FINANSOWANIE FUNDUSZY PRIVATE EQUITY PRZEZ BANKI KOMERCYJNE W POLSCE Wprowadzenie

WITOLD LUCIŃSKI dr Witold Luciński, Politechnika Łódzka, Instytut Nauk Społecznych i Zarządzania Technologiami, Zakład Ekonomii FINANSOWANIE FUNDUSZY PRIVATE EQUITY PRZEZ BANKI KOMERCYJNE W POLSCE Wprowadzenie Przynajmniej od połowy lat 90-tych zauwaŝa się w Europie zjawisko stopniowego odchodzenia od tradycyjnego generowania dochodów bankowych opartych o działalność odsetkową. Rosnąca konkurencja na rynkach finansowych spowodowała, Ŝe operacje związane z przyjmowaniem depozytów, a następnie kreowaniem kredytów stały się mniej opłacalne dla banków komercyjnych 1. Instytucje te w poszukiwaniu nowych źródeł zarobków skierowały swoją uwagę na rynek kapitałowy, tam poszukując szans na osiąganie relatywnie wyŝszych dochodów 2. Ocenia się, Ŝe wspomniane zjawiska były pochodną dwóch równolegle zachodzących procesów. Pierwszy z nich uruchomiła deregulacja trwająca od pierwszych lat ostatniej dekady ubiegłego wieku. Drugi natomiast jest spowodowany integracją monetarną i prowadzoną przez ESBC polityką stabilnych, niskich stóp procentowych 3. Dodatkowo zaobserwowano zjawisko zanikania podziałów na bankowość komercyjną i inwestycyjną 4. Wszystkie te czynniki spowodowały wzrost znaczenia rynków papierów wartościowych przy jednoczesnym zmniejszaniu się roli banków w obszarze finansowania gospodarki poprzez kredyt. W literaturze zjawisko to określa się mianem dezintermediacji usług banku. Autor oczekuje dalszego utrzymywania tej tendencji, choć proces ten moŝe ulec spowolnieniu z powodu kryzysu finansów światowych. Analiza danych Europejskiego Banku Centralnego wskazuje, Ŝe w dobie kryzysu w latach 2008 i 2009 ponownie większego znaczenia nabrały dochody odsetkowe -o czym mogą świadczyć rosnące wartości średnich marŝ odsetkowych w grupie duŝych grup bankowych- przy jednoczesnym spadku udziału róŝnych grup dochodów pozaodsetkowych 5. Powstaje zatem pytanie, w jakim stopniu gospodarka światowa powróci po zakończeniu kryzysu na dawne trajektorie. Autor podziela przekonanie, Ŝe sprawny rynek kapitałowy jest 1 Koeppen J., Strategie banków Europie, CeDeWu, Warszawa 1999, s. 20, Schildbach J. European banks: The silent (r)evolution Deutsche Bank Research Frankfurt am Main Germany 2006, s. 21. 2 Dębski W., Rynek finansowy i jego mechanizmy. Podstawy teorii i praktyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 543. 3 Baka W., Bankowość europejska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 260. 4 Solarz J., Zarządzanie strategiczne w bankach, Poltext, Warszawa 1997, s. 165-166, Ostrowska E., Banki na rynkach kapitałowych, PWE, Warszawa 2005, s. 59 i wcześniejsze. 1

racją stanu współczesnego państwa 6. Spełnienie się tej wizji oznaczałoby ponowny wzrost znaczenia rynków kapitałowych w kreowaniu dochodów bankowych. Obserwacje autora artykułu wskazują, Ŝe w przypadku polskiego rynku finansowego tego typu zachowań nie potwierdza praktyka gospodarcza. Banki w niewielkim stopniu są zainteresowane czerpaniem dochodów z rynku kapitałowego, a szczególnym tego dowodem jest ich znikomy udział w finansowaniu działalności funduszy private equity. W niniejszym artykule autor zamierza wykazać, Ŝe przed polskim sektorem banków komercyjnych stoją w wymiarze długookresowym powaŝne zagroŝenia. Szansą na uniknięcie problemów moŝe być duŝo powaŝniejsze -niŝ do tej pory- zaangaŝowanie się polskich banków komercyjnych w rynek kapitałowy, a w szczególności w jego dynamicznie w ostatnim dwudziestoleciu w Europie rozwijającą się część związaną z private equity. Przyjęcie takiej strategii przez sektor banków komercyjnych pomogłoby zdywersyfikować źródła dochodów banków. Obecne strategie rozwojowe tego sektora zakładają konsekwentne trwanie przy polityce wysokiej marŝy odsetkowej, jako finansowej podstawy tworzenia dochodu bankowego. 