Informacyjne aspekty gier konkurencyjnych na konkurencyjnym rynku usług telekomunikacyjnych

Instytut Łączności Praca statutowa nr 11.30.002.7 Informacyjne aspekty gier konkurencyjnych na konkurencyjnym rynku usług telekomunikacyjnych dr inż. Sylwester Laskowski Konsultacje: prof. dr hab. inż. Andrzej P. Wierzbicki Warszawa, grudzień 2007.

ii

Spis treści Wprowadzenie ix I Część główna pracy 1 1 Niepewność i ryzyko w grach rynkowych 3 1.1 Niepewność, ryzyko, przewidywalność i informacja................. 3 1.2 Informacja a system rynkowy............................. 5 1.2.1 Niepewność w systemie rynkowym...................... 5 1.2.2 Nieefektywność rynku wynikła z ograniczeń informacyjnych........ 6 1.2.3 Informacja o rynku a rynek informacji.................... 10 1.3 Źródła niepewności i ryzyka w rzeczywistych grach rynkowych........... 10 1.4 Podsumowanie i wnioski................................ 13 2 Model konkurencyjnej gry rynkowej 15 2.1 Podstawowe pojęcia teorii gier............................. 15 2.2 Modele gry rynkowej na konkurencyjnym rynku telekomunikacyjnym....... 17 2.2.1 Identyfikacja rynków.............................. 17 2.2.2 Identyfikacja graczy.............................. 19 2.2.3 Identyfikacja strategii............................. 20 2.2.4 Identyfikacja funkcji wypłaty......................... 21 2.3 Rodzaje gier na rynku telekomunikacyjnym i ich własności............. 24 3 Modelowe ujęcie ograniczeń informacyjnych w grze rynkowej 27 3.1 Informacyjna reprezentacja graczy w grze...................... 27 3.2 Klasyfikacja gier ze względu na informacyjną reprezentację graczy........ 29 iii

4 Gry z niepełną informacją w ujęciu J. C. Harsanyi 33 4.1 Wprowadzenie..................................... 33 4.1.1 Teoria gier i klasyczna ekonomia....................... 33 4.1.2 Problem niekompletnej informacji...................... 34 4.2 Dwu-osobowa I-gra................................... 35 4.2.1 Model bazujący na przypuszczeniach coraz wyższego rzędu........ 35 4.2.2 Negocjacje pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim, odnośnie kontroli zbrojeń........................... 36 4.2.3 Interpretacja I-gier skupiona na typach graczy............... 37 4.2.4 Dwa aktywne typy i ich funkcje wypłaty................... 38 4.2.5 Zakres posiadanej wiedzy w grze....................... 38 4.2.6 Dwa istotne rozróżnienia............................ 39 4.2.7 Model probabilistyczny I-gry G........................ 40 4.2.8 Przekształcenie I-gry G z niepełną (incomplete) informacją w grę G z pełną (complete) ale niedoskonałą (imperfect) informacją......... 41 4.2.9 Warunkowe prawdopodobieństwa w grze G................. 42 4.2.10 Semi-warunkowa funkcja wypłaty dwu aktywnych typów w grze..... 42 4.3 N-osobowa I-gra.................................... 44 4.3.1 Typy różnych graczy, aktywny zbiór, i właściwe zbiory w n-osobowej I-grze 44 4.3.2 Niektóre prawdopodobieństwa......................... 45 4.3.3 Profile strategii................................. 46 4.3.4 Warunkowe funkcje wypłaty.......................... 47 4.3.5 Semi-warunowe funkcje wypłaty....................... 48 5 Gry z niepełną informacją uzupełnienie podejścia J. C. Harsanyi 49 5.1 Wprowadzenie..................................... 49 5.2 Dany gracz nie zna swojego typu........................... 50 5.2.1 Streszczenie podejścia Harsanyi........................ 50 5.2.2 Dany gracz nie zna swojego typu i zna typ innych graczy......... 53 5.2.3 Dany gracz nie zna swojego typu i nie zna typu innych graczy...... 55 5.2.4 Przypadki niesymetrycznej informacji.................... 57 5.3 Dany gracz wykonuje ruch jako pierwszy....................... 57 5.4 Nieznana kolejność ruchów graczy.......................... 59 5.5 Wartość informacji................................... 60 iv

II Dodatki i Zakończenie 61 A Preferowana kolejność ruchów a równowaga Nasha i model gry Stackelberga 63 A.1 Preferowana kolejność ruchów w grze pojedynczej.................. 65 A.2 Preferowana kolejność ruchów a równowaga Nasha................. 71 A.3 Preferowana kolejność ruchów a model gry Stackelberga.............. 74 A.4 Wnioski......................................... 78 B Narzędzia wspomagania decyzji w warunkach niepewności i ryzyka 79 B.1 Narzędzia wspomagania decyzji w warunkach niepewności - kryteria wyboru strategii w grze przeciwko naturze.............................. 79 B.1.1 Kryterium Walda................................ 79 B.1.2 Kryterium optymistyczne........................... 80 B.1.3 Kryterium Hurwicza.............................. 80 B.1.4 Kryterium Laplace a.............................. 81 B.1.5 Kryterium Savage a.............................. 82 B.1.6 Kryterium maksymalizacji liczby największych wygranych (LNW).... 83 B.1.7 Kryterium maksymalizacji liczby największych wygranych z progiem uznania (LNWP).................................. 83 B.1.8 Kryterium maksymalizacji sumy największych wypłat z progiem uznania (SNWP)..................................... 84 B.1.9 Kryterium maksymalizacji wartości oczekiwanej wypłaty z progiem uznania (EWP)................................... 85 B.1.10 Kryterium minimalizacji wartości oczekiwanej straty z progiem uznania (ESP)...................................... 85 B.1.11 Kryterium maksymalizacji progowej wartości oczekiwanej wypłaty (PEW) 86 B.1.12 Kryterium minimalizacji progowej wartości oczekiwanej straty (PES)... 86 B.2 Narzędzia wspomagania decyzji w warunkach ryzyka................ 87 C John a C. Harsanyi: Dwustronne negocjacje w sytuacji nieznajomości funkcji użyteczności kontrpartnera w grze. 89 C.1 Próba ustalenia wartości punktu zgody........................ 89 C.2 Arbitrażowe rozwiązanie Zuethen a-nash a w przypadku znajomości funkcji użyteczności............................................. 91 C.3 Estymacja arbitrażowego rozwiązania Zeuthen a-nash a w przypadku nieznajomości funkcji użyteczności............................... 92 v

C.4 Problem zbieżności i wzajemnej kompatybilności sekwencji A i (n)......... 94 C.5 Model gry ułatwiający doprowadzenie do komplementarności punktów zgody, w przypadku dopuszczenia blefowania.......................... 97 C.6 Ograniczona użyteczność przetargu (bargaining).................. 98 Zakończenie 101 Bibliografia 110 vi

