ROZDZIAŁ 10 ROZWÓJ WYMIANY GOSPODARCZEJ INDII Z UNIĄ EUROPEJSKĄ (PRZESŁANKI, DYNAMIKA I STRUKTURA)

Grzegorz Bywalec ROZDZIAŁ 10 ROZWÓJ WYMIANY GOSPODARCZEJ INDII Z UNIĄ EUROPEJSKĄ (PRZESŁANKI, DYNAMIKA I STRUKTURA) Wprowadzenie W opracowaniu poddano analizie i ocenie rozwój stosunków gospodarczych pomiędzy Indiami a Unią Europejską. Oba te podmioty urosły w ostatnich dekadach do roli największych potęg demograficznych i gospodarczych świata i mają coraz większy wpływ na jego kształt. Dlatego też do ważnych zadań ekonomii należy systematyczna obserwacja i ocena rozwoju gospodarczego Indii oraz Unii Europejskiej a także wzajemnych relacji pomiędzy nimi. Z uwagi na ograniczone rozmiary opracowania, analizę wymiany gospodarczej Indii z Unią Europejską skoncentrowano na dwóch najważniejszych jej elementach, tj. handlu towarami i usługami oraz inwestycjach bezpośrednich; wyczerpują one ponad 80 proc. ogółu kontaktów gospodarczych pomiędzy tymi podmiotami. Geneza i przesłanki rozwoju stosunków gospodarczych W sierpniu 1947 roku na Półwyspie Dekańskim powstało nowe państwo Indie. Wcześniej nazwa Indie miała tylko geograficzne znaczenie. Pod względem organizacji politycznej Indie od samego początku były państwem demokratycznym, ich ustrój polityczny został ukształtowany na wzór angielsko amerykański, jest to państwo federacyjne unia stanów (obecnie jest 28 stanów, 6 terytoriów związkowych i 1 terytorium stołeczne New Delhi). Ustrój gospodarczy natomiast miał być - w zamyśle ojców założycieli państwa indyjskiego syntezą amerykańskiego New Dealu F.D. Roosevelta, programów brytyjskiej Partii Pracy i radzieckiego planowania. Przybrał on nazwę socjalizmu indyjskiego. Realizacja założeń socjalizmu indyjskiego nie przynosiła jednak Indiom spektakularnych sukcesów, jak miało to miejsce w ZSRR, Chinach czy socjalistycznych krajach Europy Środkowo Wschodniej. Tempo wzrostu gospodarczego Indii kształtowało się przez pierwsze cztery dekady niepodległości na poziomie 3-4 proc. rocznie, a więc nie gwarantowało szybkiego wyjścia z głębokiego zacofania, aczkolwiek pozwoliło na trwałe uprać się z największą zmorą Subkontynentu, tj. corocznymi klęskami głodu. Przy takiej dynamice rozwojowej Indie nie tylko nie odrabiały zaległości gospodarczych, ale traciły dystans do innych państw i to z bliskiego otoczenia geograficznego (Chin, Japonii czy państw Azji Południowo Wschodniej). Podejmowane kilkakrotnie próby przyspieszenia rozwoju nie przynosiły jednak trwałych wyników. Przełom dokonał się dopiero w ostatniej dekadzie XX wieku w wyniku radykalnych reform gospodarczych i politycznych rozpoczętych w 1991 roku, zwanych nową polityką gospodarczą, a polegających na liberalizacji gospodarki, jej otwarciu na świat, denacjonalizacji itp. Indie odeszły więc od swojej wersji socjalizmu, aczkolwiek pozostało nadal planowanie centralne oraz znacząca ingerencja rządu federalnego w sferę gospodarki (obecnie Indie realizują 11 plan pięcioletni).tempo wzrostu gospodarki indyjskiej zwiększyło się do 4-7 proc., a w latach 2001-2008 wynosiło 5-9 proc. [Economic World Qutlook Database, 2008].

118 Grzegorz Bywalec Dynamiczny rozwój nie czyni automatycznie Indii mocarstwem gospodarczym, aczkolwiek w dłuższej perspektywie czasowej do tego powinien doprowadzić. Jednoznaczna ocena aktualnych rozmiarów gospodarki indyjskiej jest utrudniona ze względu na metodyczne problemy pomiaru PKB. Gdy przyjmiemy do porównań kurs wymiany USD, to okazuje się, że Indie niewiele znaczą na gospodarczej mapie świata, bo wg danych za 2007 rok - wytwarzają zaledwie 2,1 proc. światowego produktu brutto (mniej niż Hiszpania i tylko 2,5 razy więcej niż Polska) [Rocznik Statystyczny RP 2008, s. 878]. Gdy zaś zastosujemy parytet siły nabywczej, to Indie awansują na 5 miejsce po Unii Europejskiej, USA, Chinach i Japonii [GDP by PPP, 2008]. Nie ulega natomiast wątpliwości, że Indie są mocarstwem demograficznym, a konkretnie drugim po Chinach krajem pod względem liczby ludności (ok 1,15 mld), i w ciągu 2-3 dekad staną się najprawdopodobniej najludniejszym krajem świata. Głównym bogactwem współczesnych Indii są właśnie ludzie (kapitał społeczny), nie tylko dlatego, że jest ich dużo, ale również dlatego, że są młodzi (jedno z najmłodszych społeczeństw świata) oraz intensywnie się kształcą i to w języku angielskim. W najbliższych latach najwięcej ludzi mówiących po angielsku mieszkać będzie w Indiach. Walory Indusów podnosi to, że żyją w kraju demokratycznym, znają reguły wolnej gospodarki, są dziedzicami i kustoszami wspaniałej kultury, są ludźmi przedsiębiorczymi itp. Jest to więc wielki zasób pracy, tej najprostszej manualnej (robotnicy, rzemieślnicy), jak i pracy kwalifikowanej (informatycy, architekci, inżynierowie, menedżerowie, naukowcy). Powszechnie zwraca się w ostatnich latach uwagę na bardzo dynamiczny rozwój indyjskiej klasy średniej, która istotnie dynamizuje gospodarkę. Niejednokrotnie wskazuje się na pewne podobieństwo społeczeństwa indyjskiego do społeczności zamieszkujących Unię Europejską. Idzie tu przede wszystkim o ich wieloetniczność, wielojęzykowość i wielokulturowość. Może to mieć również wpływ na wzajemne relacje polityczne oraz gospodarcze. Liczba ludności i rosnąca jej siła nabywcza sprawiają, że Indie stają się wielkim rynkiem dóbr konsumpcyjnych oraz inwestycyjnych. W latach 2000-07 konsumpcja w Indiach wzrosła (w cenach stałych) o 37,2 proc., a więc jej tempo było dwukrotnie wyższe od średniego światowego (18,9 proc.). Jeszcze korzystniej dla Indii przedstawia się dynamika inwestycji. W 2007 roku inwestycje były w Indiach wyższe o 106,7 proc. niż w 2000 roku, przy przeciętnej światowej 23,2 proc.; różnica jest więc czteroipółkrotna. Tempo