MASS MEDIA opis zjwisk i głowne funkcje Autor: Krzysztof Trobisz Mss medi, środki msowego przekzu, środki komunikowni msowego - to według encyklopedycznej definicji instytucje i posidne przez nich urządzeni techniczne orz cły wyspecjlizowny personel (od techników do dziennikrzy), z pomocą których przekzuje się treści informcyjne i opiniotwórcze brdzo licznym i zróżnicownym odbiorcom. Medi msowe są definiowne n ogół enumercyjnie. Wymienimy więc: wysokonkłdową prsę, rdio, telewizję, fonogrfię (płyty, ksety), szeroko rozpowszechnione filmy i wideoksety wydwne w dużych nkłdch publikcje książkowe Internet Instytucje zjmujące się rozpowszechniniem informcji(gencje prsowe, wydwnictw, ośrodki rdiowe i telewizyjne) Środki msowego przekzu związne są z kulturą msową. Zczęły się rozwijć w XIX w. (prs), w XX w. rozwinął się film (lt 20.), rdio (lt 30.), i telewizj (lt 50.). Od początku lt 90. rozwij się Internet, który uzyskł sttus msowego medium zledwie kilk lt później. Klsyfikcj: 1. ze względu n kierunek przepływu informcji: medi trdycyjne- komunikownie odbyw się tylko w jednym kierunku, od ndwcy do odbiorcy; film, książk, rdio, telewizj medi interktywne- dwukierunkowy przepływ informcji; Internet, telewizj cyfrow 2. ze względu n dowolność interpretcji: medi gorące - przekzując jednoznczne informcje, nrzucją ich interpretcje; np. prs rdio medi zimne - przez obrz wieloknłowy pozostwiją pewną swobodę interpretcji odbiernych informcji; np. telewizj 3. ze względu n tempo dostrczni informcji: medi wolnego kroku- np. prs, książki medi szybkiego kroku- np. rdio, telewizj - 1 -
Medi rozróżnimy również n publiczne (finnsowne m.in. ze skrbu pństw, dostępne dl wszystkich, włścicielem jest PAŃSTWO) i prywtne, finnsowne wyłącznie z reklm. Tzw. nowe medi ( m.in. Internet, telegzet, komputer i związne z nim gry, wirtulną rzeczywistość) od strych, odróżniją m.in. : wykorzystnie technik informtycznych; interktywność oprócz dwukierunkowego przepływu informcji, to odbiorc decyduje, jki rodzj przekzu i o jkiej treści chce odbierć, może więc nstępowć pełn indywidulizcj przekzu w zleżności od potrzeb użytkownik (np. telewizj cyfrow) ztrcie grnicy między odbiorcą ndwcą: użytkownik może równocześnie pełnić rolę ndwcy jk i odbiorcy; kżdy w sposób szybki i tni może stć się ndwcą przekzu potencjlnie dostępnego dl wielu odbiorców, np. utor strony internetowej znczne umniejszenie znczeni grnic geogrficznych np. prcując n komputerze w Polsce, możemy słuchć rozgłośni rdiowej z innego pństw, kontynentu w tym smym momencie FUNKCJE MEDIÓW W PAŃSTWIE DEMOKRATYCZNYM Medi są nie tylko liczne (np. liczbę czsopism podje się zwykle w dziesiątkch tysięcy), systemtycznie dziłjące, msowo odbierne (w godzinch wieczornego szczytu przy telewizorch zsid więcej niż połow mieszkńców kżdego krju), le przez swój zsięg, regulrność i powtrzlność są konstytutywnym elementem współczesnego społeczeństw. 1 I. FUNKCJA INFORMACYJNA przekz informcji jest jednym z njwżniejszych i njwcześniejszych funkcji środków msowego przekzu( w Ustwie o rdiofonii i telewizji, Art. 1. 