Stanisław Swadźba ROZDZIAŁ 2 LIBERALIZM I OPIEKUŃCZOŚĆ A SPRAWNOŚĆ SYSTEMÓW GOSPODARCZYCH PAŃSTW UNII EUROPEJSKIEJ Wprowadzenie Integracja gospodarcza i globalizacja to dwa główne zjawiska społeczno-ekonomiczne w gospodarce światowej przełomu XX i XXI wieku. Ze szczególnym nasileniem wystąpiły one w Europie. Integrację europejską cechuje zarówno jej poszerzanie (zwiększenie liczby uczestniczących w niej krajów), jak również jej pogłębianie (stopniowe przechodzenie na coraz wyższy szczebel, a mianowicie od unii celnej do wspólnego rynku i unii walutowogospodarczej). Ten drugi proces powoduje wzrost udziału cech wspólnych (uniwersalnych) oraz zmniejszenie udziału cech specyficznych (narodowych) we wszystkich systemach gospodarczych krajów członkowskich Unii Europejskiej (UE). W ten sposób systemy te stają się coraz bardziej podobne do siebie. Europejska integracja gospodarcza zmierza w kierunku konwergencji funkcjonujących w krajach członkowskich różnorodnych rozwiązań systemowych, w kierunku jednolitego systemu gospodarczego (modelu unijnego). Do konwergencji systemowej przyczynia się również towarzyszący integracji gospodarczej, nie mniej silny, proces globalizacji. W ostatnich latach globalizacja jest bowiem, oprócz integracji gospodarczej, drugim ważnym czynnikiem wpływającym na wzrost znaczenia konwergencji systemowej w gospodarce światowej (Swadźba, 2007b). Integracja i globalizacja powodują więc, że zróżnicowanie krajowych systemów gospodarczych państw członkowskich UE jest coraz mniejsze. Ciągle jednak występują między nimi różnice. Przeprowadzone badania pokazują, że kraje te różnią się chociażby poziomem liberalizacji (Swadźba, 2006a) oraz stopniem opiekuńczości (Swadźba, 2007a). Systemy gospodarcze jednych państw są bardziej, a innych mniej liberalne (czyli są mniej lub bardziej interwencjonistyczne). Podobnie jest w przypadku opiekuńczości, której stopień jest większy lub mniejszy 1. Nie możemy więc mówić o jednym systemie gospodarczym UE (model unijny). Kraje członkowskie UE różnią się miedzy sobą zarówno w sferze realnej, jak i regulacyjnej. Kraje te ciągle posiadają odmienne systemy gospodarcze. Wobec powyższego pojawia się szereg pytań, a mianowicie: które krajowe systemy gospodarcze są lepsze? Jakie rozwiązania modelowe są bardziej skuteczne w realizacji celów społeczno-gospodarczych? Czy są to systemy bardziej liberalne czy bardziej interwencjonistyczne, a także, czy są to systemy w mniejszym bądź w większym stopniu opiekuńcze? Są to pytanie o sprawność systemów gospodarczych. Problematyka ta będzie przedmiotem rozważań w niniejszym opracowaniu, którego głównym celem jest pokazanie wpływu liberalizacji i opiekuńczości na sprawność systemów gospodarczych państw UE. System gospodarczy i jego sprawność Zdefiniowanie systemu gospodarczego (ekonomicznego) 2 nie jest sprawą prostą. 1 Podobne wnioski można wyciągnąć analizując wiele innych opracowań, przykładowo wskaźniki wolności gospodarczej The Heritage Foundation oraz wskaźniki regulacji rynku produktów OECD. 2 W polskiej literaturze ekonomicznej używa się określenia system gospodarczy, jak i system ekonomiczny.