1 MarŜa odsetkowa w Polsce i Europie MarŜa odsetkowa jest relacją wyniku odsetkowego do średnich stanów aktywów w roku 7. Kształtowanie się jej wielkości na przestrzeni lat 1997-2009 prezentuje wykres 2. MoŜna zaobserwować duŝy jej spadek w badanym okresie (od 5,40% do 2,50%). NaleŜy jednak zauwaŝyć, Ŝe w latach 2003-2008 pojawił się jej nieznaczny wzrost (z poziomu 3,05% do 3,10%). W ostatnim roku analizy poziom tego wskaźnika osiągnął minimum (2,50%). NajniŜszy w historii poziom marŝy odsetkowej jest wynikiem kilku przyczyn. NaleŜy w przede wszystkim wymienić obniŝenie wyniku odsetkowego (róŝnica między odsetkami otrzymanymi i zapłaconymi przez banki) zrealizowanego na operacjach z sektorem niefinansowym. Była to konsekwencja szybszego wzrostu depozytów niŝ kredytów. Na 5 Financial Stability Review, European Central Bank Frankfurt am Main, June 2010, s. 30. 6 Korenik D., WaŜniejsze przemiany w środowisku działania banku, w: Karpuś P. [red.], Węcławski J. [red.], Przekształcenia rynku finansowego w Polsce Instytucje finansowe i mechanizmy ich funkcjonowania, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005, Czechowska D. Procesy integracji sektora bankowego i ubezpieczeniowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s. 128. 7 Raport o sytuacji banków w 2009 roku, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa, 2010 r., s.38. W praktyce bankowej znane są jeszcze inne sposoby liczenia marŝy odsetkowej odnoszące np. dochód odsetkowy 2

przestrzeni 2009 roku trwała tzw. wojna depozytowa, która spowodowała silny spadek rozpiętości w oprocentowaniu kredytów i depozytów wszystkich umów. Wykres 1: MarŜa odsetkowa w polskich bankach komercyjnych w latach 1997-2009 w % Źródło: opracowanie własne na podstawie syntez Sytuacja finansowa banków za lata 1997-2007 Narodowy Bank Polski, Warszawa 1999-2007 oraz Raport o sytuacji banków w 2009 roku, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2010, Aneks statystyczny. Wzrosły równieŝ naleŝności zagroŝone, które nie generowały przychodów 8. O powadze sytuacji w tym roku świadczyły publiczne wypowiedzi czołowych przedstawicieli sektora bankowego w Polsce. WyraŜano w nich opinie, Ŝe segment rodzimych banków komercyjnych, jako całość, w tej chwili nie jest uodporniony na długotrwały spadek marŝ 9. Praktyka dowiodła, Ŝe debata nie była pozbawiona podstaw, skoro w roku 2009 -w porównaniu do ostatniego roku przedkryzysowego jakim w Polsce moŝna uznać rok 2007- zanotowano drastyczny spadek poziomu wskaźników rentowności ROA i ROE (odpowiednio z 1,8% do 0,9% i 22,9% do 11,2%) 10. NaleŜy więc sądzić, Ŝe w momencie ustąpienia sytuacji nadzwyczajnej marŝe powrócą do pierwotnego poziomu sprzed kryzysu. do aktywów przychodowych por. Marcinkowska M., Wartość banku. Kreowanie wartości i pomiar wyników działalności banku, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003, s. 123. 8 Raport o sytuacji banków w 2009 roku, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa, 2010 r., s. 36. 9 Piasecki M., Nadciąga bankowe tsunami, Wywiad z prezesem BZ WBK S.A. Mateuszem Morawickim Dziennik z dnia 8 kwietnia 2009 roku, a takŝe Bielecki J., K., Pruski J,. Skąd wziąć pieniądze, Dziennik z dnia 6 stycznia 2009. 10 Raport o sytuacji banków w 2009 roku, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa, 2010 r. Aneks statystyczny, tabela 3. 3