1. Zdniem rdiofonii i telewizji jest: dostrcznie informcji) obecnie wykorzystuje się nową technologię do tego, by przekzć szybko i trkcyjnie jk njwięcej informcji, dotrzeć do njwiększej liczby odbiorców w medich drukownych : prs codzienn, jednk obserwuje się tendencję spdkową roli prsy codziennej n rynku informcyjnym, bowiem njwiększą populrnością cieszą się medi elektroniczne, szczególnie telewizj ( istnieją osobne knły informcyjne- np. CNN, w Polsce- TVN 24) II. FUNKCJA OPINIOTWÓRCZA ksztłtownie opinii odbiorców odbyw się przy przekzywniu informcji np. poprzez komentrz, czy sposób jej wyeksponowni; poprzez tytuł, wielkość czcionki, miejsce np. w gzecie, czy w dzienniku telewizyjnym, możn podkreślić wgę(lub obniżyć znczenie) problemu przedstwinej informcji - 2 -
środki msowe stnowią forum, n którym sprwy powszechne- zrówno nrodowe, jk i międzynrodowe- mogą być publicznie reprezentowne i roztrząsne szczególn rol przypd n specjlistyczne czsopism poświęcone sprwom społecznym, politycznym i ekonomicznym; rdiowe i telewizyjne progrmy publicystyczne, gdzie prezentując zrówno nlizy i prognozy dlszego biegu problemów, odbiorc m okzję do wysłuchni różnych interpretcji i wyłonić włsną w Ustwie o rdiofonii i telewizji, w Art. 21, ust. 1, pkt 3 znjdujemy iż progrmy publicznej rdiofonii i telewizji powinny sprzyjć swobodnemu ksztłtowniu się poglądów obywteli orz formowniu się opinii publicznej, tkże w kolejnym punkcie tego ustępu umożliwić obywtelom i ich orgnizcjom uczestniczenie w życiu publicznym poprzez prezentownie zróżnicownych poglądów i stnowisk orz wykonywnie prw do kontroli i krytyki społecznej ; np. w 1TVP Forum, gdzie skłd gości nie wybier prowdzący, tylko w progrmie muszą uczestniczyć osoby reprezentujące wszystkie prtie polityczne, które posidją określony próg poprci wrto tutj przypomnieć, że medi mogą stć się również nrzędziem propgndy i mnipulcji, przykłdem może być udził rdi, w ltch trzydziestych, w propgowniu ideologii nzistowskiej, np. poprzez trnsmitownie przemówień Adolf Hitler III.FUNKCJA KONTROLNA medi możn trktowć jko jedną z nieformlnych instytucji kontroli społecznej medi pozwlją odbiorcy ocenić postępownie jednostek, zwłszcz tych zjmujących wysokie miejsce w hierrchii społecznej i odgrywjących dużą rolę w życiu publicznym, tkże poszczególnych zbiorowości i orgnizcji; efektem tkiej kontroli może być degrdcj lub podniesienie prestiżu osoby lub instytucji ( np. fer Wtergte w USA, czy tzw. Afer Rywin w Polsce, gdzie publikcje prsowe spowodowły wszczęcie postępowni wobec osób podejrznych o popełnienie ndużyć orz przyczyniły się do ich odwołni z zjmownych stnowisk) IV. CZWARTA WŁADZA oczywiście nzywnie tkie m sens potoczny, bowiem nie m żdnych podstw formlnych, które określiłyby miejsce, jkie zjmują środki msowego przekzu wśród orgnów włdzy wykonwczej, ustwodwczej i sądowniczej medi posidją znczący wpływ n przebieg wydrzeń n scenie politycznej, dltego też i w tkim zkresie włdzy, w pństwie demokrtycznym, wymg plurlizmu ( obok publicznych mss mediów muszą funkcjonowć niezleżne środki msowego przekzu) ze względu n posidnie zncznego wpływu n społeczeństwo medi stnowią trkcyjną ofertę dl ośrodków włdzy, dochodzi często 2 do ncisków i dziłń ze strony np. polityków; znne są sprwy, gdy z pomocą łpówek polityk próbuje przekonć dziennikrz do dobrego wyrżni się o nim n łmch swej gzety - 3 -