Liberalizm i opiekuńczość a sprawność systemów gospodarczych państw w Unii Europejskiej 17 System gospodarczy, podobnie jak każdy system, jest pewną wyodrębnioną całością. Dla ekonomisty taką całością (systemem gospodarczym) może być zarówno przedsiębiorstwo jak i gospodarka światowa. Jako system w ekonomii mogą być traktowane także inne całości. J. Wilkin wprowadza następującą klasyfikację systemów ekonomicznych: 1) system gospodarki globalnej albo gospodarki światowej; 2) megasystemy ekonomiczne (np. gospodarka feudalna, gospodarka kapitalistyczna czy gospodarka socjalistyczna); 3) makrosystemy ekonomiczne (gospodarki narodowe); 4) mezosystemy ekonomiczne (regiony ekonomiczne czy duże segmenty gospodarki narodowej, jak np. rolnictwo, system bankowy); 5) minisystemy ekonomiczne (przedsiębiorstwa czy gospodarstwa domowe) (Wilkin, 1995, s. 114). Przedmiotem naszych zainteresowań będzie makrosystem ekonomiczny, a więc system gospodarczy utożsamiany z gospodarką narodową. Inaczej mówiąc jest to takiego określenia używa L. Balcerowicz krajowy system gospodarczy (KSG). Ponadto będzie to system gospodarczy w wąskim znaczeniu. W tym ujęciu nie uwzględnia się zasobów gospodarczych, działalności gospodarczej i jej wyników, a jedynie sferę regulacji. W tym kontekście można utożsamiać system gospodarczy z porządkiem gospodarczym (Balcerowicz, 1993). Jest to jak pisze T. Kowalik gospodarka danego kraju teoretycznie opisana (Kowalik, 2000, s. 12) 3. Różnorodność rozwiązań systemowych rodzi pytanie: który z krajowych systemów gospodarczych jest lepszy? Czy jest to system irlandzki (najczęściej kojarzony z modelem neoliberalnym - amerykańskim), niemiecki (ten z kolei jest utożsamiany z modelem społecznej gospodarki rynkowej), szwedzki (model państwa dobrobytu), a może system gospodarczy jakiegoś innego kraju członkowskiego UE (mniej kojarzony ze znanymi modelami teoretycznym)? W tym miejscu dotykamy problematyki sprawności systemu gospodarczego. Mamy tutaj na myśli zdolność systemu do osiągania zamierzonych celów. Ocena sprawności systemu gospodarczego może bowiem być przydatna przy wyborze rozwiązań systemowych. Chodzi o wybór takich rozwiązań, które przyczynią się do wzrostu poziomu dobrobytu i jakości życia. Nie ulega wątpliwości, że system gospodarczy ma wpływ na osiągnięcia gospodarki w tym zakresie. Wpływa bowiem na poziom i tempo wzrostu PKB, poziom konsumpcji i inwestycji, wielkość i stopę bezrobocia, stopę inflacji itp. O tym jak kształtują się powyższe wskaźniki zależy w dużym stopniu od systemu gospodarczego, a dokładnie od jego sprawności. Dowodem na to może być system gospodarki centralnie planowanej, który upadł, głównie ze względu na jego niską sprawność. Jednak i w gospodarce rynkowej sprawność krajowych systemów gospodarczych jest zróżnicowana. Między innymi z tego względu badania poszczególnych systemów gospodarczych w ramach gospodarki rynkowej są wielce wskazane. Tylko te systemy są skuteczne jak pisze M.G. Woźniak które wykazują zdolność do realizacji celów gospodarowania, do których dążą społeczeństwa, jego grupy i jednostki. Utrudnia to ocenę stopnia sprawności poszczególnych wariantów systemów gospodarczych. System gospodarczy funkcjonujący sprawnie musi być zdolny do realizacji zakładanych celów w sposób efektywny, dlatego też efektywność jest zwykle rozpatrywana w powiązaniu z celowością (sprawnością). Niemożliwe jest bowiem dokonywanie ocen niezależnie od tego, do jakich celów dążą ludzie i według jakich kryteriów porządkują założoną zawsze strukturę Stosuje się je zamiennie. Tutaj używa się określenia system gospodarczy. Skoro gospodarkę traktujemy jako system to właściwsze będzie to określenie. 3 Ze względu na charakter niniejszego opracowania oraz jego objętość nie będziemy szerzej zajmować się istotą systemu gospodarczego, jego typologią i innymi związanymi z tym zagadnieniami. Szerzej na ten temat zob. Swadźba 2005 i Swadźba 2007b.