W celu porównania wysokości marŝ w Polsce i w innych państwach Europy przytoczono dane pochodzące z Europejskiego Banku Centralnego 11. Zjawisko erozji marŝy w wielu krajach Europy, a przede wszystkim w największych pod względem rozmiarów sektora bankowego państwach, jest od dawna obserwowane w bankowości europejskiej. 12. W cytowanym opracowaniu analitycy Europejskiego Banku Centralnego stawiają nawet tezę, Ŝe w przyszłości naleŝy się liczyć z moŝliwością trwałego wyczerpania tego do niedawna istotnego dla banków źródła dochodów 13. Wykres 2: Kształtowanie marŝy odsetkowej w wybranych krajach Unii Europejskiej w roku 2008 Źródło: opracowanie własne na podstawie EU Banking Sector Stability, European Central Bank, Frankfurt am Main, August 2009, s. 47. Badanie dotyczy krajów UE27. Maks. Rumunia 4,04%, min. Francja 0,71%. Analiza wykresu 2 pozwala na stwierdzenie, Ŝe marŝa odsetkowa w polskim sektorze banków komercyjnych (2,75% w roku 2008) naleŝy do najwyŝszych w Europie. W Unii Europejskiej Polskę wyprzedzają Rumunia (4,04%), Bułgaria (4,01%), Węgry(3,00%) i Łotwa (2,79%). NajniŜszy poziom marŝy zanotowano w Niemczech (0,85%), Luksemburgu (0,74%) i Francji (0,71%). Średnia waŝona dla unijnej Europy wynosi 1,16%, zaś dla podzbioru krajów uwidocznionych na wykresie 2 (UE11) jest na poziomie 1,10%. 11 niestety w przypadku marŝ odsetkowych dostępne autorowi dane zawierają wartości inaczej obliczone niŝ w Polsce, co łatwo zauwaŝyć na przykładzie naszego kraju. Niemniej jednak zawarty na wykresie 3 wykaz wybranych 11 krajów Unii Europejskiej wraz przypisanymi im poziomami marŝ pozwala na w miarę kompleksową ocenę tych zjawisk w Europie i Polsce. 12 wspominają o tym m.in. kolejne raporty Europejskiego Banku Centralnego EU Banking Sector Stability, European Central Bank, Frankfurt am Main, October 2005, s. 11-16 i 37 oraz EU Banking Sector Stability, European Central Bank, Frankfurt am Main November 2006, s. 5. 13 EU Banking Sector Stability, European Central Bank, Frankfurt am Main, October 2005, s. 14. 4

W krajach o zmniejszających się, bądź niskich juŝ marŝach banki aktywizują swoją działalność na innych polach tworzenia dochodu bankowego takich jak: wzrost dochodów z opłat i prowizji, kreowanie przychodów z działalności handlowej w zakresie róŝnych instrumentów rynku kapitałowego w celu skonsumowania rozwoju rynków finansowych (w tym sektora private equity) 14 oraz wychodzenie banków z ofertą kredytową poza rynki rodzime do gospodarek wzrostowych, gdzie marŝe są jeszcze wysokie 15. MoŜna się zatem liczyć z sytuacją, Ŝe w przyszłości gospodarka europejska będzie wywierała silną presję konkurencyjną na polski rynek bankowy, co z duŝym prawdopodobieństwem wymusi zmiany w ofercie cenowej usług bankowych w Polsce. ZałoŜona otwartość naszej gospodarki nie pozwoli na istnienie takiej enklawy na światowym, czy choćby tylko europejskim rynku finansowym. Reasumując moŝna stwierdzić, Ŝe prawdopodobna w dłuŝszym horyzoncie czasowym tendencja spadku stóp stanowi dla banków komercyjnych bardzo powaŝne zagroŝenie. Tradycyjny sposób prowadzenia działalności bankowej musi więc w przyszłości ulec korekcie. Punktem wyjścia do formułowania nowych strategii w polskich bankach powinno być wzorem sektorów w innych krajach europejskich- stopniowe odchodzenie od wyniku z tytułu odsetek, jako podstawowej formy generowania dochodu bankowego na rzecz intensywnego rozwoju szeroko pojętej działalności pozaodsetkowej, w tym duŝo szerszym, niŝ dotąd wchodzeniu na rynek kapitałowy poprzez udział w finansowaniu działalności private equity w Polsce. 