Ocena preferencji w wyborze owoców wśród dzieci w wieku przedszkolnym

Winiarska-Mieczan Probl Hig Epidemiol A 2015, i wsp. 96(4): Ocena 737-741 preferencji w wyborze owoców wśród dzieci w wieku przedszkolnym 737 Ocena preferencji w wyborze owoców wśród dzieci w wieku przedszkolnym Evaluation of preferences regarding fruit consumption in preschool children Anna Winiarska-Mieczan 1/, Małgorzata Kwiecień 2/, Katarzyna Kwiatkowska 2/, Robert Krusiński 2/, Bożena Kiczorowska 2/, Magdalena Olcha 2/ 1/ Zakład Bromatologii i Fizjologii Żywienia, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie 2/ Zakład Żywienia, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wprowadzenie. Owoce charakteryzują się doskonałymi walorami smakowymi, są także cennym produktem spożywczym w codziennej diecie człowieka, co jest uwarunkowane m.in. obecnością w nich substancji czynnych o właściwościach prozdrowotnych. Cel. Ocena preferencji w wyborze owoców wśród dzieci w wieku 3-6 lat, uczęszczających do przedszkola. Sprawdzono również, czy w sytuacji wolnego wyboru dzieci chętniej spożywają owoce czy słodycze. Materiały i metody. Badania przeprowadzono we wrześniu 2013 r. wśród 609 dzieci w wieku 3-6 lat. Badania przeprowadzone były w 3 częściach: 1. pogadanka na temat spożywania owoców; 2. wypełnienie przez dzieci obrazkowej ankiety zawierającej 20 fotografii owoców; 3. poczęstunek składający się z owoców i słodyczy, gdzie dzieci zostały poproszone o wybranie produktu, który preferują. Wyniki. Najczęściej wybieranym przez dzieci owocem był banan (95% wskazań), drugim pod względem popularności owocem było jabłko (79%), a następnie truskawki (48%). Jako najmniej smaczne ocenione zostało awokado oraz melon (<2%). Wnioski. Wiedza dzieci nie przekładała się na ich preferencje żywieniowe, dzieci mimo deklarowanej chęci spożycia owoców, podczas poczęstunku wybierały słodycze. Introduction. Fruit is characterized by excellent flavors, it also makes a valuable food product in human everyday diet, due to, among others, the content of active pro-health substances. Aim. To verify fruit preferences among children aged 3-6 years, attending kindergarten. To determine the children s preferences in selecting fruit or sweets when given the option. Material & Method. The research was done in September 2013 among 609 children aged 3-6 years. The study was divided into 3 parts: 1. a talk on fruit consumption; 2. a 20 fruit picture questionnaire for children; 3. a treat of fruit and sweets, children were asked to choose their preferred product. Results. The most popular fruit chosen by the children was the banana (95% of indications), and the second most popular fruit was the apple (79%), followed by strawberries (48%). The least tasty fruit was the avocado and melon (<2%). Conclusion. Children s knowledge was not reflected in their dietary preferences and, despite their declared will to consume fruit, they tended to select sweets when offered the treat. Key words: children, fruits, preferences Słowa kluczowe: dzieci, owoce, preferencje Probl Hig Epidemiol 2015, 96(4): 737-741 www.phie.pl Nadesłano: 18.06.2015 Zakwalifikowano do druku: 04.12.2015 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr inż. Anna Winiarska-Mieczan Zakład