Stan i perspektywy rozwoju polskiej gospodarki

Stan i perspektywy rozwoju polskiej gospodarki Leszek Balcerowicz Szkoła Główna Handlowa Kwiecień, 2012 Jestem wdzięczny za pomoc przy przygotowaniu niniejszej prezentacji Robertowi Klawe, Lechowi Kalinie, Łukaszowi Dąbrosiowi,

1. Koszty socjalizmu 2. Polska po upadku socjalizmu na tle innych krajów 3. Boom i załamanie w gospodarce europejskiej 4. Prognozy wzrostu dla krajów Europy na rok 2012 5. Od czego zależy rozwój 6. Czy wzrost w Polsce będzie słabł? 7. Potrzebne reformy

1. Koszty socjalizmu

Dystans między krajami realnego socjalizmu a Europą Zachodnią zdecydowanie się powiększył. PKB per-capita (w dolarach międzynarodowych z 1990) w 1950 i 1990: 14000 Polska vs. Hiszpania (239%) 12210 18000 Węgry vs. Austria (261%) 16881 10000 14000 6000 2000 (102%) (98%) 2447 2397 (42%) 5115 1950 1990 Poland Spain 10000 6000 2000 (67%) 2480 (149%) 3706 (38%) 6471 1950 1990 Hungary Austria Źródło: Maddison Database. 4

PKB per-capita (w dolarach międzynarodowych z 1990) w 1950 i 1990: Korea Pn. vs. Korea Pd. Kuba vs. Chile 16000 (1396%) 15732 12000 (426%) 10950 12000 8000 8000 4000 0 (100%) (100%) 854 854 1127 1950 2003 North Korea 25% (7%) South Korea 4000 0 (56%) 2046 (179%) 3670 2569 1950 2003 Cuba PKB per-capita (w dolarach międzynarodowych z 1990) Chin w porównaniu do Europy Zachodniej (Europa Zachodnia = 100%) (23%) Chile 20% 15% 10% 5% 0% 1950 1950 1953 1953 1956 1956 1959 1959 1962 1962 1965 1965 1968 1968 1971 1971 1974 1974 1977 1977 1980 1980 1983 1983 1986 1986 1989 1989 1992 1992 1995 1995 1998 1998 2001 2001 Źródło: Maddison Database. 5

2. Polska po upadku socjalizmu na tle innych krajów

Wolność Polityczna 2010 (Polity IV) 10 5-5<mieszane autorytarne reżimy < 5 0-5 5<mieszane autorytarne reżimy < 5 w pełni zinstytucjonalizowana demokracja <-5 source: Polity IV -10

Wolność polityczna i gospodarcza, 1996-2011 kraj Wolność gospodarcza (1) Wolność polityczna (2) liderzy Dania 90 1 Finlandia 90 1 Nowa Zelandia 95 1 Szwajcaria 90 1 kraje postsocjalistyczne Bułgaria 50 30 2 Czechy 70 65 1 Estonia 70 90 1 Węgry 70 65 1 Łotwa 50 1 2 Litwa 50 60 1 Polska 70 60 1 Rumunia 30 40 2 Słowacja 50 1 Słowenia 50 60 1 Białoruś 50 20 6 7 Rosja 30 25 5 6 Ukraina 30 3 Chiny 30 20 6 7 porównywalne kraje OECD Grecja 70 50 2 1 Włochy 70 50 2 1 Portugalia 70 1 Hiszpania 70 1 1) Heritage Foundation, Index of Economic Freedom, 2011 2) Freedom House, Freedom in the World, 2011

PKB na jednego mieszkańca (1989=100%) Źródło: EBRD Transition Report 2008; WB WDI, IMF WEO

PKB (1989=100%) 300% 250% 217% 220% 234% 250% 200% 180% 195% 180% 188% 163% 150% 100% 110% 110% 110% 100% 102% 105% 124% 139% 140% 144% 117% 145% 136% 140% 140% 62% 64% 50% 0% Źródło: EBRD Transition Report 2011; WB WDI, IMF WEO