wzrostu PKB Indii przewyższało w latach 2000 07 niemal czterokrotnie średnią światową [Rocznik Statystyczny RP 2008, s. 881 885]. Przez długi czas historia Indii oraz poprzedniczki Unii Europejskiej, czyli Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, biegły jakby obok siebie. Kraje EWG oraz Indie zaprzątnięte były własnymi, wewnętrznymi i co najwyżej regionalnymi problemami. Dziś, w dobie zaawansowanej globalizacji, tak już być nie może. Te dwa wielkie byty gospodarczo demograficzne, pomimo geograficznej odległości nie mogą już istnieć bez siebie. Chcąc racjonalnie funkcjonować i odgrywać właściwą im rolę na arenach światowych, Indie i UE muszą ze sobą współpracować. Unia Europejska, potraktowana jako jeden obszar gospodarczy, jest obecnie największą potęgą gospodarczą świata kraje należące do tego ugrupowania wytworzyły w 2007 roku (wg kursu USD) 31 proc. światowego produktu brutto (USA 25 proc. a Japonia 8 proc.) [Rocznik Statystyczny RP 2008, s. 879]. Na obszarze UE zamieszkuje ok. 500 milionów osób, co daje jej trzecie miejsce na świecie (po Chinach i Indiach). Początki i rozwój stosunków gospodarczych W 1962 roku Indie jako pierwszy z krajów Trzeciego Świata nawiązały stosunki dyplomatyczne z Europejską Wspólnotą Gospodarczą (od 1993 roku Unia Europejska). Rozmiary tej współpracy, a szczególnie wymiany towarowej pomiędzy EWG a Indiami, były niewielkie i nie od-

Rozwój wymiany gospodarczej Indii z Unią Europejską (przesłanki, dynamika i struktura) 119 grywały prawie żadnej roli w życiu gospodarczym obu stron. Współpraca ograniczała się więc przede wszystkim do pomocy gospodarczej i technicznej dla Indii i importu niektórych produktów żywnościowych (herbata, przyprawy itp.) z tego kraju. Sytuacja zmieniła się po 1973 roku, kiedy do EWG została przyjęta Wielka Brytania, która utrzymywała bliskie kontakty gospodarcze z Indiami niedawną swoją kolonią. Wielka Brytania była największym partnerem handlowym Indii w Europie. Tym samym zwielokrotniła się wymiana handlowa pomiędzy całą Wspólnotą a Indiami. W latach siedemdziesiątych oraz na początku lat osiemdziesiątych zawarto szereg umów o wymianie handlowej i kooperacji pomiędzy oboma partnerami. W 1981 roku podpisana została pomiędzy EWG a Indiami pięcioletnia umowa o kooperacji w handlu i gospodarce, która została znacznie rozszerzona w 1985 roku. W 1983 roku Komisja Europejska ustanowiła stałe przedstawicielstwo w Delhi. Znaczące przyspieszenie rozwoju kontaktów zagranicznych nastąpiło po 1991 roku, kiedy to zarówno Indie jak i EWG weszły na drogę wielkich reform politycznych i gospodarczych. W grudniu 1993 roku pomiędzy UE a Indiami podpisana została umowa kooperacyjna o partnerstwie i rozwoju, która zawierała oprócz uzgodnień w sprawie ochrony środowiska naturalnego oraz zwalczania handlu narkotykami deklarację współpracy politycznej. Uzgodnione zostały także regularne, coroczne spotkania polityczne na najwyższym szczeblu rządowym, czyli tzw. szczyty. Szczytom tym zawsze towarzyszą liczne konferencje i spotkania sfer biznesowych. Organizowane są one od 2000 roku; pierwszy odbył się w Lizbonie, a następne w Delhi (2001), Kopenhadze (2002), Delhi (2003). W czerwcu 2004 roku Komisja Europejska przedłożyła projekt budowy partnerstwa strategicznego z Indiami. W oparciu o projekt Komisji Europejskiej, w listopadzie 2004 roku na piątym szczycie UE Indie w Hadze uroczyście proklamowano strategiczne partnerstwo, a na szóstym szczycie w październiku 2005 roku w Delhi przyjęto wspólny plan realizacji tegoż partnerstwa. We wrześniu 2005 roku Parlament Europejski zaakceptował te uzgodnienia poprzez uchwalenie specjalnej rezolucji [The European Union and India, 2006]. Przedmiotem obrad siódmego szczytu UE Indie w październiku 2006 roku w Helsinkach były zagadnienia rozwoju wolnego handlu pomiędzy tymi obszarami, a tym kontekście podjęcie rozmów o utworzeniu strefy wolnego handlu. Z kolei 8 szczyt EU Indie odbył się w listopadzie 2007 roku w Delhi, a jego przedmiotem było prolongowanie wcześniejszych umów na lata 2007 13 i dalsze rozszerzenie współpracy, szczególnie na niwie energetycznej, technologicznej, ochrony środowiska, turystyki oraz naukowej (m.in. otwarcie w Delhi Europejskiego Centrum Biznesu i Technologii). Dodać trzeba, że na mocy wspomnianych szczytów, UE istotnie wspiera finansowo i materialnie Indie w wyżej wymienionych dziedzinach (ok. 470 mln. euro w latach 2007-13) [T. Singh, 2008]. Indie są tym samym - największym odbiorcą pomocy rozwojowej ze strony Unii Europejskiej. Od 2007 roku prowadzone są rokowania w sprawie umowy o wolnym handlu pomiędzy UE a Indiami (India - EU Free Trade Agreement). Ta problematyka zdominowała zarówno dziewiąty szczyt UE Indie we wrześniu 2008 roku w Marsylii, jak i dziesiąty szczyt w listopadzie 2009 roku w Delhi. Na tym ostatnim szczycie dodatkowo wiele uwagi poświęcono kwestiom finansowym oraz klimatycznym. Chodzi tu szczególnie o szersze włączenie Indii w światowy system finansowy jak i programy ochrony środowiska naturalnego. Negocjacje na temat wspomnianej umowy o wolnym handlu mają się zgodnie z postanowieniami ostatnich szczytów - zakończyć w 2010 roku. Są to jednak bardzo trudne rokowania. Unia Europejska chciałaby pełnego otwarcia rynku indyjskiego dla swych towarów, na co nie chce się zgodzić strona indyjska obawiając się w ten sposób konkurencji dla niektórych ważnych dziedzin swej gospodarki, a szczególnie rolnictwa i przemysłu spożywczego oraz odzieżowego. Napływ na rynek indyjski dużej masy europejskiej żywności oraz odzieży zagrażałby egzystencji dużej części tamtejszego społeczeństwa, a szczególnie indyjskiej wsi (ok. 70 proc. ludności), która miałaby kłopoty ze zbytem swych produktów.