Bromatologii i Fizjologii Żywienia, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin tel. 814 45 67 44, e-mail: anna.mieczan@up.lublin.pl Wprowadzenie W dzieciństwie kształtują się postawy mające wpływ na przyszłe zachowanie dotyczące zdrowia i stylu życia [1]. Edukacja żywieniowa jest głównym punktem realizowanym w edukacji zdrowotnej, ponieważ żywienie jest czynnikiem wpływającym na rozwój fizyczny, stan zdrowia i samopoczucie dzieci oraz uwzględnia rozwój psychofizyczny i społeczny. Edukacja taka powinna się rozpoczynać bardzo wcześnie i powinna być kontynuowana w późniejszym okresie szkolnym. Zwyczaje żywieniowe nabyte w dzieciństwie bardzo trudno zmienić. Dieta dziecka powinna być urozmaicona. Należy zwracać dużą uwagę na smakowitość posiłków. Nie powinno zabraknąć w niej owoców, które powinny być spożywane kilka razy dziennie. WHO zaleca, aby dzieci spożywały ok. 400 g owoców i warzyw w ciągu dnia [2]. Owoce charakteryzują się doskonałymi walorami smakowymi, są naturalnym źródłem witamin, składników mineralnych, węglowodanów i błonnika,

738 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(4): 737-741 a także kwasów organicznych, pektyn oraz innych związków bioaktywnych [3]. Kolarzyk i wsp. [4] wykazali, że wśród dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym o nadmiernej masie ciała pochodzących z Krakowa jedynie 20% spożywało owoce codziennie, natomiast 36% 3-4 razy w tygodniu. Z kolei według Gacek [5] codziennie owoce spożywało ok. 30% dzieci w wieku 3-6 lat, natomiast kilka razy dziennie niespełna 21% z nich. Boynton-Jarrett i wsp. [7] stwierdzili, że przyczyną obniżania się wielkości spożycia owoców i warzyw wśród dzieci są reklamy, propagujące spożywanie produktów nie mających zwykle wysokiej wartości odżywczej. Dzieci wykazują naturalne preferencje do wybierania pokarmów słodkich i słonych, odrzucają natomiast smaki gorzki i kwaśny [8]. Zwykle niechętnie spożywają również produkty nowe, nieznane [8]. Cel Ocena preferencji w wyborze owoców wśród dzieci w wieku 3-6 lat, uczęszczających do przedszkola. Sprawdzono również, czy w sytuacji wolnego wyboru dzieci chętniej spożywają owoce czy słodycze. Materiały i metody Badania ankietowe przeprowadzono w czerwcu 2013 r. wśród 609 dzieci (305 chłopców i 304 dziewczynek) w wieku 3-6 lat (3 lata 103 dzieci; 4 lata 123; 5 lat 165; 6 lat 218) w przedszkolach na terenie 3 miast Polski wschodniej: Lublina (206 dzieci), Białegostoku (165) oraz Chełma (238). Zarówno dzieci, jak i ich rodzice wyrazili zgodę na udział dzieci w badaniu. Jako miesiąc przeprowadzania badań wybrano czerwiec, ponieważ wtedy dostępne są na rynku wszystkie analizowane owoce, w tym owoce sezonowe krajowe. Metodyka badań obejmowała trzy części: 1. pogadankę na temat korzyści, jakie niesie ze sobą spożywanie owoców; ta część badań została zrealizowana na początku, ponieważ przeprowadzenie jej tuż przed poczęstunkiem (trzecia część badań) mogłoby wyraźnie zasugerować dzieciom wybór. Według Jabłońskiego [9] dziecko w wieku przedszkolnym nie jest jeszcze na tyle rozwinięte, by skorzystać z wiedzy przekazywanej przez innych ludzi i zapamiętać te informacje przez dłuższy czas (dlatego trzeba je powtarzać wielokrotnie, zgodnie z metodą utrwalania pożądanych zachowań