pytnie więc o niezleżność mediów, zrówno publicznych (od ośrodków włdzy), jk i prywtnych (od finnsujących ich włścicieli) V. FUNKCJA REKREACYJNA I EDUKACYJNA nleży rozróżnić tutj wypełninie tych funkcji przez medi publiczne i komercyjne medi komercyjne koncentrują się przede wszystkim n dostrczeniu rozrywki przeciętnemu odbiorcy, ofert progrmow jest dostosown do jego potrzeb i gustów; teleturnieje, serile telewizyjne, populrne osttnio- relity show, w prsie krzyżówki, plotki itp. ntomist funkcję edukcyjną wypełniją głównie medi publiczne, w telewizji są to filmy i progrmy populrno- nukowe, kursy języków obcych, spektkle tetrlne itp. VI. FUNKCJA KULTUROTWÓRCZA stymulują rozwój kultury, zrówno w jej spekcie obyczjowym, jk i normtywnym, promują nowe tendencje, np. w sztuce, modzie i obyczjch powszechny jest również wpływ mediów n unifikcję język ( medi mówią językiem zrozumiłym dl kżdego odbiorcy) spotykmy zrówno pozytywne oceny kulturotwórczej roli mss mediów: np. poznwnie kultur innego krju, kontynentu; tkże negtywne :np. pod wpływem telewizji odchodzenie młodzieży od czytni książek PODSTAWY PRAWNE FUNKCJONOWANIA ŚRODKÓW MASOWEGO PRZEKAZU W POLSCE Podstwą prwną systemu medilnego w Polsce jest zpis w Konstytucji: Art. 54. 1. Kżdemu zpewni się wolność wyrżni swoich poglądów orz pozyskiwni i rozpowszechnini informcji. 2. Cenzur prewencyjn środków społecznego przekzu orz koncesjonownie prsy są zkzne. Ustw może wprowdzić obowiązek uprzedniego uzyskni koncesji n prowdzenie stcji rdiowej lub telewizyjnej. W okresie PRL instytucją ndzorującą medi był Główny Urząd Kontroli Prsy, Publikcji i Widowisk( zlikwidowne w 1990 roku), koncernem prtyjnym, będącym dominującym - 4 -
wydwcą prsy był Robotnicz Spółdzielni Wydwnicz Prs-Książk-Ruch. Obecnie prwo pństwowe dotyczące funkcjonowni mss mediów w Polsce to : Prwo prsowe z roku 1984 ze zminmi z lt 1988,1989, 1990, 1991 Ustw o rdiofonii i telewizji z 1992 Regulcje prwne dotyczące funkcjonowni środków msowego przekzu, uwzględniją również rtyfikowne przez Polskę umowy międzynrodowe, tkie jk: Międzynrodowy pkt prw obywtelskich i politycznych: Artykuł 19 1. Kżdy człowiek m prwo do posidni bez przeszkód włsnych poglądów. 2. Kżdy człowiek m prwo do swobodnego wyrżni opinii; prwo to obejmuje swobodę poszukiwni, otrzymywni i rozpowszechnini wszelkich informcji i poglądów, bez względu n grnice pństwowe, ustnie, pismem lub drukiem, w postci dzieł sztuki bądź w jkikolwiek inny sposób według włsnego wyboru. 