PKB per capita, ppp, GK$ 1990, Niemcy=100% PKB per capita krajów transformujących się w stosunku do PKB Niemiec (Niemcy= 100%, GK$, 1990, PPP) 55% 50% 45% Polska Nowe kraje członkowskie WNP Poland EU NMS CIS 40% 35% 30% 25% 20% 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 Nowe kraje członkowskie=bulgaria, Czech R., Estonia, Hungary, Latvia, Lithuania, Slovak R., Romania WNP=Armenia, Azerbaijan, Belarus, Kazakhstan, Kyrgyzstan,Moldova, Russia, Turkmenistan, Tajikistan,Uzbekistan Ukraine Źródło: The Conference Board and Groningen Growth and Development Centre, Total Economy Database, January 2009

Przyczyny różnic w osiągniętych wynikach gospodarczych w świecie posocjalistycznym Główne czynniki tłumaczące różnice w dynamice wzrostu gospodarczego: warunki początkowe, czynniki zewnętrzne (np. kryzys w Rosji), - w tym dostęp do rynków zagranicznych, lokalizacja, zakres reform rynkowych oraz poziom dyscypliny w polityce makroekonomicznej (załamania wzrostu) 12

Wnioski te znajdują potwierdzenie w badaniach empirycznych przytaczanych w obszernej literaturze poświęconej krajom transformującym się Polanec, Saŝo (2004) Krueger, Anne O. (2004) Fischer, Stanley; Sahay, Ratna (2004) Falcetti, Elisabetta; Lysenko, Tatiana; Sanfey, Peter (2006) ( ) nasze wyniki wskazują, że reformy w późniejszych etapach transformacji silnie (choć z pewnym opóźnieniem, średnio 4-letnim) oddziaływają na wzrost produktywności. Wyniki te potwierdzają wagę reform w podnoszeniu produktywności. ( ) jest warte odnotowania, że te spośród krajów transformujących, które najszybciej podjęły strukturalne reformy, w zdecydowanej większości też rozwijały się najszybciej. Przykładem mogą być kraje bałtyckie. W ostatnich latach także Rosja rozwijała się szybciej w znacznej mierze dzięki reformom wprowadzonym w latach 90. Podstawowy wniosek to stwierdzenie, że wpływ warunków początkowych, choć dość silny na początku transformacji, z czasem słabnie ( ). Ponadto, waga polityki fiskalnej (mierzonej wielkością deficytu/nadwyżki budżetowej) wzrasta wraz z wydłużeniem badanego okresu. Współczynniki przy indeksach mierzących zakres reform ( ) są istotne przez cały okres, niezależnie od długości badanego podokresu. W okresie transformacji można zaobserwować dodatnią korelację między postępem pro-rynkowych reform a skumulowanym wzrostem gospodarczym dla większości badanych krajów. Wyniki te potwierdzają słuszność tych, którzy działali na rzecz pogłębiania reform. Jednocześnie stanowią one ostrzeżenie przed sytuacją, gdy zaczyna dominować zmęczenie reformami obserwowane w niektórych krajach regionu (.). Badania wskazują też, że w raz z upływem czasu rola warunków początkowych jako źródła wzrostu malała, natomiast nadwyżki budżetowe pozostają silnie powiązane z wyższym tempem wzrostu. 13

Dlaczego lepsze wyniki gospodarcze wiążą się z poprawą pozaekonomicznych warunków życia (zdrowie, środowisko, itd.)? Niektóre podstawowe czynniki prowadzące do długookresowego wzrostu gospodarczego prowadzą również do poprawy stanu środowiska naturalnego i zdrowotności społeczeństwa, np. ograniczenie marnotrawstwa reformy gospodarcze jakość i egzekwowanie prawa prywatyzacja (oddzielenie przedsiębiorstw od państwa) mniejsza degradacja środowiska oraz poprawa zdrowotności zdrowsza żywność staje się łatwiej dostępna i relatywnie tańsza przepisy dotyczące ochrony środowiska są lepiej egzekwowane 14