i przyzwyczajeń zdrowotnych [10]), dopiero uczy się tej umiejętności. Pogadanka przedstawiała ogólne zalety owoców, bez wskazywania konkretnych gatunków, aby nie sugerować dzieciom odpowiedzi przy wypełnianiu ankiety zawartej w drugiej części badania; 2. druga część badań polegała na wypełnieniu przez dzieci obrazkowej ankiety, która zawierała 20 fotografii przedstawiających różne rodzaje owoców (jabłko, gruszka, maliny, jeżyny, truskawki, wiśnie, śliwki, agrest, czerwone porzeczki, kiwi, ananas, winogrona, banany, cytryna, pomarańcza, grejpfrut, arbuz, melon, brzoskwinia, awokado) zadaniem dzieci było zaznaczenie tych owoców, które lubią jeść najbardziej; 3. następnie odbył się poczęstunek składający się z owoców, które znajdowały się w wykorzystanym kwestionariuszu ankiety obrazkowej oraz czekolady dzieci zostały poproszone o wybranie jednego produktu, który preferują. Wyniki Rozmowa z dziećmi na temat spożywania owoców W grupie dzieci 3- i 4-letnich rozmowa przebiegła bardzo spokojnie, dzieci nie wykazywały większego zainteresowania tematem. Wśród dzieci 5-letnich można było zauważyć pewne zaangażowanie, brały one udział w rozmowie, nieśmiało wyrażając swoje zdanie. Podczas pogadanki zapewniały, że owoce bardzo często są w ich domach, a one chętnie po nie sięgają. Dzieci 6-letnie uważnie słuchały prelekcji, aktywnie uczestniczyły w rozmowie, wymieniały owoce, które najczęściej są spożywane w ich domu oraz te, po które niechętnie sięgają. Istotne było, że osoba prowadząca prelekcję nie komentowała wyborów dzieci. Badanie ankietowe Wyniki badania ankietowego przedstawiono w tabeli I. Dzieci 3-letnie niechętnie wskazywały osobie prowadzącej badanie ulubione owoce w kwestionariuszu ankiety. Sprawiały wrażenie nieufnych i zawstydzonych, co dodatkowo utrudniało przeprowadzenie doświadczenia. Dodatkowo starały się jak najszybciej dokonać wyboru. Najczęściej wskazywanym przez dzieci owocem był banan (po 95% chłopców i dziewczynek), jabłka (75% chłopców i 78% dziewczynek) oraz truskawki (45% chłopców i 42% dziewczynek). Dzieci w wieku 4 lat wskazywały w ankiecie kilka owoców jednocześnie. Niezależnie od płci, dzieci jako ulubione wskazywały banany (po 95% chłopców i dziewczynek), jabłka (75% chłopców i 79% dziewczynek) oraz truskawki (45% chłopców i 49% dziewczynek). Nie wszystkie owoce ukazane w kwestionariuszu ankiety były znane przez dzieci mające 5 lat; często mówiły one, że wybierają konkretne owoce na podstawie wyglądu i deklarowanej chęci poznania ich smaku. Na podstawie rozmowy z dziećmi stwierdzono, że zaczynały wyraźnie podkreślać swoje preferencje oraz potrafiły wyegzekwować od rodziców konkretne produkty. Zarówno, jak i jako ulubione owoce wskazali banany (odpowiednio 95

Winiarska-Mieczan A i wsp. Ocena preferencji w wyborze owoców wśród dzieci w wieku przedszkolnym 739 Tabela I. Preferencje dzieci w wyborze owoców [%] według płci, wieku (w latach) Table I. Preferences of children in fruit selection [%] by gender, age (in years) Wiek [w latach] /age [in years] 3 4 5 6 Płeć /gender jabłko /apple 75 78 75 79 78 74 85 85 gruszka /pear 40 35 3 35 45 24 15 maliny /raspberries 25 15 21 20 25 31 jeżyny /blackberries 21 15 5 8 truskawki /strawberries 45 42 45 49 46 52 49 55 wiśnie /cherries 16 