120 Grzegorz Bywalec Gospodarka Indii i UE podstawowe proporcje i tendencje Unia Europejska (UE - 27) potraktowana jako jeden podmiot gospodarczy zdystansowała jak wcześniej wykazano - Stany Zjednoczone AP i wysunęła się pod względem globalnej wielkości PKB (liczonej zarówno wg PPP jak i kursu USD) na pierwsze miejsce w świecie i przewagę tę powiększa. W przypadku Indii mamy niejednoznaczną sytuację. Gdy PKB Indii wyceni się według kursu USD, to okaże się, że jest on ponad 14 razy mniejszy od woluminu PKB całej UE -27 (dane za 2007 rok). Gdy zaś do obliczeń zastosujemy parytet siły nabywczej (PPP), to różnice te są mniejsze globalny PKB UE -27 przekracza PKB Indii ponadtrzykrotnie. Różnice pomiędzy wielkością PKB Indii a PKB UE powoli zmniejszają się. Dzieje się tak za sprawą znacznie wyższego tempa wzrostu gospodarczego Indii. Dokładniejsze dane o dynamice rozwojowej gospodarek Indii oraz krajów członkowskich Unii Europejskiej zawiera tabela 1, w której zestawiono wskaźniki wzrostu PKB (w cenach stałych - krajowych tj. rupiach oraz euro). Zawarte w tabeli 1 wskaźniki wzrostu PKB są szczególnie w przypadku Indii syntetycznym wyrazem pomyślnej realizacji zapoczątkowanych w 1991 roku reform gospodarczych. Analiza tempa wzrostu gospodarczego Indii przedstawionego w tabeli1, wskazuje, że w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku było ono przeciętnie o ok. 3-5 punktów procentowych wyższe od tempa wzrostu gospodarczego Unii Europejskiej. W pierwszych latach bieżącego stulecia wzrost gospodarczy Indii osłabł, ale ponownie zaczął wzrastać po 2003 roku, w wyniku przyspieszenia reform po przejęciu władzy przez IKN po wyborach parlamentarnych w 2004 roku. W latach 2005-07 PKB Indii zwiększał się w tempie ponad 9 proc. rocznie, a więc trzykrotnie szybciej niż PKB Unii Europejskiej. Podobnie było w latach 2008 2009, chociaż w wyniku światowego kryzysu gospodarczego tempo wzrostu Indii osłabło. Tak wysoka stopa wzrostu PKB Indii stawia ten kraj na drugim miejscu wśród średnich i dużych państwa świata pod względem dynamiki gospodarczej (pierwsze są Chiny 10-12 proc.). Tabela 1.Tempo wzrostu gospodarczego Indii oraz krajów Unii Europejskiej (UE-27) - roczne przyrosty PKB, w proc., ceny stałe Lata Indie UE Lata Indie UE 1990 6,1 2,4 2000 5,5 3,9 1991 2,1 0,8 2001 3,9 2,1 1992 4,4 0,7 2002 4,6 1,4 1993 4,9-0,3 2003 6,9 1,5 1994 6,2 2,9 2004 7,9 2,7 1995 7,4 3,0 2005 9,2 2,1 1996 7,6 2,0 2006 9,8 3,3 1997 4,7 2,7 2007 9,4 3,1 1998 6,0 2,9 2008 7,4 2,7 1999 7,2 3,0 2009* 5,4-1,7 *- dane szacunkowe Źródło: [Economic World Qutlook Database, 2008] oraz India GDP Ststistics, 2009, http://business.mapsofindia.com/india-gdp/ Dynamika wzrostu gospodarczego Unii Europejskiej rozpatrywanej jako całość jest w badanym okresie 1990 2007 stosunkowo niska, co jest zresztą charakterystyczne

Rozwój wymiany gospodarczej Indii z Unią Europejską (przesłanki, dynamika i struktura) 121 dla obszarów wysoko rozwiniętych. W ostatniej dekadzie minionego wieku roczna stopa wzrostu PKB nie przekroczyła w zasadzie 3 proc. Pewne ożywienie gospodarcze w UE nastąpiło po 2004 roku, gdy do grona jej członków zostało przyjętych 10 krajów Europy Środkowowschodniej i Południowej, które generalnie legitymują się znacznie wyższymi wskaźnikami wzrostu gospodarczego niż kraje starej Unii (U -15). Wysoka dynamika rozwoju gospodarczego Indii niesie ze sobą znaczące przeobrażenia strukturalne, co przedstawiają wskaźniki zawarte w tabeli 2. Z danych w tabeli 2 wynika, że w okresie 1991 2008, a więc w czasie indyjskiej transformacji gospodarczej istotnie zmieniła się struktura wytwarzania PKB. Zmiany te polegają przede wszystkim na obniżaniu się udziału sektora I (rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo, kopalnictwo), nieznacznym wzroście sektora II (przemysł, budownictwo, rzemiosło) oraz wyraźnym rozwoju sektora III, czyli usług. Obniżanie się udziału w PKB sektora I i II nie oznacza oczywiście bezwzględnego spadku ich produkcji lecz wolniejszy wzrost. Produkcja rolna (i pokrewnych działów) zwiększyła się w okresie 1991 2007 (w cenach stałych) o niespełna 60 proc., przemysłowo - budowlana o 180 proc., a wartość usług wzrosła o 240 proc.[ Economic Survey 2007 2008, 2008, A-5]. Są to zmiany zgodne z ogólnym zasadami i trendami rozwoju gospodarczego. Gospodarka Indii wyszła na początku bieżącego stulecia z fazy agrarno przemysłowej i staje się powoli gospodarko usługowo przemysłową. W dalszym ciągu zbyt wysoki jest jeszcze udział rolnictwa w życiu gospodarczym, co wynika z sytuacji demograficznej, to znaczy faktu, że na indyjskiej wsi zamieszkuje ponad 70 proc. ludności, dla większości której głównym źródłem utrzymania jest praca na roli. Tabela 2. Struktura tworzenia PKB Indii wg sektorów gospodarki PKB =100, 0 proc., w tym*: Lata** Rolnictwo Przemysł Usługi 1990-91 34,0 23,2 42,8 1993-94 32,5 22,6 44,9 1996-97 30,2 24,2 45,6 2000-01 26,2 23,5 50,3 2003-04 23,9 23,4 52,7 2004-05 22,4 24,0 53,6 2005-06 21,7 24,3 54,0 2007-08 17,0 29,0 54,0 *w cenach stałych czynników produkcji, **lata gospodarcze (od 1.IV. do 31 III roku następnego), dla lat 2005 06 oraz 2006-07 dane szacunkowe (estymacje) Źródło: Obliczenia własne na podstawie: [Economic Survey 2007 2008, 2008, A-5], Analiza tabeli 2 wskazuje, że lokomotywą przyspieszonego wzrostu gospodarczego Indii jest rozwój usług. Najszybciej rozwijały się usługi z zakresu infrastruktury, tj. handlowe, hotelarskie i transportowo komunikacyjne; w 2007 roku ich wielkość (w cenach stałych) niemal dwukrotnie przekroczyła wartość z 2000 roku (198,2 proc.). Nieco mniejsza w tym okresie, ale również wysoka, jest skala wzrostu wartości wytworzonych usług z zakresu finansów, ubezpieczeń, obrotu nieruchomościami oraz doradztwa biznesowego (175,6 proc.). Taką dynamikę i strukturę rozwoju sektora usługowego uznać należy za prawidłową [Economic Survey 2007 2008, 2008, A-5]. Świadczy ona generalnie o modernizacji indyjskiej gospodarki oraz życia społecznego. Oczywiście struktura wytwarzania PKB w krajach Unii Europejskiej jest zasadniczo odmienna od indyjskiej, jest ona typowa dla krajów wysoko rozwiniętych. Przede wszystkim