3. Boom i załamanie w gospodarce europejskiej sytuacja przed kryzysem

10,0 Nadwyżka/deficyt obrotów bieżących (% PKB) 5,0 1,0 1,8 3,0 5,9 4,6 0,0-1,6-1,5-1,5-1,4-5,0-4,1-3,9-4,7-4,8-4,8-4,8-10,0-9,8-4,5-6,8-15,0-14,6-20,0-17,2-25,0-22,3 2007 2011-30,0-28,4 Rumunia Ukraina Bułgaria Łotwa Słowacja Litwa Słowenia Węgry Estonia Rosja Polska

Krajowy kredyt dla sektora prywatnego (%PKB) 120% 104% 2007 2010 100% 97% 85% 89% 94% 80% 74% 79% 60% 56% 59% 59% 61% 40% 41% 44% 46% 51% 59% 61% 59% 67% 37% 48% 42% 20% 39% 33% 0% Rosja Słowacja Rumunia Czechy Węgry Litwa Ukraina Bułgaria Słowenia Estonia Łotwa Polska Źródło: EBRD Transition Report 2011

Inflacja (CPI, %) 30% 25% 25% 20% 15% 14% 14% 13% 15% 12% 2005 2008 2011 11% 10% 9% 9% 9% 10% 10% 8% 8% 7% 6% 6% 6% 6% 6% 6% 5% 4% 5% 4% 4% 4% 4% 4% 4% 4% 4% 4% 3% 3% 2% 2% 2% 2% 2% 0% Ukraina Rosja Rumunia Turcja Estonia Litwa Łotwa Bułgaria Węgry Słowacja Czechy Słowenia Polska Źródło: IMF, World Economic Outlook

Nadwyżka/deficyt sektora publicznego (% PKB) 6,0 6,0 4,0 3,3 2,6 2,0 1,0 0,0 0,0 0,0-0,3-2,0-1,0-1,8-2,5-2,0-2,5-1,2-1,9-4,0-6,0-6,5-6,0-5,5-5,5-4,4-4,0-5,0-5,7-8,0 Łotwa Słowenia Litwa Słowacja Rumunia Ukraina Bułgaria Rosja Estonia Węgry Polska Źródło: ERDB Transition Report 2008 i 2011. 2007 2011

Wydatki publiczne (%PKB) 60% 50% 40% 51% 47% 45% 45% 43% 42% 39% 38% 38% 38% 35% 46% 30% 20% 50% 40% 44% 42% 35% 36% 35% 34% 33% 35% 35% 42% 10% 0% Węgry Słowenia Ukraina Czechy Estonia Łotwa Litwa Słowacja Rosja Rumunia Bułgaria Polska 2007 2011 Źródło: IMF, World Economic Outlook

110,0 Kredyt krajowy dla sektora prywatnego (% PKB) 104,5 100,0 97,1 90,0 80,0 70,0 2007 2010 74,6 70,1 85,0 88,5 81,0 60,0 59,6 59,7 56,6 61,7 58,4 60,6 50,0 40,0 41,8 37,6 44,5 42,3 34,7 46,1 51,9 36,2 48,2 30,0 20,0 Rosja Słowacja Rumunia Węgry Litwa Ukraina Bułgaria Słowenia Estonia Łotwa Polska

Źródło: EBRD Transition Report 2008 i 2011

Zadłużenie zagraniczne (%PKB) 180% 165% 160% 140% 143,30% 120% 143% 117,60% 115,20% 100% 80% 99% 121% 108% 105% 101,60% 85,70% 85,10% 76,40% 75,40% 73% 2007 2010 60% 78% 59% 40% 60% 42% 33,30% 55% 20% 36% 0% Węgry Łotwa Estonia Słowenia Bułgaria Litwa Ukraina Rumunia Słowacja Rosja Polska źródło:ebrd Transition Report 2008, 2011