12 10 15 5 51 śliwki /plums 21 29 16 21 agrest /gooseberries 12 8 4 4 czerwone porzeczki /red currants 21 23 15 28 kiwi /kiwi 10 12 8 15 5 5 ananas /pineapple 10 5 5 3 5 winogrona /grapes 10 18 24 16 15 banany /bananas 95 95 95 95 95 94 95 97 cytryna /lemon 5 4 3 8 7 pomarańcze /orange 23 25 16 15 grejpfrut /grapefruit 6 8 4 5 arbuz /watermelon 12 10 6 6 5 5 melon /melon 3 4 2 3 brzoskwinia /peach 5 5 5 10 8 awokado /avocado 5 3 3 2 2 i 94%), jabłka (po 74%) oraz truskawki (odpowiednio 46 i 52%). Pozostałe owoce, które wystąpiły w ankiecie, również były wybierane, kilkoro dzieci wskazało wszystkie lub prawie wszystkie owoce znajdujące się w kwestionariuszu. Dzieci z najstarszej grupy (6-latki) wskazywały w kwestionariuszu większość owoców. Najsmaczniejszym owocem dla nich był banan (97%, 95% ), jabłko (odpowiednio: 85 i 79%), truskawka (odpowiednio: 55 i 48%).Dziewczynki wskazywały też porzeczki i śliwki (ponad 20%). Owocem najczęściej wskazywanym przez dzieci był banan otrzymał średnio aż 95% wskazań; kolejnym chętnie wskazywanym owocem było jabłko (79%), następnie truskawka (48%). W dalszej kolejności dzieci wskazywały na: gruszki (24%), maliny (17%), śliwki i porzeczki (po 11%), winogrona i pomarańcze (po 10%), wiśnie (8%), kiwi (7%) i jeżyny (6%), arbuzy, brzoskwinie, agrest, ananas, cyryna i grejfrut wybierane były przez mniej niż 5% dzieci. Jako najmniej smaczne dzieci oceniły awokado oraz melon (poniżej 2% wskazań). Poczęstunek Poczęstunek, który odbył się po badaniu ankietowym wykazał, że mimo wszystkich korzyści, jakie przedstawiono w prelekcji na temat spożywania owoców, dzieci wybierały czekoladę. Tylko dwoje badanych 3-latków wybrało owoc. Wśród 4-latków, mimo deklaracji chętnego spożywania owoców, niemal wszystkie dzieci podczas poczęstunku wybrały słodycze, na wybór owocu podczas poczęstunku zdecydował się tylko jeden chłopiec. W grupie dzieci 5-letnich zaobserwowano, że podczas poczęstunku zaledwie 8% dziewczynek i 6% chłopców wybrało owoc, reszta bez wahania sięgnęła po słodycze. Wśród 6-latków podczas poczęstunku 4% chłopców i 5% dziewczynek zdecydowało się na owoc, pozostali wybrali słodycze. W tej grupie wiekowej jedynie jedna z badanych dziewczynek wybierając owoc wyraźnie podkreśliła, że kierowała się domowymi zasadami, które zakazywały tego dnia spożywania słodyczy, mimo, iż bardzo je lubiła. Dyskusja W badaniach własnych, dzieci jako ulubiony owoc najczęściej wskazywały banany, następnie jabłka i truskawki. Podobne wyniki uzyskała Kolarzyk i wsp. [6] podczas badań przeprowadzonych wśród dzieci w wieku przedszkolnym z Krakowa. Autorzy ci stwierdzili, że największą popularnością cieszyły się banany i jabłka, najmniejszą natomiast cytryny. W badaniach własnych cytryny również należały do grupy owoców najmniej lubianych przez dzieci. Truskawki, jabłka, gruszki i banany wśród ulubionych owoców wymieniały także dzieci w wieku przedszkolnym pochodzące z małych miejscowości na terenie Wielkopolski [11]. Newerli-Guz i Kulwikowska [12] wykazały, że jako