122 Grzegorz Bywalec w krajach UE bardzo niski jest udział rolnictwa w tworzeniu PKB i według danych dla 2007 roku - nie przekracza średnio 3 proc.(znaczące wyjątki : Rumunia 8,8 proc., Bułgaria 6,2 proc.). Z kolei udział przemysłu i budownictwa kształtuje się na ogół na poziomie ok. 24-30 proc. i tylko w kilku najmniejszych krajach przekracza 30 proc. Z tego wynika, że niemal 70 proc. PKB Unii Europejskiej wytwarzane jest w postaci usług (w Wielkiej Brytanii, Francji i na Cyprze nawet powyżej 75 proc.)[rocznik Statystyczny RP 2008, s. 886]. Powyższe porównanie struktur gospodarczych Indii z Unią Europejską świadczy o wielkich jeszcze różnicach w poziomie rozwoju obu tych obszarów gospodarczych. Tak istotne różnice nie zawsze należy traktować jako przeszkodę w rozwoju wzajemnych stosunków gospodarczych. Zróżnicowane pod względem rozwojowym gospodarki zgodnie z duchem teorii kosztów komparatywnych mogą być jednak względem siebie komplementarne, co będzie ułatwiać wymianę handlową w imię obopólnych korzyści. I tak jest w przypadku Indii i Unii Europejskiej. Otwarty na świat, dynamiczny rozwój gospodarki Indii, w którym preferuje się nowoczesność, sprzyjał będzie zwiększaniu wymiany nie tylko dóbr materialnych, ale także różnorakich usług (finansowych, ubezpieczeniowych, edukacyjnych, komunikacyjnych). Unia Europejska winna więc wyjść naprzeciw potrzebom i oczekiwaniom Indusów, tym bardziej, że kontaktom gospodarczym towarzyszy od wielu lat dobry klimat polityczny, o czym świadczą chociażby opisane wcześniej coroczne szczyty polityczne Indie Unia Europejska. Wymiana handlowa Jedną z podstawowych miar znaczenia danej gospodarki na arenie międzynarodowej jest jej udział w handlu światowym. W tabeli 3 przedstawiono wskaźniki udziału Indii oraz Unii Europejskiej w międzynarodowym obrocie towarowym. Dane w tabeli 3 wskazują na ogromne różnice w udziałach Indii oraz Unii Europejskiej w międzynarodowej wymianie handlowej. Dziwić musi, że tak wielki pod względem demograficznym i ekonomicznym kraj jak Indie uczestniczą w światowej wymianie towarowej zaledwie na poziomie ok.1 proc. Dokładniejsza analiza bezwzględnych wartości indyjskiego eksportu i importu wskazuje, że w całym niemal okresie niepodległych Indii, saldo ich wymiany z zagranicą było ujemne. Istotne przyspieszenie obrotów towarowych miało miejsce w latach 1994 96, a szczególnie po 2004 roku. W latach 2000 07 indyjski import wzrósł o 51 proc., przy średnim wzroście światowym wynoszącym 49,0 proc. Tempo wzrostu eksportu było wyższe i w latach 2000-07 zwiększył się on o 84,0 proc. (średnia światowa - 56,0 proc.). Systematycznie poprawia się relacja eksportu do PKB Indii; w 1995 roku wskaźnik ten wyniósł 10,9 proc., w 2000 w 13,2 proc., a w 2007 roku już 22,4 proc.[rocznik Statystyczny RP 2008, s.869 870 i 888]. Oznacza to, że gospodarka Indii przestała być gospodarką zamkniętą i intensywnie włącza się w gospodarkę światową Tabela 3. Udział Indii oraz Unii Europejskiej w handlu światowym Rodzaj wymiany Kraj 1953 1963 1973 1983 1993 2003 2006 2007 towarowej Eksport* (w proc. Indie 1,3 1,0 0,5 0,5 0,6 0,8 1,0 1,1 światowego eksportu) UE** -- 27,5 38,6 30,4 36,1 42,4 38,5 39,1

Rozwój wymiany gospodarczej Indii z Unią Europejską (przesłanki, dynamika i struktura) 123 Import * (w proc. Indie 1,4 1,5 0,5 0,7 0,6 0,9 1,4 1,6 światowego importu) UE** -- 29,0 39,2 31,3 34,3 41,6 39,2 39,9 *Obliczeń dokonano w USD, ceny bieżące. **Dane dla UE obejmują liczbę krajów wchodzących w danym roku w skład Wspól noty. Wymiana handlowa UE obejmuje zarówno eksport i import wewnątrz krajów ugrupowania jak i wymianę w krajami nie należącymi do UE. Źródło: [International Trade Statistics, wydania z poszczególnych lat wersja interne WTO, Geneva, część obliczeń własnych.] towa, W Unii Europejskiej, w przeciwieństwie do Indii, międzynarodowa wymiana towarowa miała zawsze wielkie znaczenie. Pod tym względem UE zajmuje zdecydowanie pierwsze miejsce w skali świata. Łączny eksport krajów członkowskich UE, to znaczy wywóz towarów do innych krajów ugrupowania, jak i do krajów zewnętrznych stanowi po 2000 roku ponad 40 proc. światowego eksportu i jest ponadczterokrotnie większy od eksportu USA. W przypadku importu różnice są nieco mniejsze trzykrotne [International Trade Statistics, wydania z poszczególnych lat]. Unia Europejska jest od początku lat siedemdziesiątych minionego wieku największym partnerem handlowym Indii i udział jej systematycznie wzrasta, szczególnie po 2000 roku. W 2007 roku udział Unii Europejskiej w globalnych obrotach handlowych (eksport + import) Indii wynosił 19,2 proc. i był niemal dwukrotnie większy niż udział USA (10,2) proc. Kolejne miejsca zajmowały: Chiny (8,3), Zjednoczone Emiraty Arabskie (5,1), Singapur (4,2), Japonia (2,8), Australia (2,7), a udział pozostałych krajów nie przekraczał 2,5 proc. [EU Bilateral Trade and Trade with the World. India, 2008]. Relacje handlowe Indii z Unią Europejską obrazują dokładniej dane zamieszczone w tabeli 2. Zestawione w tabeli 4 wielkości obrotów handlowych Indii z Unią Europejską wskazują na ich stały wzrost. Dynamika tego wzrostu jest po 2000 roku bardzo wysoka, szczególnie w latach 2006 07. W 2007 roku eksport Indii do UE był o 93 proc. a import o 107 proc. większy niż w 2002 roku. Rozwój wymiany towarowej z UE istotnie przyspieszało systematyczne zmniejszanie przez stronę indyjską stawek celnych oraz innych utrudnień handlowych. Indie nadal należą jednak do krajów o wysokiej restrykcyjności wymiany międzynarodowej, co jest właśnie jak wspomniano jedną głównych przeszkód w rokowaniach o ustalenie wolnego handlu z UE. Według rankingu Banku Światowego z 2008 roku, Indie plasowały się pod względem łatwości działalności gospodarczej na 120 miejscu spośród 178 sklasyfikowanych krajów [Bilateral Trade Relaltions. India 2008]. Nie bez znaczenia jest tu również bardzo niski poziom infrastruktury (drogi, telekomunikacja), a także nadal duża biurokracja, niemal powszechna korupcja i nieuporządkowany system podatkowy. Sprawiają one, że pomimo ogromnych zmian po 1991 roku warunki rozwoju wymiany towarowej z Indiami są w dalszym ciągu mniej korzystne niż w większości innych krajów Azji Południowej oraz Wschodniej [S. Jain Chandra, 2006. s.73-88].

124 Grzegorz Bywalec Tabela 4. Wymiana towarowa pomiędzy Indiami a Unii Europejską Lata Wielkość eksportu do UE w mln. euro* Roczne przyrosty w proc. Eksport Udział UE w eksporcie Indii Udział Indii w eksporcie UE Wielkość importu z UE, w mln. Euro Roczne przyrosty w proc. Import Udział UE w imporcie Indii Udział Indii w imporcie UE w proc. w proc. 2002 13 608 -- 25,6 1,6 14 271 -- 23,2 1,4 2003 14 975 11,0 28,0 1,6 14 572 1,7 22,5 1,6 2004 16 369 16,4 27,2 1,9 17 154 17,3 21,6 1,7 2005 19 086 16,6 24,4 1,8 21 322 24,3 19,9 1,8 2006 22 613 18,5 23,4 2,0 24 385 14,4 16,7 1,8 2007 26 262 16,1 24,2 2,1 29 481 20,9 16,9 2,1 *Eksport i import w cenach bieżących Źródło: [EU Bilateral Trade and Trade with the World. India., 2008; Evolution of the EU`s Trade Balance whit India, w: http://ec.europa.eu/ trade/issues/bilateral/countries/ india/index_en.htm.(stan na dzień 20.04.2009), część obliczeń własnych. Istnieje jednak wielka asymetria pomiędzy rangą wzajemnej wymiany towarowej w bilansach handlowych obu badanych partnerów. Indie eksportują na obszar UE ok. 25 proc. swoich towarów, niewiele niższy (16 23 proc.) jest udział UE w imporcie indyjskim. Natomiast dla UE jako całości, handel z Indiami stanowi margines wymiany towarowej; tylko w 2007 roku udział Indii przekroczył 2,0 proc., a wcześniej był jeszcze niższy. Wysokiego udziału Unii Europejskiej w indyjskim eksporcie oraz imporcie nie można jednakże wbrew pozorom oceniać jednoznacznie pozytywnie. W ten bowiem sposób gospodarka indyjska nadmiernie uzależnia się od wahań koniunktury na obszarze Unii Europejskiej. Dowodem na to mogą być bolesne skutki kryzysu lat 2008 09; pogorszenie koniunktury w Europie znacząco zmniejszyło m.in. zapotrzebowanie na indyjskie towary, co z uwagi na dużą rangę eksportu do UE odbiło się ujemnie na dynamice indyjskiej gospodarki. Dokładniejszy obraz wymiany handlowej pomiędzy Indiami a krajami Unii Europejskiej otrzymamy poprzez analizę porównawczą struktury rzeczowej eksportu oraz importu. Danych do takiej analizy dostarcza tabela 5. Zawarte w niej liczby wskazują na znaczące różnice pomiędzy strukturą rodzajową indyjskiego eksportu do Unii Europejskiej a strukturą importu z tego obszaru. W strukturze eksportu indyjskiego do Unii Europejskiej dominuje grupa artykułów przemysłowych, aczkolwiek jej udział w latach 2002 07 nieco się zmniejszył. W tej zaś grupie na czoło wysuwają się jednak artykuły nisko przetworzone, tj. włókiennicze oraz odzieżowe i stanowią niemal jej czwartą część. Na drugiej pozycji w tej grupie lokują się produkty chemiczne. Stosunkowo wysoki (7-10 proc.) jest udział w eksporcie Indii produktów rolnych i przetwórstwa rolnego (oleje, mięso, ryby, nasiona oleiste, tytoń, przyprawy i owoce), aczkolwiek wykazuje on w badanych latach względny spadek. W strukturze importu indyjskiego z obszaru Unii Europejskiej zdecydowanie dominują maszyny i urządzenia, które stanowią niemal jedną czwartą wartości przywożonych towarów. Na dwóch kolejnych miejscach lokują się środki transportu oraz chemikalia. Relatywnie niski jest udział w imporcie z UE produktów żywnościowych, co wynika w decydującym stopniu z prowadzonej przez rząd indyjski polityki ochrony własnego rynku rolnego i przemysłu spożywczego. Powyższe dane o wymianie towarowej należy uzupełnić informacjami o handlu usłu-