2 Podstawowe źródła finansowania private equity w Polsce Mianem private equity określamy inwestycje na niepublicznym rynku kapitałowym, w celu osiągnięcia średnio- i długoterminowych zysków z przyrostu wartości kapitału. Metoda finansowania określana mianem private equity moŝe być wykorzystana w róŝnorodny sposób, ale najczęściej słuŝy rozwojowi nowych produktów i technologii, zwiększaniu kapitału obrotowego, przejmowaniu i sanacji spółek lub teŝ na poprawie i wzmocnieniu ich bilansu 16. Metody finansowania przedsięwzięć i przedsiębiorstw z udziałem funduszy private equity są wprawdzie związane z większym jednostkowym ryzykiem, ale teŝ z drugiej strony stwarzają szansę ponadnormatywnych zwrotów z poczynionych inwestycji. Przykładowo w 14 EU Banking Sector Stability, European Central Bank, Frankfurt am Main, November 2006, s. 5. 15 Ibidem, s. 10. 5

Polsce w wielu wypadkach osiąga się kilkukrotność zaangaŝowanych środków na przestrzeni kilku lat 17. Stawiając na rozwój private equity w Europie decydenci w oparciu o dotychczasowe doświadczenia i prognozy- oczekują takŝe efektów w wymiarze ogólnoekonomicznym w postaci zapewnienia wzrostu gospodarczego, tworzenia miejsc pracy czy wspierania konkurencyjności gospodarki 18. Tabela 1 zawiera informacje pokazujące głównych dostarczycieli kapitałów dla funduszy private equity w Polsce i Europie. Tabela 1: Wartość środków wnoszonych i udział poszczególnych typów donatorów w finansowaniu private equity w Polsce i Europie w latach 2000-2009 Polska -suma Europa -suma Udział w zaangaŝowanych zaangaŝowanych latach Rodzaj inwestora środków w mln euro w środków w mln euro 2000-2009 latach w latach w % 2000-2009 2000-2009 Udział w latach 2000-2009 w % Fundusze funduszy 797 24,4 71 009 14,0 Fundusze emerytalne 731 22,4 119 382 23,5 Banki 596 18,2 81 544 16,1 Towarzystwa ubezpieczeniowe 404 12,4 50 649 10,0 Osoby prywatne 228 7,0 31 101 6,1 Przedsiębiorstwa 145 4,4 24 037 4,7 Agencje rządowe 68 2,1 36 866 7,3 Instytucje akademickie 21 0,6 8 189 1,6 Rynki kapitałowe 11 0,3 10 379 2,0 Inne 269 8,2 74 168 14,6 Nowe środki wniesione 3 269 100,0 507 325 100,0 Reinwestowane zyski 138-23 755 - Razem 3 406-531 080 - Źródło: opracowanie własne na podstawie roczników EVCA Yearbook za lata 2001-2010. Uwzględniono 21 krajów: UE27 (bez krajów nadbałtyckich, Bułgarii, Cypru, Luksemburga, Malty, Słowenii) oraz Norwegię i Szwajcarię. Analiza danych w tabeli 1 pozwala stwierdzić, Ŝe metody finansowania działalności private equity w Polsce i Europie są zbliŝone. Podmioty, którym autor poświęca najwięcej miejsca w tym artykule, a więc banki, w obu przypadkach naleŝą do głównych instytucji finansujących obszar private equity tak w Polsce, jak i w Europie, co więcej ich udziały są zbliŝone (18,2% i 17,7%). NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe na kwoty podane w omawianej tabeli składa się udział zarówno banków rodzimych, jak i tych, które funkcjonują za granicą, a jedynie -podąŝając za przyjętą przez siebie strategią inwestycyjną- angaŝują swoje środki w 16 EVCA Public Policy Priorities. Private Equity and Venture Capital A. Engine for Economic Growth, Competitiveness and Sustainability, EVCA, Zaventem 2007, s. 4. 17 Enterprise Investors Od Lucasa do Eldorado. Jak fundusze Enterprise Investors zmieniają polskie firmy Enterprise Investors, Warszawa 2005. 18 Private Equity and Venture Capital. An Engine for Economic Growth, Competitiveness and Sustainability, EVCA, Zaventem 2005, s. 4-6. 6