Spis tabel 2.1 Ilustracja pojęć strategia i wypłata.......................... 17 A.1 Przykładowa macierz wypłat w grze podwójnej................... 64 A.2 Macierz wypłat w grze pojedynczej.......................... 65 A.3 Macierz wypłat w grze pojedynczej z preferencją pierwszego............ 65 A.4 Macierz wypłat w grze pojedynczej z preferencją drugiego.............. 66 A.5 Macierz wypłat w grze pojedynczej z jednostronną preferencją drugiego...... 68 A.6 Macierz wypłat w grze, w której mimo identyczności wypłat gracza B dla strategii b 1 i b 2 nie są one niejednoznaczne........................... 70 A.7 Macierz wypłat w grze, w której mimo różnych wartości wypłat dla strategii gracza B, strategie te są niejednoznaczne wówczas, gdy gracz B wykonuje ruch jako pierwszy....................................... 70 A.8 Macierz wypłat w grze bez preferencji ruchów.................... 71 A.9 Macierz wypłat w grze z preferencją pierwszego, w której jest tylko jedno rozwiązanie równowagowe...................................... 72 A.10 Macierz wypłat w grze z preferencją pierwszego, w której nie ma rozwiązania równowagowego..................................... 72 A.11 Macierz wypłat w grze pojedynczej z preferencją drugiego, w której istnieje rozwiązanie równowagowe....................................... 73 A.12 Ilustracja przypadku, gdy graczowi A opłaca się ruszyć jako pierwszy, gdy gracz B zna jego macierz wypłat i jako drugi, gdy gracz B nie zna jego macierzy wypłat. 77 vii

viii

Wprowadzenie Jeśli nawet ostatecznie nie o nią samą chodzi 1 informacja jest dobrem istotnym i podstawowym w działalności człowieka. Wraz ze zmianami cywilizacyjnymi i społecznymi, jakie w głównej mierze zapoczątkowane zostały rozwojem i upowszechnieniem technologii komunikacji elektronicznej, informacja staje się coraz bardziej równoprawnym względem kapitału i pracy determinantem sukcesu w działalności gospodarczej. Informacja stała się na globalną skalę dobrem o wartości nie tylko poznawczej, ale również i komercyjnej. Hasło wiedzieć więcej coraz łatwiej jest przekształcić w realność stwierdzenia odnieść większy sukces. Większy jest pojęciem względnym. Zdaje się, że niestety coraz rzadziej owa względność zamyka się w ramach stwierdzenia rozwoju, poprawy wyników na przestrzeni historii działalności określonego podmiotu. Wymiar czasowy zdaje się odgrywać coraz mniejszą rolę w znaczeniu pojęcia większy. Dominującym znaczeniem staje się wymiar przestrzenny. Innymi słowy nie wystarcza już odnieść sukces większy niż w przeszłości, teraz trzeba odnieść sukces większy niż inni! Pojęcie przewagi konkurencyjnej staje się niemalże dogmatyczną zasadą działalności rynkowej. Nie pozostaje to bez wpływu na podejście do informacji. Zasada osiągania przewagi konkurencyjnej wyznacza jednoznaczny kierunek: wiedzieć więcej niż inni. Znamienna dla działalności gospodarczej rywalizacja o dostęp do ograniczonych zasobów spotyka się więc z na pozór paradoksalną sytuacją czerpania korzyści z faktu ograniczonego dla innych dostępu do informacji. Okazuje się jednak, iż w niektórych przypadkach takie podejście zawodzi. Choć niejednokrotnie zasada wiedzieć więcej niż inni istotnie rodzi możliwość odniesienia większego sukcesu, to istnieją również przypadki, w których niewiedza innych bywa niekorzystna dla tego, kto wie [46, 51]. Istotnym jest stwierdzenie, że dla danego decydenta, uczestnika gry rynkowej (gracza) zawsze jest lepiej posiadać większą niż mniejszą wiedzę lepiej jest wiedzieć, niż nie wiedzieć. Wiedza o danej sytuacji decyzyjnej często przekłada się na możliwość lepszego ocenienia skutków podjęcia 1 Where is the wisdom we have lost in knowledge? Where is the knowledge we have lost in information? T.S. Eliot. ix

określonych działań czy decyzji, w ten sposób ułatwiając wyłonienie działania lub decyzji najlepszych. Wiedza ta jednakże nie wyklucza możliwości wyboru opcji, którą zamierzało się wybrać w sytuacji niewiedzy. Dlatego też z obiektywnego punktu widzenia, zawsze jest lepiej wiedzieć niż nie wiedzieć. Rzecz jasna subiektywne uwarunkowania danego decydenta mogą sprawić, iż określona wiedza (w szczególności dotycząca możliwości wystąpienia szczególnie niekorzystnych sytuacji) może niekorzystnie wpłynąć na racjonalność myślenia decydenta i w ten sposób przyczynić się do wybrania opcji gorszej, niźli w przypadku niewiedzy. Możliwą jest również sytuacja, w której wiedza, w szczególności wiedza o charakterze probabilistycznym zachęca decydenta do podjęcia pewnego ryzyka w swojej decyzji, co przynieść może rozwiązanie gorsze od wyniku dostępnego w sytuacji niewiedzy. Obiektywnie jednak punkt wyjścia i w tym przypadku (znajomość rozkładu prawdopodobieństwa różnych zdarzeń) jest lepszy, niż w przypadku braku tego typu informacji: opcja dostępna w sytuacji niewiedzy w dalszym ciągu pozostaje dostępną. Niniejsza praca poświącona jest analizie wybranych aspektów związanych z kwestią informacji i jej braku w konkurencyjnych grach rynkowych. Bezpośrednią inspiracją podjęcia tematu jest problematyka konkurencji na rynku telekomunikacyjnym. Podejmowane zagadnienia odnoszą się jednak równie dobrze do wielu innych sytuacji i to nie tylko o charakterze gier rynkowych. x

Część I Część główna pracy 1

Rozdział 1 Niepewność i ryzyko w grach rynkowych 1.1 Niepewność, ryzyko, przewidywalność i informacja Niepewność jest pojęciem odnoszącym się do zjawisk przyszłych. To co, było dotychczas i to co dzieje się w chwili obecnej jest zawsze pewne. Niepewną może być jedynie przyszłość. Niepewność rodzi się z braku pewnych, czyli wiarygodnych informacji odnośnie tego, co wydarzy się w przyszłości: za chwilę, jutro, za miesiąc, za rok itd. Postawić zatem można znak równości pomiędzy pojęciem niepewności a nieznajomością przyszłości. Każda decyzja podejmowana w chwili obecnej posiada pewne skutki w przyszłości. A zatem o tyle, o ile niepewną jest przyszłość, o tyle niepewnymi są i owe skutki, a zatem o tyle też sam proces decyzyjny nabiera znamion decyzji w warunkach niepewności. Ponieważ przyszłość jest zawsze w jakiejś mierze niepewna, to i praktycznie każdy proces podejmowania decyzji określić można jako proces podejmowania decyzji w warunkach niepewności. A zatem proces podejmowania decyzji w warunkach niepewności jest najbardziej ogólną kategorią procesów decyzyjnych. Wszystkie inne stanowią jego przypadek szczególny. Chaos i przypadkowość nie stanowią nadrzędnych zasad rządzących światem. Świat (tak w jego mikro, jak i makro ujęciu) jest zawsze w jakiejś mierze przewidywalny, poddany pewnym zasadom, mechanizmom, regułom, które czynią pewne zjawiska i pewne skutki tych zjawisk bardziej prawdopodobnymi od innych. Świat, a w tym i istniejące w nim procesy decyzyjne jest więc nie tyle światem niepewności co światem ryzyka (jeśli posłużyć się klasycznym rozróżnieniem przyjętym w teorii decyzji przyjmującej, że o ryzyku mowa jest tam, gdzie znane są prawdopodobieństwa występowania określonych zjawisk [66]). Odróżnić jednakże trzeba tu dwie kwestie: obiektywność zasad rządzących światem i subiek- 3