Rozwój wymiany gospodarczej Indii z Unią Europejską (przesłanki, dynamika i struktura) 125 gami, które wykazują równie wysoką dynamikę w ostatnich latach. Łączne obroty usługami pomiędzy UE a Indiami zwiększyły się z 5,2 mld w 2002 roku do 12,2 mld euro w 2007 roku. Z tej ostatniej kwoty 6,7 mld euro przypada na eksport usług z UE do Indii, a 5,5 mld euro na import [Bilateral Trade Relaltions. India 2008]. Jeśliby ująć łącznie wymianę towarów i usług pomiędzy UE a Indiami, to usługi stanowiły w 2002 roku niepełna 15,7 proc. a w 2007 roku 18 proc. ogółu tej wymiany (eksportu i importu). Oznacza to wzrost znaczenia usług w tej wymianie handlowej. Tabela 5. Struktura rzeczowa eksportu oraz importu Indii do/z Unii Europejskiej (w mln. euro i proc., ceny bieżące) Grupy towarów Eksport z Indii do Unii Europejskiej Import z Unii Europejskiej do Indii 2002 2007 2002 2007 Razem 13 608 100,0* 26 262 100,0 14 271 100,0 29 481 100,0 Artykuły powszechnego 1 799 13,2 4 027 15,3 879 6,2 2 132 7,2 użytku, w tym: produkty rolne 1 407 10,3 1 975 7,5 204 1,1 281 1,0 płynne nośniki energii 106 0,8 1 220 4,6 67 0,5 126 0,2 Wyroby przemysłowe, 11 702 86,0 20 651 78,6 11 926 83,6 23 585 80,0 w tym: Maszyny 935 6,9 2 015 7,7 3 540 24,8 7 583 26,1 środki transportu 440 3,2 1 018 3,9 916 6,4 3 010 10,2 chemikalia 1 316 9,7 2 781 10,6 1 366 9,6 2 325 7,9 Tekstylia i odzież 4 574 33,6 6 385 24,3 158 1,1 196 0,7 *Z uwagi na niepełny zestaw towarów, odsetki nie sumują się do 100,0. Źródło: [EU Bilateral Trade and Trade with the World. India, 2008, s. 8-9] Ważną rolę w wymianie zagranicznej Indii odgrywają w ostatnich latach takie rodzaje działalności gospodarczej jak outsourcing oraz offshoring 1, które jednak trudno jednoznacznie kwalifikować; częściowo mogą być bowiem zaliczane do wymiany towarowej, a częściowo do bezpośrednich inwestycji. To nowe zjawisko polega na tym, że coraz więcej firm europejskich zleca firmom zlokalizowanym w Indiach (swym spółkom córkom lub odrębnym przedsiębiorstwom) świadczenie pewnych usług, bądź też wykonywanie niektórych czynności produkcyjnych (tzw. delokalizacja produkcji). Znaczący rozwój outsourcingu oraz offshoringu w Indiach wynika przede wszystkim z dobrze rozwiniętego tam przemysłu informatycznego oraz wysoko kwalifikowanych, znających język angielski, kadr informatyków oraz finansistów 2. Działalność outsourcingowa oraz offshoringowa wykonywana na rzecz europej- 1 Z uwagi na bardzo zróżnicowaną naturę poszczególnych rodzajów outsourcingu i offshoringu, nierzadki kłopot w ich definiowaniu, odróżnianiu itp. istnieją ogromne trudności z ich statystyczną rejestracją, a szczególnie agregacją danych. Dlatego też trudno dokładnie ustalić ich zagregowane wielkości. 2 Niekiedy jednak przecenia się rolę outsourcingu i offshoringu w gospodarce Indii. Gospodarka tak wielkiego kraju nie może się opierać na tych dwóch rodzajach działalności, winny one być ważne, ale nie mogą odgrywać wiodącej roli. Nadmierny rozwój outsourcingu i offshoringu prowadziłby do uzależnienia gospodarki indyjskiej od gospodarek, w których dominuje produkcja dóbr finalnych (np. krajów UE). Dlatego też oba te sektory po-

126 Grzegorz Bywalec skich firm dotyczy w szczególności takich dziedzin, jak: oprogramowanie komputerowe, finanse i rachunkowość, biotechnologia, telekomunikacja, telemarketing, consulting oraz badania naukowe. Jest to bardzo korzystna forma współpracy dla obu stron; firmy europejskie mogą bowiem dzięki zagranicznemu outsourcingowi obniżać koszty swej produkcji, zaś Indie pozyskują nowoczesne inwestycje i tym samym tworzą nowe miejsca pracy. Trzeba również zwrócić uwagę na fakt, że coraz więcej indyjskich firm outsourcingowych wychodzi poza swój kraj i rozwija działalność na obszarze Unii Europejskiej (np. Tata Consultancy Services, Infosys, Wipro, Satyam). Ujmując całościowo wymianę handlową pomiędzy UE a Indiami, należy stwierdzić jednak, że - w ujęciu globalnym - działalność outsourcingowa oraz offshoringowa nie odgrywają w niej wbrew pozorom - istotnej roli i uznać to należy za zjawisko właściwe. Gospodarka o tak dużej skali i takim potencjale rozwojowym jak indyjska nie może stać się tylko gospodarką usługową dla gospodarek wysoko rozwiniętych, swoistą gospodarką podwykonawców, co jak twierdzą niektórzy indyjscy ekonomiści mogłoby doprowadzić do nowej kolonizacji Indii. Dodatkowych argumentów na potwierdzenie tych obaw dostarcza analiza przepływów inwestycyjnych. Inwestycje bezpośrednie Liberalizacja i otwarcie indyjskiej gospodarki na kontakty z zagranicą zaowocowało oprócz szybkiego rozwoju wymiany handlowej wzrostem międzynarodowych przepływów kapitałowych, a w szczególności bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Do Indii zaczął napływać kapitał zagraniczny. Dynamika napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Indii w ostatnich latach ubiegłego wieku i na początku bieżącej dekady jest wysoka. W ujęciu bezwzględnym nie są to jednak imponujące wielkości. W tabeli 6 zaprezentowano wielkości przepływów bezpośrednich pomiędzy Indiami a Unią Europejską. Tabela 6. Udział bezpośrednich inwestycji zagranicznych Indii w bezpośrednich inwestycjach zagranicznych Unii Europejskiej, w mln. euro (ceny bieżące) oraz proc. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Roczna wartość BIZ wypływających z UE, w 306 140 133 897 135 711 136 388 171 757 275 000 420 000 tym: do Indii 353 1 075 767 1 452 2 170 2 500 10 900 Udział Indii w strumieniu BIZ wypływających z UE, w proc. 0,12 0,80 0,57 1,06 1,26 0,91 2,6 winny się oczywiście rozwijać, być lokomotywą postępu, ale ich udział w tworzeniu produktu społecznego nie powinien przekraczać kilku procent. Kryzys gospodarczy lat 2008 09 potwierdza te opinie. Sektory outsourcingu i offshoringu zostały najwcześniej i mocno bardziej niż większość innych dziedzin gospodarki dotknięte światowym kryzysem.