Zależność od handlu międzynarodowego Otwartość gospodarki (eksport + import jako % PKB) 200% 180% 160% 150% 154% 163% 167% 140% 130% 138% 120% 100% 103% 108% 118% 139% 141% 146% 155% 175% 162% 2007 2010 80% 95% 105% 122% 86% 60% 52% 53% 84% 40% 52% 74% 20% 0% Rosja Rumunia Ukraina Łotwa Bułgaria Słowenia Litwa Estonia Czechy Słowacja Węgry Polska Źródło: IMF, World Economic Outlook

Wzrost PKB (rdr) Zmiana cen stali (rdr) Zależność od eksportu surowców Ukraina W 2008 eksport stali (przy cenach światowych znacznie powyżej wieloletniej średniej) tworzył 15% ukraińskiego PKB i 40% eksportu. 16% 14% 12% 10% Ukraina: Ceny stali a wzrost PKB Real Wzrost GDP PKB growth (lewa (LHS) skala) steel Ceny prices stali (prawa growth skala) (RHS) 50% 40% 30% Rosja W 2007 surowce (w tym gaz i ropa) stanowiły 80% rosyjskiego eksportu i niemal jedną czwartą PKB. Maszyny stanowiły tylko 6% eksportu, ale aż 50% importu. 6% 5% Struktura rosyjskiego eksportu 8% mineral products metals, etc 8% 6% 4% 2% 20% 10% 0% 16% 65% chemicals machinery & transport others 0% 1Q2003 1Q2005 1Q2007 Źródło: Ukraiński Urząd Statystyczny -10% 4Q2008 i początek 2009: PKB -20%, stal 15%, oba poza skalą Źródło: Urząd Statystyczny Federacji Rosyjskiej

PKB w latach 2008-2011 (zmiany PKB w porównaniu rok do roku) 2008 2009 2010 2011 EU-27 0,3-4,3 2 1,5 Finlandia 0,3-8,04 3,7 2,9 Irlandia -3-7 -0,4 0,9 Dania -0,8-5,8 1,3 1 Szwecja -0,6-5 6,1 3,9 Wielka Brytania -1,1-4,4 2,1 0,8 Niemcy 1,1-5,1 3,7 3 Włochy -1,2-5,5 1,8 0,4 Hiszpania 0,9-3,7-0,1 0,7 Holandia 1,8-3,5 1,7 1,2 Austria 1,4-3,8 2,3 3,1 Belgia 1-2,8 2,3 1,9 Luksemburg 0,8-5,3 2,7 1,1 Portugalia 0-2,9 1,4-1,6 Francja -0,1-2,7 1,5 1,7 Cypr 3,6-1,9 1,1 0,5 Malta 4,1-2,7 2,3 1,1 Grecja -0,2-3,3-3,5-6,8 Bułgaria 6,2-5,5 0,4 1,7 Czechy 3,1-4,7 2,7 1,7 Estonia -3,7-14,3 2,3 7,6 Litwa 2,9-14,8 1,4 5,9 Węgry 0,9-6,8 1,3 1,7 Rumunia 7,3-6,6-1,6 2,5 Słowenia 3,6-8 1,4-0,2 Słowacja 5,8-4,9 4,2 3,3 Ukraina 2,1-14,6 4,2 4,5 Polska 5,1 1,6 3,9 4,3 Source: Eurostat, Word Bank

4. Prognozy wzrostu dla krajów Europy na 2012

PKB lata 2012 (zmiany PKB w porównaniu rok do roku) 3 2 1 0-1 -2-3 -4-5 Źródło: Eurostat, Bank Światowy

5. Od czego zależy rozwój

Czynniki systematycznego wzrostu oraz czynniki odpowiedzialne za załamania wzrostu Z analitycznego punktu widzenia przydatne jest rozróżnienie dwóch rodzajów czynników, które kształtują wzrost gospodarczy. I. Czynniki systematyczne z definicji działają przez cały czas lub przed długie okresy czasu, ale ich intensywność jest zmienna. Są one odpowiedzialne za okresy wzrostu gospodarczego. II. Czynniki odpowiedzialne za załamania wzrostu Oba rodzaje zależą od otoczenia instytucjonalnego w kraju oraz od innych zmiennych.