Polsce. Kolejna tabela pozwoli oszacować rzeczywisty udział banków rodzimych w finansowaniu private equity. Tabela 2: Źródła pochodzenia środków wnoszonych do obszaru private equity w Polsce i Europie w latach 2000-2009 w % Lata 2000-2009 Kierunki Polska Europa mln euro % mln euro % Środki rodzime 89 2,6 224 193 42,2 Środki z krajów europejskich 2 279 66,9 109 328 20,6 Środki z Europy 2 367 69,5 333 521 62,8 Środki spoza Europy 1 039 30,2 175 667 33,1 Nieznane 9 0,3 21 892 4,1 Razem środki wniesione 3 406 100 531 080 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie roczników EVCA Yearbook za lata 2001-2010. Uwzględniono 21 krajów: UE27 (bez krajów nadbałtyckich, Bułgarii, Cypru, Luksemburga, Malty, Słowenii) oraz Norwegię i Szwajcarię. Znikomy udział środków rodzimych na poziomie 2,6% świadczy o znaczącej anomalii w relacji do zwyczajów europejskich, bowiem inwestorzy moŝliwości angaŝowania środków poszukują z reguły na rynkach lokalnych. Inwestowanie poza obszar rodzimy jest wynikiem specyficznych strategii działania. Oznacza to, Ŝe zainteresowanie rodzimych kapitałów procesami skupionymi wokół private equity jest w Polsce relatywnie niewielkie. Idąc dalej w tych rozwaŝaniach moŝna stwierdzić, Ŝe jeśli partycypacja wszystkich banków wnoszących środki na przestrzeni lat 2000-2009 wynosiła 18,2% (tabela 1), a całkowity średni udział polskich podmiotów wnoszących środki zaledwie 2,6% (tabela 2), to wkład rodzimych banków w finansowanie private equity zakładając proporcjonalność rozkładu- nie przekraczał 0,5% 19. Z powyŝszych uwag wynika, Ŝe polski sektor banków komercyjnych jest jedynie w niewielkim stopniu zainteresowany inwestycjami w obszarze private equity. Podsumowanie Badania przeprowadzone na światowym rynku private equity skłaniają do wniosku, Ŝe współczesne inwestycje w tym obszarze realizowane przez fundusze cechują relatywnie duŝe bezpieczeństwo i obiecujące zwroty z inwestycji, co jest istotne dla tak wraŝliwej i dbającej o 19 Dostępne statystyki nie podają podziału na finansowanie bankowe krajowe i zagraniczne. Podobne tendencje, z tym, Ŝe na podstawie danych z końca XX wieku (udział na poziomie 2,2%) podaje Tamowicz P. [red.], Analiza rynku venture capital w Polsce, Raport końcowy opracowany na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Gdańsk 2001, s. 19, www.ibngr.edu.pl. 7

swój wizerunek i jakość portfela inwestycyjnego instytucji, jaką jest bank komercyjny 20. Dobrze wypracowane juŝ metody zmniejszania ryzyka skłaniają europejskie banki do poszukiwań moŝliwości inwestycyjnych właśnie na tym polu. Praktyka funkcjonowania tego rynku wyraźnie stępiła bowiem ostrze ryzyka aktualnego w początkowych latach istnienia private equity. Niestety wiedza na ten temat jest słabo rozpowszechniona na polskim rynku finansowym. Dominują mity o wielkim ryzyku towarzyszącym tym inwestycjom. Silnym argumentem za niepodejmowaniem aktywności w tym zakresie są róŝnice między bankową a inwestycyjną kulturą funkcjonowania 21. Dodatkowo obecność na giełdzie wielu banków sprzyja presji na krótkookresowe wyniki. Banki obawiają się więc, Ŝe ewentualne spadki wartości średnio i długoterminowego portfela inwestycyjnego byłyby automatycznie przenoszone na ich wyniki finansowe 22. NaleŜy jednak mieć w pamięci fakt, Ŝe działalności bankowej w niemniejszym stopniu niŝ krótkookresowe powinno towarzyszyć takŝe długookresowe spojrzenie na przyszłe działania. Autor jest przekonany, Ŝe wizja utraty dotychczasowych, podstawowych źródeł dochodów będzie skłaniała banki do refleksji. Warto jednakŝe pamiętać, Ŝe zaangaŝowanie bezpośrednie czy pośrednie w obszarze private equity cechuje duŝa bezwładność, co oznacza, Ŝe najprawdopodobniej efekty dzisiejszych decyzji -ewentualnie ich braku- przełoŝą się na wyniki finansowe dopiero w perspektywie 5-8 lat. Literatura 1 Baka W., Bankowość europejska Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. 