3. Relizcj prw przewidzinych w ustępie 2 niniejszego rtykułu pociąg z sobą specjlne obowiązki i specjlną odpowiedzilność. Może on w konsekwencji podlegć pewnym ogrniczeniom, które powinny być jednk wyrźnie przewidzine przez ustwę i które są niezbędne w celu: ) posznowni prw i dobrego imieni innych; b) ochrony bezpieczeństw pństwowego lub porządku publicznego lbo zdrowi lub morlności publicznej. Artykuł 20 1. Wszelk propgnd wojenn powinn być ustwowo zkzn. 2. Popiernie w jkikolwiek sposób nienwiści nrodowej, rsowej lub religijnej, stnowiące podżegnie do dyskrymincji, wrogości lub gwłtu, powinno być ustwowo zkzne. Europejsk konwencj o ochronie prw człowiek i podstwowych wolności, rt. 10 mówiący o wolności wypowiedzi Europejsk Konwencj o telewizji pondgrnicznej, podpisn w czerwcu 1994 Również Prwo Krne zwier normy dotyczące funkcjonowni mediów: przewiduje krę pozbwieni wolności do dwóch lt z publiczne zniewżenie konstytucyjnych orgnów włdzy pństwowej. 3 Ustw o rdiofonii i telewizji z 1992 Ustl podstwowe zdni stcji rdiowych i telewizyjnych - ogólnie w pierwszym rtykule. Wskzuje tm, iż zdniem rdiofonii i telewizji jest: (1) dostrcznie informcji,(2) udostępninie dóbr kultury i sztuki,(3) ułtwinie korzystni z oświty i dorobku nuki,(4) upowszechninie edukcji obywtelskiej,(5) dostrcznie rozrywki, (6) popiernie krjowej twórczości udiowizulnej. Ustw podkreśl też, iż odbiór progrmów krjowych i zgrnicznych przeznczonych przez ndwców do powszechnego odbioru jest wolny, z zchowniem wrunków określonych przepismi prw. Dodtkowo określ tkże szczegółowo przepisy i zdni dotyczące osobno publicznych i komercyjnych stcji rdiowych i telewizyjnych (przyjmuje zsdę swobodnego ksztłtowni przez ndwcę ndwnego - 5 -
progrmu, zkz rozpowszechnini określonej udycji może być wydwny tylko n drodze ustwy(art. 14.,ust.1), np. z propgownie ideologii fszystowskiej) Art. 18: 1. Audycje lub inne przekzy nie mogą propgowć dziłń sprzecznych z prwem, z polską rcją stnu orz postw i poglądów sprzecznych z morlnością i dobrem społecznym, w szczególności nie mogą zwierć treści dyskryminujących ze względu n rsę, płeć lub nrodowość. 2. Audycje lub inne przekzy powinny sznowć przekonni religijne odbiorców, zwłszcz chrześcijński system wrtości. 3. Audycje lub inne przekzy nie mogą sprzyjć zchowniom zgrżjącym zdrowiu lub bezpieczeństwu orz zchowniom zgrżjącym środowisku nturlnemu. 4. Zbronione są udycje lub inne przekzy zgrżjące fizycznemu, psychicznemu lub morlnemu rozwojowi niepełnoletnich, w szczególności zwierjące treści pornogrficzne lub w sposób nieuzsdniony i ndmierny eksponujące przemoc. 5. Audycje lub inne przekzy, które mogą zgrżć fizycznemu, psychicznemu i morlnemu rozwojowi niepełnoletnich, inne niż te, o których mow w ust. 4, nie mogą być rozpowszechnine między godziną 6 godziną 23. 6. Krjow Rd określi, w drodze rozporządzeni, szczegółowe zsdy kwlifikowni, rozpowszechnini i sposób zpowidni udycji lub innych przekzów, o których mow w ust. 5. 