Ukraina i Polska Na początku transformacji w Polsce doszło do nieznacznego spadku PKB per capita. Jednakże potem polska gospodarka doświadczyła nieprzerwanego wzrostu. PKB per capita Ukrainy nie wykazywało dodatnich zmian do 1998. Wzrost, który pojawił się później, był szybszy niż w Polsce. Został jednak przerwany drastycznym spadkiem w 2009. PKB per capita w $ z roku 1990 (metoda Geary ego-khamisa) Źródła: The Conference Board and Groningen Growth and Development Centre, Total Economy Database, January 2009, L. Balcerowicz, A. Rzońca, The Puzzles of Economic Growth. The Propelling Forces and the Crises: the Comparative Analysis, 2010

Mechanizmy przejściowego wzrostu oraz opartego na innowacji Istnieją dwa rodzaje mechanizmów wzrostu gospodarczego: I. Przejściowe, krótkookresowe np.: II. i. Zwiększenie wskaźnika zatrudnienia, ii. Umożliwienie swobodnego rozwoju sektorów gospodarki wcześniej dławionych przez państwo (np. sektora usług w gospodarce socjalistycznej) iii. Przesunięcie części biurokratów do jakichś produktywnych zadań Wzrost oparty na innowacji (z uwzględnieniem transferu technologii): jedyny uniwersalny mechanizm generujący długoterminowy wzrost Siła tego mechanizmu zależy od jakości instytucji: - typ i poziom ochrony prawa własności - zakres rynku - natężenie konkurencji wśród dostawców - obciążenia fiskalne i korupcyjne

Co wywołuje załamania wzrostu? Rola wolnego rynku oraz władzy politycznej (państwa) w powstawaniu poważnych (nieinstytucjonalnych), negatywnych szoków gospodarczych Przyjrzyjmy się częstości oraz rozmiarom szoków gospodarczych w następujących systemach instytucjonalnych I. Socjalizm II. III. IV. Quasi-socjalizm (tolerujący w ograniczonym zakresie własność prywatną) Kapitalizm polityczny (oparty na różnego rodzaju nieformalnych powiązaniach między przedsiębiorcami oraz instytucjami władzy np. Rosja, państwa Afryki czy Ameryki Łacińskiej) Kapitalizm wolnorynkowy

Socjalizm nieograniczona władza polityczna połączona z władzą ekonomiczną całkowicie wypiera mechanizm rynkowy Wielki skok Chiny 1958-1962 Stopa wzrostu Wielki skok 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 PKB 9,6% 9,5% 2,7% 0,9% 3,5% 6,9% 3,2% 8,6% -0,6% -3,5% -16,5% -0,4% 7,2% 9,2% 8,8% Populacja 2,0% 2,1% 2,2% 2,4% 2,2% 2,1% 2,6% 2,5% 2,0% 0,2% -1,0% 0,8% 2,5% 2,3% 2,4% Źródło: Maddison, Statistics on World Population, GDP and Per Capita GDP, 1-2006AD

Kapitalizm polityczny Dane wygładzone filtrem HP (λ=6.25) Źródło: Maddison, Statistics on World Population, GDP and Per Capita GDP, 1-2006 AD

6. Czy wzrost w Polsce będzie słabł?* * - slajdy od 37 do 46 zostały udostępnione przez Aleksandra Łaszka

Demografia i podaż pracy Warianty podnoszenia wieku emerytalnego: Kobiety 3 miesiące/rok, mężczyźni 3 miesiące/rok Kobiety 9 miesięcy/rok, mężczyźni 3 miesiące/rok brak zmian Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS; nie uwzględnia wyników spisu powszechnego z 2011 r.