4 ROZDZIAŁ 1. NIEPEWNOŚĆ I RYZYKO W GRACH RYNKOWYCH tywną świadomość danego podmiotu odnośnie istnienia tych zasad. I tak zasady czynią świat i istniejące w nim zjawiska i procesy bardziej przewidywalnymi w sensie obiektywnym, jednakże dla danego podmiotu, próbującego przewidywać przyszłość (stan świata w chwili przyszłej) celność tego przewidywania zależna jest od stopnia znajomości tychże zasad. Obiektywnie więc świat będzie zawsze światem ryzyka, subiektywnie jednak pozostawać może światem niepewności. Kluczowego znaczenia nabiera tu element informacji, czy wiedzy (jeśli rozumieć ją jako informację poddaną procesom selekcji, weryfikacji i strukturyzacji), a nawet mądrości (jeśli rozumieć ją jako umiejętność dokonywania trafnych wyborów pomiędzy przedmiotami na pozór nierozróżnialnymi). Wiedza o tym, co wydarzy się (czy raczej wydarzyć się może) w przyszłości zależna jest od wiedzy odnośnie stanu chwili obecnej jak również zasady, która tę chwilę przetransformuje w przyszłość. Użyte wyżej pojęcie zasady ma tu znaczenie bardzo szerokie. W szczególności może to być zasada ściśle deterministyczna (jak np. zasada grawitacji), jak również zasada o charakterze probabilistycznym (jak np. wewnętrzna zasada podejmowania decyzji przez człowieka obdarzonego wolną wolą 1 ). Zakres niewiedzy (jak i z konieczności z racji na idealnie symetryczne przeciwieństwo zakres wiedzy) może być teoretycznie rzecz biorąc nieograniczony. Teoretycznie rzecz ujmując wydarzyć może się niemalże wszystko (przyszłość może przyjmować nieskończoną liczbę stanów, np. moneta podrzucona do góry może upaść wskazując na orła lub reszką, może stanąć na krawędzi, może w ogóle nie upaść, może rozsypać się na dwie części, może rozsypać się na trzy części, może zniknąć, może zamienić się w ptaka lub krople deszczu 2... itd.). Doświadczenie czerpane z historii pozwala nam jednak z dość dużym prawdopodobieństwem zakładać, że w praktyce przyszłość przyjmie jeden ze stanów należących do mimo wszystko ograniczonego zbioru (orzeł lub reszka). W teorii decyzji w warunkach niepewności przyjęło się czynić takie minimalne (a mimo to silne) założenie, że liczba stanów w przyszłości (co bywa określane jako liczba stanów natury [83]) jest ustalona, ograniczona (a często nawet skończona) i co więcej znana decydentowi. Nieznana jest jednakże zasada (ani w sensie deterministycznym, ani w sensie probabilistycznym) przekształcająca chwilę obecną w jeden ze stanów przyszłości. Zwykle zakłada się też, że znany jest wpływ określonego stanu w przyszłości na skutek decyzji podjętej w chwili obecnej. W praktyce oznacza to również, że znana jest zasada transformująca podjętą decyzję w ów skutek (przy 1 Oczywiście założenie o probabilistycznym charakterze decyzji podejmowanych przez ludzi jest tu jedynie jednym z możliwych ujęć o charakterze modelowym. Przy takim podejściu przyjąć można, że decyzje zgodne z wewnętrznym systemem wartości człowieka są bardziej prawdopodobne od decyzji z tym systemem sprzecznych. 2 Bez wątpienia znajdą się tacy, co i tę sytuację uznają za przynajmniej teoretycznie możliwą.

1.2. INFORMACJA A SYSTEM RYNKOWY 5 założeniu znanego stanu przyszłości). Co więcej, zakłada sie ponadto, iż decydent podejmujący decyzje jest w stanie właściwie ocenić subiektywną (czyli z jego punktu widzenia) wartość określonego skutku, co więcej porównać ją z wartością innych skutków i w ten sposób stworzyć spójną ich hierarchię. Mówi się więc o znajomości tzw. funkcji wartości czy funkcji użyteczności różnorako definiowanej [66, 98] decydenta. I na koniec zakłada się, że decydent dobrze wie, jakie decyzje ma do dyspozycji. Z powyższego widać jasno, że teoria wspomagania decyzji w warunkach niepewności w punkcie wyjścia zakłada posiadanie dość bogatego zakresu informacji (czyli ograniczenia istniejącej niepewności), która jest niezbędna do tego, by dokonać jakiejkolwiek analizy sytuacji decyzyjnej. Teoria wspomagania decyzji w warunkach ryzyka idzie o krok dalej, zakładając, że znane są prawdopodobieństwa wystąpienia poszczególnych stanów w przyszłości (w przypadku decyzji w warunkach niepewności przyjmuje się, że prawdopodobieństwa te są nie znane, co z punktu widzenia analizy wymusza założenie jednakowości tych prawdopodobieństw 3 ). 1.2 Informacja a system rynkowy 1.2.1 Niepewność w systemie rynkowym Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, dla pełnego wyeliminowania niepewności z procesów decyzyjnych, czyli precyzyjnego przewidzenia przyszłego skutku podjętej decyzji, koniecznym jest posiadanie pełnej informacji na temat: Aktualnego stanu otoczenia tworzącego kontekst i warunki początkowe towarzyszące podejmowanej decyzji; Charakteru zasady przekształcającej podjętą decyzję w skutek. 3 Zaobserwować tu można swoisty paradoks zachodzący pomiędzy oboma teoriami. Jak to wcześniej wspominano teoria podejmowania decyzji w warunkach niepewności jest najbardziej ogólną teorią w tym sensie, że nie wymaga posiadania informacji na temat prawdopodobieństwa występowania poszczególnych stanów przyszłości. W tym sensie teoria podejmowania decyzji w warunkach ryzyka jest przypadkiem szczególnym teorii podejmowania decyzji w warunkach niepewności (otrzymuję się ją z tej drugiej poprzez dołożenie założenia znajomości prawdopodobieństw występowania poszczególnych stanów przyszłości poprzez ustalenie wartości określonych zmiennych, tj. prawdopodobieństw). Jednakże z drugiej strony powiedzieć można, że to teoria podejmowania decyzji w warunkach niepewności jest szczególnym przypadkiem teorii podejmowania decyzji w warunkach ryzyka, a to z tego względu, że pierwszą otrzymuje się z drugiej poprzez założenie jednakowych wartości prawdopodobieństw występowania stanów przyszłości (które zgodnie z teorią podejmowania decyzji w warunkach ryzyka są ustalone i znane).