Rozwój wymiany gospodarczej Indii z Unią Europejską (przesłanki, dynamika i struktura) 127 Roczna wartość BIZ napływających do UE, w tym: 145 867 126 567 123 541 53 072 94 149 168 000 318 000 z Indii 108 133 615 1 220 500 - Udział Indii w strumieniu BIZ napływających do UE, w proc. 0,07 0,11 0,50 0,0 0,23 0,30 - Źródło: [K. Petridou, 2007], [Bilateral Trade Relations. India., w: investieren erstmals mehr in Indien als in China, w: http://www.spiegel.de/wirtschaft/0,1518,554174,00.html, (stan na dzień 19.05.2008), część obliczeń własnych. Analizując tabelę 6 należy stwierdzić, że globalne wielkości rocznych strumieni bezpośrednich inwestycji zagranicznych Unii Europejskiej ulegają znaczącym wahaniom w poszczególnych latach. Jest to poniekąd naturalne i wynika z różnorakich uwarunkowań i to nie tylko ekonomicznych, ale często formalno prawnych, politycznych, czy nawet technologicznych i organizacyjno - logistycznych. Podobnie jest z napływem inwestycji europejskich do Indii, aczkolwiek dominuje tendencja wzrostowa - progresywna. W 2005 roku Indie pozyskały z Unii Europejskiej w postaci BIZ niemal 7 - krotnie więcej kapitału niż w 2001 roku. Bardzo duży napływ inwestycji europejskich do Indii zanotowano w latach 2006-2007. W 2007 roku było to 10,9 miliardów euro, co oznacza ponadczterokrotny wzrost w stosunku do 2006 roku. W tymże roku po raz pierwszy przedsiębiorcy UE zainwestowali więcej kapitału w Indiach niż Chinach (bez Hongkongu) [Europäer investieren erstmals mehr in Indien als in China, 2008]. Jest to bardzo znaczący, skokowy wzrost, świadczący o przyspieszonym otwieraniu się indyjskiej gospodarki i jej rosnącej atrakcyjności inwestycyjnej. Dużą rolę odegrały tu inwestycje oparte na zasadzie outsourcingu i/lub offshoringu, aczkolwiek jak wspomniano - trudno znaleźć dokładne dane by określić ich skalę 3. Pomimo to, analizując zagadnienie w ujęciu względnym, czyli w stosunku do globalnego strumienia bezpośrednich inwestycji zagranicznych wypływających z UE, okazuje się, że udział Indii kształtował się poza 2007 rokiem na poziomie 1 proc., a więc bardzo niskim, nieodpowiednim do rangi ekonomicznej i demograficznej kraju. Jeżeli w tabeli 6 pokazano udział bezpośrednich inwestycji Indii w globalnej wartości inwestycji zagranicznych Unii Europejskiej, to w tabeli 7 zaprezentowano ujęcie odwrotne, tj. skalę udziału UE w zagranicznych inwestycjach Indii. 3 Jak wcześniej wspomniano - działalność outsourcingową oraz offshoringową nie zawsze da się jednoznacznie kwalifikować. W wielu przypadkach można by ją jednocześnie uznawać za rodzaj wymiany towarowej, jak również za bezpośrednią inwestycję zagraniczną. Bardzo często także outsourcing i offshoring tak ściśle splatają się ze sobą, że trudno je od siebie precyzyjnie oddzielić. Wszystko to sprawia istotne kłopoty w pomiarze i ocenie zarówno wymiany handlowej jak i inwestycji zagranicznych, co szczególnie utrudnia makroekonomiczną analizę tych zjawisk.