740 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(4): 737-741 ulubione owoce aż 50% dzieci wieku 3-4 lat wskazało truskawki (10% dzieci zadeklarowało, że nie lubi tych owoców), natomiast 30% dzieci jabłka, istotne jest, że tylko 5% badanych dzieci wskazało banany jako najchętniej spożywane owoce. Wyniki te są sprzeczne z uzyskanymi w prezentowanych badaniach własnych, gdzie aż 95% 3-4-latków zadeklarowało, że ich ulubionymi owocami były banany. Banany należą do grupy najchętniej spożywanych przez dzieci owoców również w innych krajach europejskich, np. we Włoszech [13] i Hiszpanii [14]. Banany, jabłka i truskawki są w Polsce chętnie spożywane nie tylko przez dzieci w wieku przedszkolnym; jako ulubione i najchętniej spożywane wskazują je również dzieci i młodzież szkolna [15] oraz osoby dorosłe [11]. Jabłka i banany są również najchętniej serwowane w przedszkolach w ramach, np. II śniadania [16]. W badaniach własnych ilość owoców wskazywanych przez dzieci w kwestionariuszu ankiety zwiększała się wraz z wiekiem, co może świadczyć o tym, że młodsze dzieci mogły nie znać niektórych z prezentowanych produktów, mogły też odmawiać ich spożywania nawet, jeśli miały ku temu okazję. Badania Birch i Fisher [8] wykazały, że dzieci niechętnie spożywają produkty nowe, nieznane wcześniej. Kozioł-Kozakowska i in. [10] wykazali, że dzieci w wieku przedszkolnym potrafią wskazać produkty o wysokiej wartości pośród szeregu różnych produktów spożywczych. Dzieci rozumieją także korzyści płynące ze spożycia owoców. Badania własne wykazały jednak, że mimo deklarowanej chęci spożycia owoców, podczas poczęstunku niemal wszystkie dzieci wybierały słodycze. Badania przeprowadzone przez Kolarzyk i wsp. [6] oraz Kozłowską-Wojciechowską i Makarewicz-Wójec [17] wykazały wysoką pozycję słodyczy w rankingu preferencji polskich dzieci. Według Newerli-Guz i Kulwikowskiej [12] aż 35% dzieci w wieku przedszkolnym, jako ulubiony produkt spożywczy wskazało słodycze, natomiast tylko 25% owoce. Dzieci regularnie spożywające słodycze chętniej wybierały również inne produkty spożywcze o smaku słodkim [18]. Scaglioni i wsp. [19] stwierdzili, że przestrzegane w rodzinie zwyczaje żywieniowe wpływają w zdecydowany sposób na wybory dzieci. W badaniach własnych tylko jedno dziecko na 609 badanych argumentowało, że podczas poczęstunku wybiera owoc, bo w tym dniu w jego rodzinie nie jada się słodyczy. Należy więc przede wszystkim edukować rodziców, aby wpajali w swoich rodzinach odpowiednie nawyki żywieniowe i byli konsekwentni w ich przestrzeganiu; przedszkole i szkoła mogą tylko uzupełniać wiedzę dzieci. Według Kolarzyk i wsp. [6] pomimo, że rodzice zwykle deklarują ograniczanie dzieciom dostępu do słodyczy, to właśnie te produkty są spożywane najczęściej jako przekąska. Badania Wolnickiej i wsp. [20] przeprowadzone wśród dzieci w wieku szkolnym wykazały, że na częstotliwość spożywania owoców i warzyw wpływa przede wszystkim nieograniczona dostępność tych produktów w domu i szkole oraz zwyczaje żywieniowe rodziców. Wnioski 1. Niezależnie od wieku badane dzieci jako ulubione owoce wskazywały banany (średnio 95% wskazań), następnie jabłka (79%) i truskawki (48%); najrzadziej wskazywane były awokado oraz melon (<2%). 2. Pomimo deklaracji chętnego spożywania owoców oraz wcześniejszej rozmowy z dziećmi na temat zalet tych produktów, niemal wszystkie dzieci podczas poczęstunku wybrały słodycze. Piśmiennictwo / References 1. Siega-Riz AM, Kranz S, Blanchette D, et al. The effect of participation in the WIC program on preschoolers diets. J Pediatr 2004, 144(2): 229-234. 