6 ROZDZIAŁ 1. NIEPEWNOŚĆ I RYZYKO W GRACH RYNKOWYCH Przy czym jeśli wyżej wspomniany stan otoczenia i/lub zasada będą miały charakter probabilistyczny, to skutek będzie mógł być przewidziany jedynie w sposób probabilistyczny (proces decyzyjny będzie procesem w warunkach ryzyka). Jeśli zaś stan otoczenia określony będzie w sposób jednoznaczny i zasada będzie miała charakter deterministyczny, to skutek podjęcia określonej decyzji będzie możliwy do przewidzenia w sposób jednoznaczny. W przypadku systemów rynkowych o informacji lub jej braku (ograniczeniu) mówić możemy w dwóch perspektywach: podmiotowej i przedmiotowej. W perspektywie podmiotowej pytamy o to, kto posiada lub nie posiada określonej informacji. W perspektywie przedmiotowej pytamy o to co ów ktoś wie lub czego nie wie. Obie perspektywy określają wspólnie, choć oczywiście nie w sposób wyczerpujący to, co wyżej nazwaliśmy stanem otoczenia i zasadą. Każdy z podmiotów funkcjonujących na określonym rynku odgrywa określoną rolę na tym rynku (jest konsumentem, dostawcą usług, regulatorem itp.) Od informacji jaką posiada zależy do, w jaki sposób odgrywał będzie tę rolę (jakie decyzje będzie podejmował), wpływając tym samym na stan otoczenia w jakim funkcjonuję (podejmują swoje decyzje) inne podmioty. Jednocześnie zaś jego decyzje kształtują sam mechanizm rynkowy, czyli ową zasadę przekształcającą decyzje innych podmiotów w konkretne skutki. Innymi słowy decyzje danego podmiotu (wynikłe z zakresu posiadanej przez niego informacji) określają stan otoczenia i zasadę dla innych podmiotów. Decyzje tych ostatnich zaś (wynikłe z informacji posiadanej przez nich) określają stan otoczenia i zasadę dla tegoż podmiotu. Widać zatem, że dla usunięcia elementu niepewności z systemu rynkowego koniecznym byłaby nie tylko wiedza na temat tego, kto na danym rynku funkcjonuje i to nawet w najszerszym rozumieniu owego pojęcia, uwzględniającym pełną charakterystykę owych podmiotów (w tym ich cele, wartości, sposoby postępowania itp.). Drugim koniecznym elementem byłaby wiedza na temat tego co owe podmioty wiedzą na temat siebie nawzajem, w tym również co wiedzą na temat tego co wiedzą inni. Widać zatem, iż ograniczenia informacyjne jakim podlegają poszczególne podmioty funkcjonujące w ramach określonego systemu rynkowego, w sposób nieunikniony determinują niepewność jego funkcjonowania, a więc i niepewność skutków decyzji podejmowanych przez poszczególne podmioty. W szczególności zaś niepewnym jest to, czy cały system działał będzie w sposób efektywny. 1.2.2 Nieefektywność rynku wynikła z ograniczeń informacyjnych Funkcjonujące w modelu konkurencji doskonałej założenie posiadania przez pomioty pełnej informacji odnośnie wszelkich faktów związanych z danym system rynkowym [3] w praktyce nigdy nie jest spełnione. Rodzi to zagrożenie nieefektywnego funkcjonowania tegoż systemu. Ta nieefek-

1.2. INFORMACJA A SYSTEM RYNKOWY 7 tywność, swoista zawodność mechanizmu rynkowego, a uprzednio niedoinformowanie ujawniać się może na trzech poziomach: Poziom relacji handlowych; Poziom konkurencji; Poziom regulacji. Ograniczenia informacyjne na poziomie relacji handlowych Na poziomie relacji handlowych, relacji kupno-sprzedaż ograniczenia informacyjne prowadzić mogą do: Niezawarcia transakcji korzystnej dla obu stron; Zawierania niekorzystnych (co najmniej dla jednej ze stron) transakcji; Niedotrzymania warunków zawartej transakcji. Każdy z tych trzech przypadków rozpatrywać można jako czynnik zwiększający zawodność mechanizmu rynkowego w procesie efektywnej alokacji zasobów. Każdy z nich wynika też z braku informacji nieco innego typu. Są to odpowiednio: Brak należytej informacji na temat cech oferowanego produktu i korzyści związanych z ich nabyciem; Brak należytej informacji na temat dostępności alternatywnych sprzedawców lub nabywców; Brak należytej informacji na temat wiarygodności partnera w relacji handlowej. Brak należytej informacji na temat cech oferowanego produktu i korzyści związanych z ich nabyciem prowadzi do tego, że korzystna dla każdej ze stron transakcja może nie zostać zawarta. Z pozoru problem wydaje się łatwy do pokonania, bowiem w interesie sprzedawcy jest przekazanie stosownych informacji na temat oferowanego produktu. Jednakże w niektórych przypadkach jest to o tyle trudne, że korzyści z nabycia określonego dobra ujawniają się dopiero po upływie długiego czasu, a przy tym uzależnione są od przypadków losowych. Taka sytuacja zachodzi dla przykładu w kontekście finansowania rozwoju służby zdrowia. Co więcej informacja o oferowanym produkcie może stanowić istotną część samego produktu (jak to jest np. w przypadku sprzedaży dostępu do treści artykułów naukowych), a więc z definicji nie może być

8 ROZDZIAŁ 1. NIEPEWNOŚĆ I RYZYKO W GRACH RYNKOWYCH udostępniona przed jej nabyciem. I wreszcie wiąże się z tym kwestia zaufania nabywcy względem sprzedawcy, że przekazywane informacje są wiarygodne. Charakterystycznym efektem związanym z brakiem należytej informacji na temat cech oferowanego produktu i korzyści związanych z ich nabyciem jest tzw. selekcja negatywna (adverse selection), która prowadzi do załamania rynku dóbr wysokiej jakości. Wynika to z faktu, że nabywcy, znając jedynie przeciętną jakość oferowanych dóbr, nie są gotowi do zapłacenia wyższej ceny za domniemane dobro wysokiej jakości. W następstwie zanikają zachęty do oferowania dóbr wyższej jakości, dominująca na rynku przeciętna jakość stale się obniża, a co za tym idzie, spada także gotowość do zapłaty [6]. Brak należytej informacji na temat dostępności alternatywnych sprzedawców lub nabywców prowadzi często do zawarcia transakcji niekorzystnej dla jednej ze stron. Dzieje się tak zawsze wówczas gdy istnieją alternatywni sprzedawcy oferujący substytucyjny produkt lepszej jakości i/lub po niższej cenie, lub też gdy istnieją alternatywni nabywcy gotowi zapłacić więcej za oferowane im dobro. Trudność z przełamaniem tej bariery polega na tym, że w ramach nawiązywanej relacji handlowej w interesie stron nie jest przekazywanie partnerom tego typu informacji. Każda ze stron musi zabiegać o jej pozyskanie inną drogą. Brak należytej informacji na temat wiarygodności partnera w relacji handlowej może doprowadzić tak zarówno do nie zawarcia korzystnej dla obu stron transakcji (niedostateczny poziom zaufania) 4, jak też do zawarcia transakcji niekorzystnej, lub niedotrzymania pierwotnie ustalonych warunków współpracy (nadmierny poziom zaufania), w szczególności zaś wymuszenia ich zmiany na jednostronnie korzystne 5. Ograniczenia informacyjne na poziomie konkurencji Ograniczenia informacyjne na poziomie konkurencji, na poziomie wzajemnej zależności podmiotów biorących udział w grze rynkowej prowadzić mogą do wyboru nieefektywnych strategii gry. Skutek określonej decyzji danego gracza uzależniony jest od decyzji innych graczy stąd ich 4 Ponieważ nie wszyscy nabywcy zachowują się zgodnie z kontraktem względnie z należytą starannością, a oferenci kalkulują swoje ceny w taki sposób, aby nie ponieść straty, w cenach pojawia się premia za ryzyko. W ten sposób uczestnicy spełniający warunki kontraktu obciążeni są względnie wysoką ceną i dlatego skłonni są rezygnować z nabywania pewnych dóbr, a w ekstremalnej sytuacji nie są zawierane dalsze transakcje z uczciwymi uczestnikami rynku i rynek zawodzi, ponieważ z powodu wysokiej ceny na rynku pozostają jedynie oportuniści. [6] 5 Z taką sytuacją możemy mieć miejsce wówczas, gdy nawiązanie współpracy wiąże się z poniesieniem przez jedną ze stron istotnych kosztów o charakterze nieodwracalnym (tzw. koszty utopione sunk costs), które zwrócić się mogą jedynie w przypadku ostatecznego sfinalizowania transakcji. W takim przypadku istnieje niebezpieczeństwo wyzysku przez drugą stronę, która mając świadomość poczynionych przez partnera inwestycji stawia go przed alternatywą zerwania współpracy, lub nawiązania jej na nowych, mniej korzystnych dla partnera warunkach.