7. Ndwcy dbją o poprwność język swoich progrmów i przeciwdziłją jego wulgryzcji. ETYKA DZIENNIKARSKA Zsdy prcy dziennikrz wyznczją przede wszystkim Międzynrodowe zsdy etyki profesjonlnej orz Krt Etyczn Mediów. I. Międzynrodowe zsdy etyki profesjonlnej w dziennikrstwie przygotowne pod egidą UNESCO 1. Prwo ludzi do prwdziwej informcji i swobodnego wyrżni się. 2. Dążenie dziennikrz do poznni obiektywnej rzeczywistości, by jej możliwie wierny obrz przekzć publiczności. 3. Odpowiedzilność społeczn dziennikrzy z przekzywną informcję. 4. Integrlność zwodow dziennikrzy, powstrzymując ich przed ujwniniem źródeł informcji, przed przekupstwem i plgitem. 5. Dostęp społeczeństw do mediów, w tym zwłszcz prwo do sprostowni. 6. Posznownie prywtności, godności i dobrego imieni ludzi. 7. Posznownie interesu społecznego i nrodowego. 8. Posznownie dl uniwerslnych wrtości (zwłszcz pokoju, demokrcji, prw człowiek, wyzwoleni nrodowego, sprwiedliwości i rozmitości kultur). 9. Powstrzymywnie się przed usprwiedliwiniem wojen i zbrojeń orz wszelkich form przemocy, nienwiści lub dyskrymincji, kolonilizmu, nędzy itp. 10. Poprcie dl nowego świtowego łdu w dziedzinie informcji i komunikcji, będącego integrlną częścią nowego łdu ekonomicznego. - 6 -
II. Krt etyczn mediów Dziennikrze, wydwcy, producenci i ndwcy, sznując niezbywlne prwo człowiek do prwdy, kierując się zsdą dobr wspólnego, świdomi roli mediów w życiu człowiek i społeczeństw obywtelskiego, przyjmują tę krtę orz deklrują, że w swojej prcy kierowć się będą nstępującymi zsdmi: ZASADA PRAWDY - co znczy, że dziennikrze, wydwcy, producenci i ndwcy dokłdją wszelkich strń, by przekzywne informcje były zgodne z prwdą, sumienne i bez znieksztłceń, relcjonują fkty w ich włściwym kontekście, w rzie rozpowszechnini błędnej informcji niezwłocznie dokonują sprostowni. ZASADA OBIEKTYWIZMU - co znczy, że utor przedstwi rzeczywistość niezleżnie od swoich poglądów, rzetelnie relcjonuje różne punkty widzeni. ZASADA ODDZIELENIA INFORMACJI OD KOMENTARZA - co znczy, że wypowiedź m umożliwić odbiorcy odróżnienie fktów od opinii i poglądów. ZASADA UCZCIWOŚCI - to znczy dziłnie w zgodzie z włsnym sumieniem i dobrem odbiorcy, nieulegnie wpływom, nieprzekupność, odmow dziłni niezgodnego z przekonnimi. ZASADA SZACUNKU I TOLERANCJI - czyli posznowni ludzkiej godności, prw, dóbr osobistych, szczególnie prywtności i dobrego imieni. ZASADA PIERWSZEŃSTWA DOBRA ODBIORCY - co znczy, że podstwowe prw czytelników, widzów i słuchczy są ndrzędne wobec redkcji, dziennikrzy, wydwców, producentów i ndwców. ZASADA WOLNOŚCI I ODPOWIEDZIALNOŚCI - co znczy, że wolność mediów nkłd n dziennikrzy, wydwców, producentów, ndwców odpowiedzilność z treść i formę przekzu orz wynikjące z nich konsekwencje. Sygntriusze tej Krty powołują Rdę, któr strzec będzie powyższych zsd publicznie orzekjąc w sprwch przestrzegni Krty i dokonując interpretcji jej zpisów. Sygntriusze zobowiązują się również do upowszechnieni treści Krty, informcji o prwie skłdni skrg do Rdy i niezwłocznego ogłszni orzeczeń Rdy. Njlepszymi "nośnikmi" etyki mediów pozostją chyb wciąż tzw. "style booki", czyli reguły pisni do prsy. W