128 Grzegorz Bywalec Tabela 7. Udział bezpośrednich inwestycji zagranicznych Unii Europejskiej w bezpośrednich inwestycjach zagranicznych Indii, w mln USD (ceny bieżące) oraz proc. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne 2004 2005 2006 2007 Napływ BIZ do Indii, w tym: 5 771 7 606 19 662 22 950 z UE* 1 327 2 699 3 125 14 911 udział UE, w proc. 23,0 35,5 15,9 65,0 Wypływ BIZ z Indii, w tym: 2179 2978 12 842 13 649 do UE -- 274 625 -- udział UE, w proc. -- 9,2 4,9 -- *Wielkości strumieni BIZ UE do/z Indii z tabeli 4 przeliczono na dolary wg średniego kursu euro/dolar dla danego roku (za Rocznikami Statystycznymi RP z lat 2005 2008). Źródło: World Investment Report 2008. UNCTAD., w: http://74.125.77.132/search?q=cache:igc6taap7ccj:www.unctad.org/sections/dite_di r/docs/wir08_fs_in_en.pdf+%27world+investment+report+2008%22+india&hl=pl& ct=clnk&cd=1&gl=pl (stan na dzień 20.4.2009), oraz tab. 5 i 6, część obliczeń włassnych. W badanym okresie 2004 07 obserwuje się bardzo wysokie przyrosty inwestycji bezpośrednich i to zarówno po stronie ich napływu jak wypływu do/z Indii. Saldo tych inwestycji jest jak już wyżej stwierdzono - wysoce ujemne dla Indii, to znaczy, że na obszar Indii napływa znacznie więcej zagranicznego kapitału niż wypływa z tego kraju. Dominującą pozycję w inwestowaniu na obszarze Półwyspu Dekańskiego uzyskała po 2000 roku Unia Europejska; w latach 2004 05 z krajów tego obszaru pochodziło 26 35 proc., a w 2007 roku aż ponad 60 proc. zagranicznych inwestycji bezpośrednich. W przypadku zaś eksportu indyjskiego kapitału, do Unii Europejskiej trafia zaledwie kilka jego procent, co oznacza, że ok. 90 proc. indyjskich inwestycji zagranicznych lokowane jest poza obszarem Unii Europejskiej. Reasumując analizę bezpośrednich inwestycji pomiędzy Unią Europejską a Indiami, trzeba stwierdzić, że wielkości te szybko i korzystnie zmieniają się w ostatnich latach, ale w dalszym ciągu są bardzo niskie i nie odpowiadają potrzebom oraz potencjałowi ekonomicznemu obu partnerów. Dodać trzeba jednakże, że jak wskazują pierwsze informacje statystyczne - w latach 2008 09 roku światowy kryzys ekonomiczny istotnie zmniejszył przepływy bezpośrednich inwestycji pomiędzy Indiami a Unią Europejską i to w obie strony. Podsumowanie Na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku przeprowadzono w Indiach gruntowne reformy gospodarcze polegające na liberalizacji gospodarki i jej otwarciu na świat. W tym samym czasie zaszły także istotne zmiany ustrojowe w Unii Europejskiej. Jednym z efektów procesów reformowania było rozszerzenie współpracy pomiędzy tymi dwoma podmiotami, odgrywającymi coraz większą rolę w światowym życiu politycznym i gospodarczym. Szczególnie wysoką dynamikę współpracy gospodarczej pomiędzy Unią Europejską a

Rozwój wymiany gospodarczej Indii z Unią Europejską (przesłanki, dynamika i struktura) 129 Indiami obserwuje się po 2000 roku, kiedy nawiązane zostały bezpośrednie i stałe kontakty na szczeblu najwyższych władz indyjskich i Unii Europejskiej (tzw. szczyty UE - Indie), a w 2004 roku zawarto porozumienie o strategicznym partnerstwie. Pomimo wysokiej dynamiki rozwoju współpracy gospodarczej pomiędzy Indiami a Unią Europejską, jej poziom jest nadal niski, nieadekwatny zarówno do ich potencjału ekonomicznego oraz demograficznego. Zawarte w ostatnich latach porozumienia i stałe kontakty polityczne na najwyższym szczeblu pozwalały sądzić, że w najbliższych latach szybki rozwój wymiany handlowej oraz inwestycji zostanie utrzymany, a może nawet ulegnie przyspieszeniu, ku pożytkowi obu stron. Niestety, ale nadzieje te wydają się złudne wobec pierwszych informacji o skutkach światowego kryzysu dla rozwoju stosunków gospodarczych pomiędzy Indiami a Unią Europejską. BIBLIOGRAFIA: 1. Bilateral Trade Relations. India, [2008], w: http://ec.europa.eu/trade/issues/bilateral/countries/india/index_en.htm, (stan na dzień 20.04.2009). 2. Economic Survey 2007 2008, [2008], A-5 3. Economic World Qutlook Database, [2008], International Monetary Fund, April,w:http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2008/01/weodata/weorept.aspx?sy=1990 &ey=2007&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=534&s=ngdp_rpch&grp= 0&a=&pr.x=27&pr.y=3 (stan na dzień 15.04. 2008), oraz 4. http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2008/01/weodata/weorept.aspx?sy=199 0&ey=2007&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=998&s=NGDP_RP CH&grp=1&a=1&pr.x=39&pr.y=10 (stan na dzień 15.04.2008). 5. EU Bilateral Trade and Trade with the World. India., [2008], w: http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_113390.pdf (stan na dzień 20.04.2009). 6. Europäer investieren erstmals mehr in Indien als in China, [2008], w: http://www.spiegel.de/wirtschaft/0,1518,554174,00.html (stan na dzień 20.04.2009), 7. European Union Foreign Direct Investment 2007 (Data 2001 2005), [2007], Eurostat, Luxembourg. 8. GDP by PPP, [2008], G -15 from Wikipedia, the free encyclopedia, w: http://209.85.135.104/search?q=cache:rye61yvwhdqj:en.wikipedia.org/wiki/g15+%2 2GDP+by+PPP%22&hl=pl&ct=clnk&cd=4&gl=pl (stan na dzień 20.04.2009). 9. India GDP Ststistics, [2009],w: http://business.mapsofindia.com/india-gdp/ 10. International Trade Statistics 2007, [2007], World Trade Organization, Geneva. 11. Jain Chandra S.,[2006], How can India Attract more Foreign Direct Investment? w: India Goes Global: Its Expanding Role in the World Economy, pod red. C. Purfield, J. Schiff, IMF, Washington. 12. Petridou K., [2007], EU -25 Foreign Direct Investment in Brazil, Russia, India and China, w: Statistic in Focus - Economy and Finance, 111, Eurostat, Luxembourg. 13. Rocznik Statystyczny RP 2008, [2008], GUS, Warszawa. 14. Singh T., [2008], India, EU at crossroads, The European Weekly New Europe, 05. 09, w: http://www.neurope.eu/articles/85993.php (stan na dzień 20.04.2009) 15. The European Union and India: A Strategic Partnership for the 21 Century, [2006], European Commission, Brussels. 16. World Investment Report 2008. UNCTAD., w: 17. http://74.125.77.132/search?q=cache:igc6taap7ccj:www.unctad.org/sections/

130 Grzegorz Bywalec dite_dir/docs/wir08_fs_in_en.pdf+%27world+investment+report+2008%22+india& hl=pl&ct=clnk&cd=1&gl=pl (stan na dzień 20.04.2009)