1.2. INFORMACJA A SYSTEM RYNKOWY 9 nieznajomość przekłada się na niepewność odnośnie ostatecznego wyniku gry, a zatem i stopnia realizacji założonego celu każdego z graczy. Konkurenci (aktualni i potencjalni) oraz ich decyzje definiują bowiem tak stan otoczenia jak i zasadę, o których uprzednio była mowa. Dopóki decyzje konkurentów nie są faktem, nie zostały podjęte, dany gracz stoi przed koniecznością ich przewidywania. (Rzecz jasna przewidywania te dotyczyć muszą również kwestii rozpoznania, kto w ogóle jest konkurentem.) Decyzje te uzależnione są od celów konkurencyjnych graczy, od dostępnych sposobów ich realizacji (strategii gry) jak również od posiadanej przez nich informacji, w tym informacji na poziomie wyżej omawianych relacji handlowych, na poziomie regulacyjnym (o czym będzie dalej mowa) jak również informacji o celach, dostępnych strategiach i posiadanej informacji graczy względem nich konkurencyjnych. Ograniczoność dostępu do informacji na każdym z poziomów i w kontekście każdego z zagadnień zwiększa niepewność funkcjonowania systemu rynkowego. Ograniczenia informacyjne na poziomie regulacyjnym Ograniczenia informacyjne na poziomie regulacyjnym (szerzej prawnym) rozpatrywać można z punktu widzenia podmiotów regulujących jak i poddanych regulacji. Podmioty regulujące określają (próbują określać) kształt mechanizmu rynkowego, wyznaczają właściwe mu granice i to tak na poziomie relacji handlowych jak i na poziomie konkurencji. Od decyzji prawodawców i regulatorów uzależnione bywa to, jacy gracze funkcjonują na rynku, jakie strategie gry są dla nich dostępne, jaką posiadają informację, jakie ustalają się ceny i do kogo trafiają wytwarzane na rynku dobra. Regulacja z definicji jest działaniem dążącym do poprawy efektywności funkcjonowania rynku lub do wyboru określonej efektywności, określonego rozwiązania efektywnego, Pareto-optymalnego, pożądanego ze względu na cele określonej polityki. Rynek nie jest bytem statycznym, lecz żywym organizmem rządzącym się własnymi prawami. Stąd też regulacja, by była efektywną potrzebuje informacji na jego temat. Wszelkie informacje, o których mowa była w związku z ograniczeniami informacyjnymi na poziomie relacji handlowych i na poziomie konkurencji, są więc niezbędne jeśli chce się przewidzieć jej skutek. Wniosek stąd, że pozbycie się niepewności na poziomie regulacyjnym wymagałoby zgromadzenia największej (względem poziomu relacji handlowych i poziomu konkurencji) ilości informacji na temat całego systemu rynkowego. Wynika to w głównej mierze stąd, iż wiele regulacji (a wszystkie przepisy prawa) ma charakter uprzedzający (ex ante) względem konkretnych decyzji graczy rynkowych czy nabywców dóbr. Z punktu widzenia podmiotów poddanych regulacji istotnym jest posiadanie informacji na temat aktualnego systemu prawno-regulacyjnego, jak również środków, które w przyszłości

10 ROZDZIAŁ 1. NIEPEWNOŚĆ I RYZYKO W GRACH RYNKOWYCH zostaną wdrożone. Innymi słowy niepewność na poziomie regulacyjnym w funkcjonowaniu podmiotów poddanych regulacji wynikać może albo z braku informacji na temat aktualnego stanu systemu prawno-regulacyjnego, albo z niestabilności tego systemu i braku informacji na temat przyszłego jego kształtu. 1.2.3 Informacja o rynku a rynek informacji Niepewność związana z funkcjonowanie systemu rynkowego może być (i w praktyce jest) zmniejszana poprzez różnego rodzaju systemy informacyjne, których celem jest przekazywanie poszczególnym podmiotom koniecznych im informacji. Budowa tych systemów, a jeszcze bardziej pozyskanie stosownej informacji nie jest bynajmniej zadaniem prostym. Oczywistym kłopotem jest tu ilość informacji wynikająca ze złożoności samego systemu rynkowego i związana z tym trudność jej pozyskiwania, gromadzenia, selekcjonowania i dystrybucji do właściwych adresatów. Z tego też względu (jak również z innych powodów) same systemy informacyjne niejednokrotnie stają się osobnym systemem rynkowym, na którym oferowanym i kupowanym dobrem jest sama informacja. Rzecz jasna i ten system podlega ograniczeniom informacyjnym (na różnych poziomach) prowadząc niejednokrotnie do zawierania transakcji niekorzystnych lub niezawierania transakcji korzystnych, czyniąc w efekcie ów system nieefektywnym. Istnieje tu oczywista trudność w kontekście próby usprawniania rynkowego systemu informacyjnego: nie można go usprawnić za pomocą lepszego (innego) systemu informacyjnego, bowiem informacja na temat informacji jest w gruncie rzeczy tą samą informacją. To kolejny powód istnienia niepewności i ryzyka, a co się z tym wiąże możliwej nieefektywności działania pierwotnego rynku dóbr (nieinformacyjnych). 1.3 Źródła niepewności i ryzyka w rzeczywistych grach rynkowych Konsumenci i regulatorzy rynku są podmiotami względem danego rynku zewnętrznymi: kształtują warunki jego funkcjonowania (determinują stan otoczenia i zasadę) nie są jednakże uczestnikami gry rynkowej w takim sensie, jak to dotyczy podmiotów odpowiedzialnych za wytwarzanie dóbr podlegających na tym rynku wymianie. W szczególności nie stosownym jest stwierdzenie odnośnie potencjalnego ich wejścia na rynek. W tym sensie konsumenci i regulatorzy nie są graczami rynkowymi, nie są uczestnikami gry. Raczej kreują gry, w które grają rzeczywiści gracze podmioty prowadzące działalność gospodarczą (w szczególności przedsiębiorstwa telekomunikacyjne). W tym punkcie dokonamy opisu szeregu zjawisk, które przyczyniają się do tego, że czynny udział w grze rynkowej (bycie graczem na danym rynku) jest działalnością obarczoną ryzykiem.