zsdzie kżd redkcj m zbiór norm, jkie musi spełnić dny tekst, by mógł zostć wydrukowny. Nie zwsze jest on spisny, le istnieje przynjmniej w umysłch redktorów prowdzących. KRAJOWA RADA RADIOFONII I TELEWIZJI Histori Krjowej Rdy Rdiofonii i Telewizji sięg 29 grudni 1992 roku. Wówczs to Sejm uchwlił ustwę o rdiofonii i telewizji, któr weszł w życie 1 mrc 1993 roku. Ustw powoływł do życi Krjow Rdę Rdiofonii i Telewizji jko orgn pństwowy kompetentny w sprwch rdiofonii i telewizji. Wcześniej przygotowno projekt zminy przepisów konstytucyjnych, wpisujący KRRiT do ustwy zsdniczej. KRRiT rozpoczęł dziłlność 28 kwietni 1993 roku. Skłd się z dziewięciu członków, reprezentujących różne środowisk społeczne i polityczne. Czterech z nich powołuje Sejm, dwóch Sent, trzech - Prezydent. Kdencj kżdego z członków KRRiT trw sześć lt. Co dw lt odnwi się 1/3 skłdu KRRiT. - 7 -
Zgodnie z obowiązującą od 27 grudni 1995 roku nowelizcją ustwy, przewodniczącego KRRiT wybierją członkowie ze swego gron bezwzględną większością głosów. Art. 6. 1. Krjow Rd stoi n strży wolności słow w rdiu i telewizji, smodzielności ndwców i interesów odbiorców orz zpewni otwrty i plurlistyczny chrkter rdiofonii i telewizji. 2. Do zdń Krjowej Rdy nleży w szczególności: 1) projektownie w porozumieniu z urzędem Rdy Ministrów kierunków polityki pństw w dziedzinie rdiofonii i telewizji, 2) określnie, w grnicch upowżnień ustwowych, wrunków prowdzeni dziłlności przez ndwców, 3) podejmownie, w zkresie przewidzinym ustwą, rozstrzygnięć w sprwch koncesji n rozpowszechninie i rozprowdznie progrmów, 3) uznwnie z ndwcę społecznego lub odbiernie tego przymiotu, n wrunkch określonych ustwą, 4) sprwownie w grnicch określonych ustwą kontroli dziłlności ndwców, 5) orgnizownie bdń treści i odbioru progrmów rdiowych i telewizyjnych, 6) określnie opłt bonmentowych, opłt z udzielenie koncesji orz wpis do rejestru, 7) opiniownie projektów któw ustwodwczych orz umów międzynrodowych dotyczących rdiofonii i telewizji, 8) inicjownie postępu nukowo-technicznego i ksztłceni kdr w dziedzinie rdiofonii i telewizji. 9) orgnizownie i inicjownie współprcy z zgrnicą w dziedzinie rdiofonii i telewizji, 10) współprc z włściwymi orgnizcjmi i instytucjmi w zkresie ochrony prw utorskich, prw wykonwców, prw producentów orz ndwców progrmów rdiowych i telewizyjnych. 5 W 1996 roku powstł Rd Etyki Mediów złożon z 7 osób, obdrzonych utorytetem morlnym. Rd m orzekć o zgodności postępowni dziennikrzy i ndwców rdiowotelewizyjnych z Krtą Etyki Mediów. 1. Dziennikrstwo i świt mediów UNIVERSITAS, rozdz. Komunikownie i medi, Tomsz Gobn-Kls 2. Kmil Durczok, n spotkniu zorgnizownym przez Piwnicę Medilną Instytutu Dziennikrstw przy UJ, mówił wręcz, że np. telefony od polityków są codziennie i to i w stcjch publicznych i prywtnych- jednk tutj rolą dziennikrz jest odcięcie się od wszelkiego rodzju ncisków 3. Środowisk dziennikrskie trktują te przepisy jko powżne ogrniczenie swobody wypowiedzi. 4. Ustw o Krjowej Rdzie Rdiofonii i Telewizji - 8 -