczne są wahania przez cały okres. Po roku 2004 następuje poprawa salda rachunku obrotów bieżących Grecji a od 2005 roku deficyt na tym rachunku wzrasta osiągając poziom -16,9% w 2007 r. Był to w znacznej mierze efekt stopniowo słabnącej międzynarodowej konkurencyjności greckiej gospodarki, gdyż stopa inflacji utrzymywała się w Grecji po 2000 r. stale na poziomie o ok. 1,2 1,5 punktu procentowego wyższym od średniej inflacji w UE. Znalazło to odbicie w sukcesywnie wzrastającym wskaźniku REER, który w 2007 roku osiągnął poziom 105 36. Sytuacja w sektorze finansów publicznych Grecji również wyglądała nie najlepiej. Państwo przystępując do obszaru wspólnej waluty musi spełniać kryterium budżetowe, jest to jedno z kryteriów nominalnych. Może ono prowadzić albo do trwałych zmian, opartych na konkretnych reformach wydatków budżetowych, albo na doraźnych zmianach opartych na tymczasowych działaniach zmierzających do wypełnienia budżetowego kryterium. Takie działania mogą natomiast prowadzić do coraz większych kłopotów gospodarczych jak również wzrostu zadłużenia państwa wskutek korzystania z tańszego i szerszego obcego źródła finansowania. Grecja jest przykładem państwa, w którym nie spełniono kryteriów konwergencji realnej, nie przeprowadzono reform strukturalnych, jak również coraz bardziej rosły wydatki budżetowe. A działania podejmowane w celu spełnienia budżetowych kryteriów konwergencji miały charakter doraźny i opierały się głównie na stronie dochodowej. Obniżenie deficytu budżetowego do wymaganego poziomu umożliwiły wzrastające wpływy budżetowe będące efektem m.in. zwiększonej aktywności gospodarczej, poprawy ściągalności 36 Ibidem, s. 191 24

podatków, zniesienia licznych ulg podatkowych, wprowadzania nowych obciążeń podatkowych czy podniesienia stawek podatkowych. Jednocześnie wydatki budżetowe wzrastały, przy czym w największym stopniu zwiększały się transfery socjalne. Znaczną część budżetu pochłaniały kosztowne systemy emerytalne i wzrastające koszty zatrudnienia w sektorze publicznym. Jedyną pozycją wydatkową, która uległa zmniejszeniu były koszty obsługi zadłużenia, które spadały z uwagi na spadek długu publicznego w relacji do PKB (zwiększone przychody do budżetu, m.in. z prywatyzacji, wysokie tempo wzrostu gospodarczego) oraz spadek długookresowej stopy procentowej 37. Tabela nr 7 przedstawia sytuację sektora finansów publicznych Grecji od 2000 roku, czyli przed przystąpieniem do strefy euro, do 2007 czyli do roku przed wystąpieniem kryzysu. Tabela 7. Sytuacja sektora finansów publicznych w Grecji w latach 2000-2007( w relacji do PKB w %) 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Wpływy 43,0 40,9 40,3 39,0 38,1 38,6 39,2 40,8 Podatki 26,0 24,4 23,8 23,5 21,6 21,7 19,9 20,1 Ubezp. społ. 14,0 13,9 14,0 15,5 14,6 14,4 13,1 13,9 Wydatki 46,7 45,3 45,1 44,7 45,5 44,0 45,2 47,3 Wynagrodz. 11,7 11,6 12,2 10,2 9,8 9,6 10,9 11,0 Ubezp. Socj. 16,6 16,3 16,4 15,9 17,1 17,6 16,5 17,3 Odsetki 7,0 6,3 5,5 5,8 5,4 4,9 4,1 4,5 Inwestycje 6,8 5,8 5,5 4,0 4,2 3,5 3,1 3,0 Deficyt budżetowy -3,7-4,5-4,8-5,6-7,5-5,2-5,7-6,5 Dług publiczny 103,4 103,7 101,7 97,4 99,8 101,2 107,3 107,4 Źródło: H. Bąk, Finanse publiczne Grecji w perspektywie długookresowej [w:] L. Oręziak, D.K. Rosati (red.), Kryzys finansów publicznych, przyczyny, mechanizm, drogi wyjścia, Oficyna Wydawnicza Uczelnia Łazarskiego, Warszawa 2013, s. 192, Z danych przedstawionych w tabeli 7 widać wyraźnie, że wpływy sektora finansów publicznych w relacji do PKB, od momentu przystąpienia tego kraju do strefy euro czyli od 2001 roku zaczęły stopniowo spadać, natomiast jeśli chodzi o wydatki nie widać tutaj zbytniej ich redukcji. Grecja, jak wynika z danych, swoją politykę budżetową oparła głównie na wpływach z podatków. W sferze wydatków zwiększyły się one na wynagrodzenia i ubezpieczenia socjalne, które miały tendencje wzrostową, trzeba natomiast zauważyć, że widać wyraźny spadek 37 Baran Źródła zaburzeń równowagi s. 44-45 25