1.3. ŹRÓDŁA NIEPEWNOŚCI I RYZYKA W RZECZYWISTYCH GRACH RYNKOWYCH 11 Pierwszym źródłem niepewności i ryzyka dla każdego gracza rynkowego jest jego własna, wewnętrzna sytuacja (zależna oczywiście od czynników zewnętrznych). Poniżej w sposób przykładowy wymieniono niektóre z nich. Ryzyko związane z organizacją i harmonizacją wewnętrznych procesów w firmie procesów, w tym z właściwą obsługą stosowanych urządzeń i maszyn, zachowaniem harmonogramu prac itp. Ryzyko związane ze stosowaną technologią i wykorzystywanymi środkami technicznymi. Źródłem ryzyka są tu kwestie właściwego doboru technologii, umiejętności przewidywania postępu w tym zakresie, jakości wytwarzanych produktów itp. Ryzyko na poziomie zarządzania, w tym ryzyko związane z logistyką, z utrzymaniem lub zdobyciem pożądanej pozycji na rynku, z zachowaniem zgodności z obowiązującym prawem, z niebezpieczeństwem uzależnienia od posiadanej kadry, lub zwolnienia przydatnych pracowników, z właściwym rozpoznaniem czynników makroekonomicznych (jak inflacja, stopy procentowe, kurs walut, kurs akcji) i mikroekonomicznej (popyt na określone usługi) czy sytuacji polityczno-ekonomicznej itp. Ryzyko finansowe, w tym ryzyko związane z trafnością przyjętej ceny, z szacunkiem ponoszonych kosztów, z zapewnieniem płynności finansowej i zdolności kredytowej, z utrzymaniem udzielonych lub otrzymanych gwarancji, z poczynionymi inwestycjami itp. Ryzyko związane z dążeniem do zachowania lub zdobycia dobrej reputacji u klientów, partnerów i podmiotów wspierających. Drugim źródłem ryzyka dla każdego gracza rynkowego jest wewnętrzna sytuacja rynkowa (w tym podejmowane przez innych graczy decyzje), jak również jego zewnętrzne uwarunkowania (popyt na oferowane produkty czy usługi, ramy prawne, kondycja rynków spokrewnionych, lub ogólnej gospodarki itp.). W tym kontekście źródłem ryzyka staje się również zasadnicza strategia, jaką w grze zamierza przyjąć dane przedsiębiorstwo i jej właściwe dopasowanie do wewnętrznych i zewnętrznych uwarunkowań rynku. Zasadniczo wyróżnia się trzy rodzaje strategii [104]: 1. Wiodąca pozycja pod względem kosztów całkowitych, polegająca na dążeniu do minimalizacji kosztów świadczonych usług przy wytwarzanych produktów, a co się z tym wiąże minimalizacji cen. 2. Zróżnicowanie, czyli dążenie do wprowadzenia na rynek unikatowego i trudnego do imitowania produktu lub usługi, w tym wbudowanie w ofertę takich atrybutów produktu lub systemu współpracy, które zwiększają satysfakcję odbiorcy.

12 ROZDZIAŁ 1. NIEPEWNOŚĆ I RYZYKO W GRACH RYNKOWYCH 3. Koncentracja, czyli adresowanie swoich usług lub produktów do ściśle określonej grupy odbiorców, świadczenie ściśle i wąsko określonego asortymentu wyrobów, czy skupienie się na określonym rynku geograficznym. ze: Strategia wiodącej pozycji pod względem kosztów całkowitych narażona jest na ryzyka związane Zmianą techniczną niweczącą poprzednie inwestycje lub przewagę zdobytą w wyniku uczenia się; Dochodzeniem do niskich kosztów przez nowo wchodzących do danego sektora lub przez konkurentów, w wyniku naśladownictwa albo przez możliwość zainwestowania w urządzenia odpowiadające najnowszej technice; Niedostrzeganiem potrzeby dokonania zmian w wyrobach lub w marketingu, ze względu na nadmierną uwagę poświęconą kosztom; Inflacją kosztów, ograniczającą możliwość utrzymania przez firmę różnicy cen równoważącej prestiż znaków firmowych konkurentów lub stosowanie innych sposobów różnicowania wyrobów. Zróżnicowanie wiąże się z ryzykiem wówczas, gdy: Różnica kosztów między konkurentami o niskich kosztach a zróżnicowaną firmą staje się zbyt duża; nabywcy, mimo przywiązania do marki, rezygnują z niektórych cech, usług czy prestiżu zróżnicowanej firmy na rzecz dużych oszczędności, Zmniejsza się zapotrzebowanie nabywców na to, co stanowi przedmiot zróżnicowania; zjawisko to może wystąpić w miarę zwiększania się wyrafinowania nabywców, Naśladownictwo zmniejsza dostrzegalne zróżnicowanie; sytuacja taka często występuje w miarę dojrzewania danego sektora. Koncentracja jest ryzykowna gdy: Zwiększa się różnica kosztów między konkurentami działającymi na szeroką skalę a firmą skoncentrowaną, co eliminuje korzyści kosztowe wynikające z obsługiwania wąskiego rynku albo równoważy zróżnicowanie wynikające z koncentracji, Różnice w wyrobach lub usługach pożądanych przez wybrany strategiczny segment i przez cały rynek zmniejszają się, Konkurenci wyszukują węższe podsegmenty w wybranym segmencie strategicznym, uzyskując jeszcze większą koncentrację niż firma koncentrująca się.

1.4. PODSUMOWANIE I WNIOSKI 13 1.4 Podsumowanie i wnioski Liczba czynników wpływających na wynik gry rynkowej nie jest mała. Brak informacji na ich temat rodzi trudność z oszacowaniem skutków podjętych przez graczy rynkowych (jak również konsumentów i regulatorów) decyzji. Trudność z oszacowaniem skutków rodzi trudność z samym podjęciem decyzji: proces podejmowania decyzji staje się procesem niepewnym, ryzykownym, a przyszłość nabiera w określonych granicach znamion przypadkowości tym większych, im mniej informacji posiadają podmioty podejmujące decyzje. W pewnym zakresie istniejące ograniczenia informacyjne mogą być pokonywane. Całkowita ich eliminacja nie jest jednakże możliwa w realnych sytuacjach rynkowych. Dlatego też sytuacje te będą zawsze sytuacjami gry (z racji na istniejące na rynku interakcje) w warunkach niepewności czy ryzyka (z racji na ograniczenia informacyjne). I dlatego też właściwym narzędziem analizy tego typu sytuacji, jak również narzędziem wspomagającym decyzje graczy rynkowych jest metodologia teorii gier, w szczególności zaś gier z niepełną informacją [28, 29, 41, 46, 49, 50, 51].

14 ROZDZIAŁ 1. NIEPEWNOŚĆ I RYZYKO W GRACH RYNKOWYCH

Rozdział 2 Model konkurencyjnej gry rynkowej W niniejszym rozdziale przedstawiony zostanie przyjęty model gry na konkurencyjnym 1 rynku telekomunikacyjnym [44, 47]. Do jego opracowania wykorzystano pojęcia teorii gier. 2.1 Podstawowe pojęcia teorii gier Teoria gier to w najprostszym ujęciu matematyczna teoria konfliktu i kooperacji. Jej pierwsze fundamentalne pojęcia i zależności zostały sformułowane w 1928 roku przez Johna von Neumanna w pracy Zur Theorie der Gesellschaftsspiele. Pierwsza monografia na temat teorii gier Theory of Games and Economic Behavior autorstwa Johna von Neumanna i Oskara Morgensterna opublikowana została w roku 1944. Teoria gier wprowadza w obszar myśli ludzkiej bogaty aparat pojęciowy i zestaw metod analizy i rozwiązywania różnego typu sytuacji o charakterze konfliktu i kooperacji. Sytuacje te, a właściwie ich modele nazywa się po prostu grami [14, 66, 83, 90, 98, 102]. Gry klasyfikuje się w różny sposób. W zależności od liczby uczestników graczy, biorących udział w grze, przyjął się podział na gry 2-osobowe i N-osobowe 2. W zależności od stopnia sprzeczności wzajemnych interesów graczy dzieli się gry na gry o sumie zerowej i gry o sumie 1 Charakterystyczną cechą rynku telekomunikacyjnego jest to, iż nie jest on jedynie konkurencyjny. Z racji na swą specyfikę równie dobrze określić go można jako rynek kooperacyjny. W istocie bowiem podmioty (operatorzy sieci, dostawcy usług) wielokrotnie pozostają ze sobą z jednej strony w relacji konkurowania o dostęp do ograniczonych zasobów (np. dostęp do abonentów), a z drugiej w relacji współpracy, z racji na konieczność zapewnienia łączności pomiędzy użytkownikami usług, będących abonamentami różnych sieci. 2 Pojęcie osoby nie ma tu rzecz jasna znaczenia antropologicznego, tak samo jak gracz nie implikuje wprost skojarzeń ze sportem czy hazardem. Pojęcia te używane są dla określenia podmiotu zaangażowanego w konflikt, przy czym podmiot ten może być tak zarówno konkretną osobą, jak i grupą osób, a także naturą, słowem - stroną zaangażowaną w konflikt. 15