Oszczędności i podaż kapitału Oszczędności brutto (%PKB), 2011 Znacznie głębszym pytaniem jest co wpływa na wzrost podaży pracy, kapitału i przede wszystkim zmiany produktywności. Źródło: Eurostat

Źródło: AMECO Produktywność

7. Potrzebne reformy

Podaż pracy I Wskaźnik zatrudnienia w Polsce jest o 4,5 pp. niższy niż w UE-15. Z tego: 2,6 pp. to niższe zatrudnienie osób w wieku 55-64 1,1 pp. to niższe zatrudnienie osób w wieku 20-24 Różnica w stosunku do Holandii wynosi 11,8 pp. z tego: 4,1 pp. to niższe zatrudnienie osób w wieku 55-64 3,3 pp. to niższe zatrudnienie osób w wieku 20-24 2,4 pp. to niższe zatrudnienie kobiet w wieku 25-54 1,9 pp. to niższe zatrudnienie mężczyzn w wieku 25-54 Na temat zatrudnienia w Holandii: ANALIZA FOR 14/2011: Reformujący Holender, czyli jak wydatki na renty zmniejszyć o połowę, na zasiłki dla bezrobotnych prawie czterokrotnie i pracować o trzy lata dłużej? M. Guzikowski Źródło: Eurostat

2.3. Przyczyny niskiego zatrudnienia Podaż pracy II Po stronie popytu: Wysoki klin podatkowy System edukacji niedostosowany do potrzeb pracodawców Wysoka prawna ochrona pracowników przed zwolnieniem (os. starsze szczególnie) Niski zakres wolności gospodarczej Wysoka płaca minimalna (os. młodsze szczególnie) Po stronie podaży: Wysoki klin podatkowy Liczne możliwości wczesnego odchodzenia z rynku pracy w przeszłości -> ograniczone od 2009, ale nadal przywileje np. górnicy, służby mundurowe (os. starsze) Niski wiek emerytalny (os. starsze) Można szacować, że wzrost zatrudnienia w Polsce do poziomu UE-15 oznaczałby wzrost PKB o ok. 5%. Natomiast wzrost do poziomu zatrudnienia Holandii, oznaczałby wzrost PKB o ok. 12%. Źródło: prezentacja dr. Wiktora Wojciechowskiego

Oszczędności narodowe *UE-9: Bułgaria, Czechy, Litwa, Łotwa, Estonia, Rumunia, Słowenia, Słowacja, Węgry Źródło: prezentacja dr. Andrzeja Rzońcy, AMECO

Źródło: OECD, RENAUD BOURLES, GILBERT CETTE, JIMMY LOPEZ, JACQUES MAIRESSE, GIUSEPPE NICOLETTI (2010) THE IMPACT ON GROWTH OF EASING REGULATIONS IN UPSTREAM SECTORS Produktywność Upstream sectors : wolne zawody (prawnicy, architekci, inżynierowie, księgowi), energetyka, telekomunikacja, transport, handel. Zmniejszenie obciążeń regulacyjnych w Polsce z obecnego poziomu do poziomu liderów, może podnieść TFP o ok. 9% w ciągu 5 lat.

Produktywność II Udział rolnictwa w wartości dodanej wynosi ok. 3%, a w zatrudnieniu ok. 13%. Przy zachowaniu obecnej różnicy w produktywności, przejście 160 tys. osób z rolnictwa (ok. 1% zatrudnionych ogółem) do innych działów gospodarki przekłada się na wzrost PKB o 0,9%. Źródło: Eurostat

6.1. Wnioski Potrzebne reformy - podsumowanie Demografia: Diagnoza do 2022 roku liczba osób w wieku produkcyjnym spadnie o ponad 2 mln, przy wzroście liczby emerytów o prawie 2 mln Oszczędności/inwestycje: Niska stopa oszczędności narodowych brutto Produktywność: Malejące tempo wzrostu produktywności Oddziaływujące wielokanałowo: Propozycja Podniesienie wieku emerytalnego Eliminacja przywilejów emerytalnych Lepsze adresowanie świadczeń socjalnych Reforma finansów publicznych Obniżenie kosztów inwestycji Deregulacja upstream sector Ograniczenie subsydiów do KRUS Obniżenie opodatkowania pracy i kapitału kosztem konsumpcji Poprawa stanu infrastruktury Rozwój rynku mieszkań na wynajem