2 Bielecki J. K., Pruski J., Skąd wziąć pieniądze Dziennik z dnia 6 stycznia 2009. 3 Czechowska D. Procesy integracji sektora bankowego i ubezpieczeniowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004. 4 Dębski W. Rynek finansowy i jego mechanizmy. Podstawy teorii i praktyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. 5 Enterprise Investors Od Lucasa do Eldorado. Jak fundusze Enterprise Investors zmieniają polskie firmy, Enterprise Investors, Warszawa 2005. 6 EU Banking sector stability, European Central Bank, Frankfurt am Main, August 2009. 7 EU Banking Sector Stability, European Central Bank, Frankfurt am Main, November 2006. 8 EU Banking Sector Stability, European Central Bank, Frankfurt am Main, October 2005. 9 EVCA Public Policy Priorities. Private Equity and Venture Capital A. Engine for Economic Growth, Competitiveness and Sustainability, EVCA, Zaventem 2007. 10 Financial Stability Review, European Central Bank, Frankfurt am Main, June 2010. 20 Weidig T., Mathonet P.Y., The Risk Profiles of Private Equity. Private Equity is a risky asset, but private equity investments are not necessarily so, European Investment Fund Luxemburg January 2004, s. 9 oraz The Benefits of Private Equity:2006 Update Center for International Securities and Derivatives Markets CISDM Research Department Isenberg School of Management, University of Massachusetts 2006, s. 3-5. 21 Tamowicz P., DzierŜanowski M., Przybyłowski M.. Rynek kapitału ryzyka w Polsce. Średniookresowe uwarunkowania rozwoju rynku kapitału ryzyka. Polskie Forum Strategii Lizbońskiej. Gdańsk 2003, s. 29. 22 Tamowicz P. [red.] Analiza rynku venture capital w Polsce, Raport końcowy opracowany na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Gdańsk 2001, s. 30, www.ibngr.edu.pl. 8

11 Koeppen J. Strategie banków Europie, CeDeWu, Warszawa 1999. 12 Korenik D., WaŜniejsze przemiany w środowisku działania banku w: Karpuś P. [red.], Węcławski J. [red.], Przekształcenia rynku finansowego w Polsce Instytucje finansowe i mechanizmy ich funkcjonowania, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005. 13 Marcinkowska M., Wartość banku. Kreowanie wartości i pomiar wyników działalności banku, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003. 14 Ostrowska E., Banki na rynkach kapitałowych, PWE, Warszawa 2005. 15 Piasecki M. Nadciąga bankowe tsunami Wywiad z prezesem BZ WBK S.A. Mateuszem Morawickim Dziennik z dnia 8 kwietnia 2009 roku. 16 Raport o sytuacji banków w 2009 roku, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2010. 17 Rocznik Yearbook 2005, Polskie Stowarzyszenie Inwestorów Kapitałowych, Warszawa 2006. 18 Roczniki EVCA Yearbook za lata 2001-2010, EVCA, Zaventem 2001-2010. 19 Schildbach J. European banks: The silent (r)evolution, Deutsche Bank Research, Frankfurt am Main Germany 2006. 20 Solarz J. Zarządzanie strategiczne w bankach, Poltext, Warszawa 1997. 21 Tamowicz P. [red.] Analiza rynku venture capital w Polsce, Raport końcowy opracowany na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Gdańsk 2001, www.ibngr.edu.pl. 22 Tamowicz P., DzierŜanowski M., Przybyłowski M. Rynek kapitału ryzyka w Polsce. Średniookresowe uwarunkowania rozwoju rynku kapitału ryzyka, Polskie Forum Strategii Lizbońskiej, Gdańsk 2003. 23 The Benefits of Private Equity, Update Center for International Securities and Derivatives Markets CISDM Research Department Isenberg School of Management, University of Massachusetts 2006. 24 Weidig T., Mathonet P.Y. The Risk Profiles of Private Equity. Private Equity is a risky asset, but private equity investments are not necessarily so European Investment Fund, Luxemburg January 2004. 9