16 ROZDZIAŁ 2. MODEL KONKURENCYJNEJ GRY RYNKOWEJ niezerowej. W grach o sumie zerowej 3 wielkość wygranej, tzw. wypłata, jaką uzyskuje jeden z graczy jest dokładnie równa sumie strat, jakie ponoszą gracze pozostali. W grach o sumie niezerowej taka zależność nie musi zachodzić i w szczególnych przypadkach zyskiwać może wielu lub nawet wszyscy. Tu często rozważa się przypadki możliwej kooperacji między graczami. Wyróżnia się różne sposoby reprezentacji gier różne modele gier. I tak mamy: Gry w postaci ekstensywnej, czyli w postaci tzw. drzewa decyzyjnego. Gry w postaci normalnej, w których wartość wypłaty y i dla i-tego gracza definiuje się w postaci funkcji wygranej f i, będącej zależnością wiążącą wartość wypłaty y i z decyzjami wszystkich N graczy y i = f i (x 1,..., x i,..., x N ), przy czym zmienna x i może być wektorem decyzji elementarnych. Szczególnym przypadkiem gier w postaci normalnej są tzw. gry macierzowe, kiedy to zbiór decyzji (nazywanych tu strategiami) poszczególnych graczy jest dyskretny, a zbiór wypłat dla poszczególnych graczy przedstawia się w formie macierzy. Gry w postaci funkcji charakterystycznej, w których każdemu podzbiorowi graczy S N (tzw. koalicji) przypisuje się wartość wypłaty v(s). Wyróżnić można również podział na gry jednorazowe i powtarzalne 4. Kluczowym w teorii gier jest pojęcie strategii. Rozumie się ją tu jako decyzję, w szczególnym przypadku złożoną ze zbioru decyzji cząstkowych (wektor zmiennych decyzyjnych), ewentualnie sekwencję decyzji, jakie gracz może podjąć. Pojęciu podjęcie decyzji odpowiada tu pojęcie wyboru strategii Tabela 2.1 ilustruje wzajemną zależność między pojęciami strategii i wypłaty dla dwóch graczy - gracza A i gracza B. Jest to tzw. macierz wypłat. W macierzy tej zilustrowano wypłaty zarówno gracza A, jak i gracza B. Gracze mają tu do wyboru po cztery strategie - gracz A strategie a 1, a 2, a 3 i a 4, gracz B natomiast strategie b 1, b 2, b 3 i b 4. Jeśli gracz A wybierze strategię a i, a gracz B strategię b j, to otrzymają oni w ten sposób wypłaty - odpowiednio V A j (a i) i V B i (b j ). W zależności od zakresu posiadanych informacji wyróżnić można gry o pełnej informacji (with complete information C-games) oraz gry o informacji niepełnej (with incomplete information I-games) [28, 29, 62, 63]. 3 Tego typu gry nazywa się również grami o sumie stałej. 4 Grę powtarzalną traktować można jako wielokrotne rozgrywanie gry jednorazowej. Innym podejściem do problemu wielokrotnie rozpatrywanych sytuacji growych są modele gier dynamicznych, czy ewolucyjnych [98].

2.2. MODELE GRY RYNKOWEJ NA KONKURENCYJNYM RYNKU TELEKOMUNIKACYJNYM 17 Tabela 2.1: Ilustracja pojęć strategia i wypłata. b 1 b 2 b 3 b 4 a 1. a 2............ [V A 3 (a 2), V B 2 (b 3)]...... a 3. a 4. 2.2 Modele gry rynkowej na konkurencyjnym rynku telekomunikacyjnym Model gry rynkowej na konkurencyjnym rynku telekomunikacyjnych został opracowany przez Autora we wcześniejszych pracach [44, 47]. Dla jasności wywodów przeprowadzanych w tej pracy zostanie on tu szczegółowo przedstawiony. Na wstępie zidentyfikowane zostanie czemu w realnej sytuacji konkurencyjnej odpowiada omawiane wcześniej pojęcie gry, kto jest w tej grze graczem, jakie ma do dyspozycji strategie i jaką postać przybierają odpowiednie funkcje wypłat. Problemy te są wzajemnie powiązane. Określenie czym jest gra rynkowa dokonuje się najpierw poprzez identyfikację samego rynku. Następnie poprzez identyfikację funkcji wypłat, co implikuje konieczność określenia graczy, którym te funkcje odpowiadają. Określenie strategii wiąże się z identyfikacją zmiennych decyzyjnych każdego z graczy, których wartość w sposób istotny wpływa na wartość funkcji wypłat. 2.2.1 Identyfikacja rynków Identyfikacja rynku opiera się na kryterium oferowanego produktu lub usługi (kryterium przedmiotowe) oraz na wymiarze geograficznym, z uwzględnieniem kryterium podmiotowego, a niekiedy również i czasowego [3]. Właściwy rynek produktowy obejmuje te wszystkie towary i usługi, które są uznawane przez konsumenta za wzajemnie wymienne lub substytucyjne ze względu na ich właściwości, ceny i przeznaczenie. Definiowanie rynku w wymiarze geograficznym odwołuje się do pojęcia konkurencji. Właściwy rynek geograficzny obejmuje obszar objęty działalnością dostawców lub sprzedawców produktów, na którym warunki konkurencji są podobne lub jednolite. W sektorze telekomunikacyjnym wymiar geograficzny rynku determinowany jest przede wszystkim obszarem sieci. I tak definiuje się rynki lokalne, regionalne, krajowe lub ponadnarodowe. Kryterium podmiotowe dzieli rynki telekomunikacyjne na detaliczne, związane ze świadcze-