2. Krølner R, Rasmussen M, Brug J, et al. Determinants of fruit and vegetable consumption among children and adolescents: a review of the literature. Part II: qualitative studies. Int J Behav Nutr Phy 2011, 8:112. 3. Rickman JC, Bruhn CM, Barrett DM. Nutritional comparison of fresh, frozen, and canned fruits and vegetables. II. Vitamin A and carotenoids, vitamin E, minerals and fiber. J Sci Food Agric 2007, 87: 930-944. 4. Kolarzyk E, Janik A, Kwiatkowski J. Ocena ryzyka zespołu metabolicznego u dzieci z nadwagą i otyłością. Część II. Żywieniowe czynniki ryzyka zespołu metabolicznego. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 747-752. 5. Gacek M. Sposób żywienia dzieci przedszkolnych ze środowiska wielkomiejskiego. Rocz PZH 2012, 63(4): 477 482. 6. Kolarzyk E, Janik A, Kwiatkowski J. Zwyczaje żywieniowe dzieci w wieku przedszkolnym. Probl Hig Epidemiol 2008, 89(4): 527-532. 7. Boynton-Jarrett R, Thomas TN, Peterson KE, et al. Impact of television viewing patterns on fruit and vegetable consumption among adolescents. Pediatr 2003, 112: 1321 1326. 8. Birch LL, Fisher JO. Development of eating behaviors among children and adolescents. Pediatr 1998, 101: 539-549. 9. Jabłoński S. Mechanizmy zmian rozwojowych na początku wieku przedszkolnego a proces edukacji dzieci. Eduk 2007, 1(97): 102-119. 10. Kozioł-Kozakowska A, Piórecka B, Schlegel-Zawadzka M. Program edukacji żywieniowej dla dzieci w wieku przedszkolnym i ich rodziców realizowany w Krakowie. Studia Med 2008, 11: 65-69.

Winiarska-Mieczan A i wsp. Ocena preferencji w wyborze owoców wśród dzieci w wieku przedszkolnym 741 11. Szczepaniak B, Górecka D, Jędrusek-Golińska A. Nutritional preferences among children at pre-school age. Acta Sci Pol Technol Aliment 2002, 1(2): 101-107. 12. Newerli-Guz J, Kulwikowska K. Zachowania żywieniowe i preferencje dzieci w wieku przedszkolnym. Zesz Nauk AM w Gdyni 2014, 86: 80-89. 13. Calabrese G, Sozzi L, Maj M, Rossi F. Assessment of fruit and vegetable preferences in a group of school children in grades 1 and 5. Medit J Nutr Metab 2009, 2(2): 119-125. 14. Perez-Rodrigo C, Ribas L, Serra-Majem LI, Aranceta J. Food preferences of Spanish children and young people: the enkid study. Europ J Clin Nutr 2003, 57(Suppl 1): 45-48. 15. Bielaszka A, Grochowska-Niedworok E, Kiciak A i wsp. Preferencje żywieniowe dzieci w wieku 7 10 lat. Ann Acad Med Siles 2014, 68(4): 187-191. 16. Orkusz A, Olech A. Ocena wartości odżywczej posiłków przedszkolnych. Nauk Inż Technol 2014, 2(13): 77-87. 17. Kozłowska-Wojciechowska M, Makarewicz-Wujec M. Badanie preferencji żywieniowych dzieci w wieku przedszkolnym. Rocz PZH 2008, 56(2): 165-169. 18. Birch LL, McPhee L, Steinberg L, Sullivan S. Conditioned flavor preferences in young children. Physiol Behav 1990, 47(3): 501-505. 19. Scaglioni S, Salvioni M, Galimberti C. Influence of parental attitudes in the development of children eating behavior. Br J Nutr 2008, 99(Suppl. 1): 22-25. 20. Wolnicka K, Jaczewska-Schuetz J, Taraszewska A. Analiza czynników wpływających na spożycie warzyw i owoców przez dzieci w wieku szkolnym. Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 389-393.