18 ROZDZIAŁ 2. MODEL KONKURENCYJNEJ GRY RYNKOWEJ niem usług użytkownikom końcowym oraz na rynki hurtowe, związane z zapewnianiem dostępu do sieci innym przedsiębiorstwom telekomunikacyjnym. Kryterium czasowe dzieli rynki z punktu widzenia okresu czasowego, w jakim świadczone są usługi. Swoisty podział rynków dokonuje się również z racji na kształt regulacji prawnych, a ściślej mówiąc na podział na tzw. regulację ex ante (regulację wyprzedzającą) i regulację ex post [70]. Dla przykładu podamy klasyfikację rynków podaną przez Komisję Europejską w rekomendacji 2003/311/EC [9]. Są to tzw. rynki właściwe, związane z wyznaczaniem pozycji przedsiębiorstwa, a w szczególności z identyfikacją przedsiębiorstwa o znaczącej pozycji rynkowej. Rekomendacja wymienia: Na rynku detalicznym: 1. Rynek dostępu do abonentów domowych (residential) o stałej lokalizacji w publicznej sieci telefonicznej. 2. Rynek dostępu do abonentów biznesowych (non-residential) o stałej lokalizacji w publicznej sieci telefonicznej. 3. Rynek publicznie dostępnych usług telekomunikacyjnych na poziomie lokalnym i/lub krajowym dla abonentów domowych o stałej lokalizacji. 4. Rynek publicznie dostępnych usług telekomunikacyjnych na poziomie międzynarodowym dla abonentów domowych o stałej lokalizacji. 5. Rynek publicznie dostępnych usług telekomunikacyjnych na poziomie lokalnym i/lub krajowym dla abonentów biznesowych o stałej lokalizacji. 6. Rynek publicznie dostępnych usług telekomunikacyjnych na poziomie międzynarodowym dla abonentów biznesowych o stałej lokalizacji. 7. Rynek oferowania minimalnego zbioru łączy dzierżawionych. Na rynku hurtowym: 1. Rynek usług rozpoczęcia połączenia (call origination) w publicznej sieci telekomunikacyjnej, dostarczanych użytkownikom o stałej lokalizacji. 2. Rynek usług zakończenia połączenia (call termination) w publicznej sieci telekomunikacyjnej, dostarczanych użytkownikom o stałej lokalizacji. 3. Rynek usług tranzytu ruchu w stałej publicznej sieci telefonicznej. 4. Rynek hurtowego dostępu do uwolnionej metalowej pętli i podpętli abonenckiej dla celów świadczenia szerokopasmowych i głosowych usług. 5. Rynek hurtowego szerokopasmowego dostępu do infrastruktury sieciowej.

2.2. MODELE GRY RYNKOWEJ NA KONKURENCYJNYM RYNKU TELEKOMUNIKACYJNYM 19 6. Hurtowy rynek łączy dzierżawionych dla potrzeb zakończenia połączeń (Wholesale terminating segments of leased lines). 7. Hurtowy rynek łączy dzierżawionych dla potrzeb tranzytowych (Wholesale trunk segments of leased lines). 8. Rynek dostępu i rozpoczęcia połączenia w publicznej ruchomej sieci telefonicznej. 9. Rynek usług zakończenia połączenia w ruchomej sieci telefonicznej. 10. Narodowy rynek hurtowy międzynarodowych usług roamingowych w publicznych sieciach ruchomych. 11. Rynek usług transmisji rozsiewczej. 2.2.2 Identyfikacja graczy Identyfikacja graczy w grze rynkowej zdaje się być zagadnieniem prostym. Graczami w grze na danym rynku telekomunikacyjnym są przede wszystkim przedsiębiorstwa telekomunikacyjne prowadzące na tym rynku działalność. Uwzględnić jednakże trzeba również istnienie tzw. rynków wzajemnie powiązanych, czyli takich, że istnieje możliwość przenoszenia władzy rynkowej z jednego na drugi [70]. Dla przykładu decyzje co do wysokości taryf za usługi telekomunikacyjne ustanawiane przez operatorów lokalnych mają istotny wpływ na wyniki, jakie osiągają operatorzy międzystrefowi i odwrotnie. I o ile w przypadku, gdy operator międzystrefowy jest podmiotem niezależnym względem operatorów lokalnych, wpływ na wyniki tych ostatnich będzie zasadniczo podobny (efekty rozłożone względnie równomiernie), o tyle w przypadku, gdy operator międzystrefowy jest jednocześnie jednym z operatorów lokalnych, efekt ujęty całościowo może być radykalnie różny 5. Niejednoznaczną jest tu kwestia roli regulatora. Możliwym jest podejście, w którym regulatora traktuje się jako jednego z graczy, mającego dla danego rynku własny zbiór strategii (możliwych do użycia instrumentów prawno-administracyjnych), oraz celów, związanych z realizowaną polityką, które traktować można jako punkty aspiracji w przestrzeni kryteriów oceny stanu sytuacji rynkowej, czyli jego funkcji wypłat. W innym ujęciu regulatora nie traktuje się jako jednego z graczy, lecz jako ograniczenie na zbiór dopuszczalnych strategii działających na rynku przedsiębiorstw. To podejście, poparte nota bene potocznym rozumieniem pojęcia gracz rynkowy, jest o tyle słuszne, iż w momencie rozgrywania gry przepisy prawne są już (z reguły) ustalone, a wynikające z nich decyzje regulatora w najgorszym przypadku łatwe do przewidzenia. W niniejszej pracy przyjmiemy to drugie podejście. 5 Wiąże się to z problemem tzw. krossubsydiowania, czyli wspieraniem jednej, mniej dochodowej działalności przez inną, bardziej dochodową.

20 ROZDZIAŁ 2. MODEL KONKURENCYJNEJ GRY RYNKOWEJ 2.2.3 Identyfikacja strategii Postrzeganie usługi z punktu widzenia jej użytkownika, jak i podmiotu, który ją świadczy może być bardzo różne. Użytkownik widzi usługę w jej formie finalnej, podczas gdy dostawca usługi widzi jej elementy składowe. Wprowadźmy zatem następującą definicję: Definicja 2.2.1 Jednostką usługową SU Aipm nazywamy elementarną część m usługi bądź usług, świadczonych przez przedsiębiorstwo A, w i-tej strefie (np. strefie numeracyjnej), dla użytkownika o profilu p, z którą związana jest pobierana od użytkownika opłata P Aipm. Jednostka usługowa jest pojęciem ogólnym (tak jak ogólnym jest pojęcie użytkownika [70]) i dotyczyć może usług świadczonych zarówno na rynku detalicznym, jak i hurtowym. W szczególności jednostka usługowa może być samą usługą, jak to jest np. w przypadku usługi związanej z zapewnieniem dostępu do sieci, z którą związana jest stała opłata abonamentowa lub też częścią usługi, jak to jest dla przykładu z usługą rozpoczęcia połączenia, która może wchodzić w skład usługi połączenia, realizowanego między abonentami dwóch różnych sieci. Pojęcie jednostki usługowej może być również przypisane do usługi, z uwzględnieniem rozróżnienia na czas jej świadczenia. Dla przykładu usługa lokalnego połączenia telefonicznego w godzinach szczytu stanowić może inną jednostkę usługową, niż ta sama usługa świadczona w godzinach poza szczytem, jeśli tylko świadczący ją operator uwzględniał będzie możliwość ustalenia w obu przypadkach różnych cen 6. Korzystając z powyższej definicji jednostki usługowej SU Aipm oraz odpowiadającej jej ceny P Aipm zdefiniujemy pojęcie strategii: Definicja 2.2.2 Strategią a j przedsiębiorstwa A nazywamy zbiór par {(SU Aipm, P j Aipm )}. Zgodnie z definicją 2.2.2 strategia a j będzie strategią identyczną ze strategią a k wtedy i tylko wtedy, gdy dla każdej jednostki usługowej SU Aipm, zachodzić będzie zależność: P j Aipm = P k Aipm Strategia a j będzie natomiast strategią różną od strategii a k, jeśli dla co najmniej jednej jednostki usługowej SU Aipm, zachodzić będzie zależność: P j Aipm P k Aipm 6 Chodzi tu o potencjalną możliwość ustalenia różnych cen, a nie o faktyczną ich różnicę.