18 Stanisław Swadźba celów 4. Ocena i porównanie gospodarek zależą od tego jakie przyjęliśmy kryterium. Jest ich bardzo wiele. W literaturze przedmiotu występują rozbieżności, co do kryteriów oceny sprawności systemów gospodarczych. B. Balassa wymienia: efektywność alokacji (tzw. efektywność statyczna), wkład zmian techniki do wzrostu gospodarczego (tzw. efektywność dynamiczna), tempo wzrostu gospodarczego, satysfakcję konsumenta oraz rozkład dochodów. P.R. Gregory i R.C. Stuart podają zaś: tempo wzrostu gospodarczego, efektywność statyczna i dynamiczną, rozkład dochodów, stabilność, cele rozwojowe oraz zapewnienie istnienia narodowego. Natomiast J. Kornai do wymienionych wcześnie dodał: przystosowawcze i selekcyjne własności systemu, rozwój kulturalny i społeczny oraz rozkład decyzji, własności i władzy (Woźniak, 1992, s. 30). M.G. Woźniak wyróżnia 4 grupy kryteriów, a mianowicie kryteria efektywności, równowagi, stabilizacji i wzrostu oraz równości (Woźniak, 1992, s. 34). Omawiając powyższe kryteria pisze on między innymi: Kryterium efektywności spełnia taki system ekonomiczny, który wymusza zachowania racjonalności mikroekonomicznej w procesie gospodarowania. [ ] Z punktu widzenia stabilności, szczególne znaczenia posiadają te właściwości systemu, które wywołują równowagę. Równowaga jest bowiem najpowszechniejszym kryterium, względem którego bada się stabilność systemów ekonomicznych. [ ] System ekonomiczny powinien być tak zbudowany, aby mieścić w sobie stabilizację pojmowaną jako dążenie systemu do przetrwania w zmieniających się warunkach zewnętrznych i wewnętrznych oraz stabilizacją wyższego rzędu, związaną z osiągnięciem równowagi przy innym poziomie aktywności, wynikającym z dążenia człowieka i społeczeństwa ludzkiego do rozwoju. Tak rozpatrywana stabilizacja wiąże się z procesami przystosowawczymi, czyli adaptacją. [ ] Równość uczestników gospodarowania jest jednym z najtrudniejszych warunków do spełnienia przez system ekonomiczny (Woźniak, 1992, s. 34-49). T. Kowalik wylicza kilka grup kryteriów. Są to: 1. Władza, własność, decyzje; 2. Wzrost gospodarki, czyli wzrost aparatu produkcyjnego, produktu krajowego brutto, przemysłu, konsumpcji; 3. Postęp techniczny, czyli zdolność do kreowania lub przynajmniej kopiowania postępu technicznego; 4. Rozwój kapitału ludzkiego; 5. Podział dochodu narodowego, nierówności, ubóstwo (Kowalik, 2000, s. 13-24). Zdaniem S.G. Kozłowskiego większość ekonomistów uwzględnia w swoich analizach następujące 6 kryteriów: stopa życiowa, wzrost gospodarczy, efektywność statyczna i dynamiczna, sprawiedliwy podział dochodu, stabilność ekonomiczna oraz wpływ systemu na zaspokojenie potrzeb społecznych i niematerialnych (Kozłowski, 2004, s. 22). Kryteria te nie są stałe, zmieniają się. Pojawia się także wiele innych nowych kryteriów. Jednym z nich z pewnością bardzo ważnym jest kryterium innowacyjności. Podkreśla to T. Bal-Woźniak, która pisze: Globalizacja i budowa gospodarki opartej na wiedzy sprawiają jednak, że we współczesnym etapie rozwoju cywilizacyjnego nadrzędnym kryterium sprawności systemu ekonomicznego staje się innowacyjność. Bez dostosowanej do wymagań otwartych rynków globalnego kapitalizmu innowacyjności [ ] nie jest możliwe utrzymanie pozycji konkurencyjnej gospodarki krajowej. Niesprawności mechanizmów systemowych w którymkolwiek obszarze innowacyjności muszą bowiem skutkować w długim okresie pogorszeniem się efektywności ekonomicznej, obniżeniem się wzrostu gospodarczego, a w konsekwencji presją na nierównowagę zewnętrzną i wewnętrzną (Bal- 4 Pisze on ponadto, że efektywność rozpatrywana w oderwaniu od celowości prowadzi zwykle do prób sprowadzenia jednostki ludzkiej do wymiaru homo oeconomicus. Tymczasem jednostka gospodarująca pełni również określone role społeczne. Ma własną wizję celów. Pomimo tej różnorodności celów, tym co łączy każdego z nich jest korzyść własna. Dzięki niej każdy uczestnik gospodarowania może realizować własną wizję celów (Dach, 1997, s. 75-76).
Liberalizm i opiekuńczość a sprawność systemów gospodarczych państw w Unii Europejskiej 19 Woźniak, 2006, s. 245). Nie są to jedyne nowe kryteria. Obecnie, wśród czynników wpływających na sprawność systemu gospodarczego, a więc również na ocenę całego systemu gospodarczego ważne znaczenie należy przypisać zmianom w kapitale ludzkim, instytucjom rozumianym jako reguły myślenia i działania, a także kapitałowi społecznemu 5. Klasyfikacja państw członkowskich UE według stopnia sprawności Próbę klasyfikacji państw członkowskich UE według stopnia sprawności ich systemów gospodarczych podjął Zakład Systemów Gospodarczych Katedry Ekonomii Akademii Ekonomicznej w Katowicach. Została ona podjęta w ramach badań statutowych i przedstawiona w zwartym opracowaniu (Swadźba, 2007d). Sprawność systemów gospodarczych krajów UE określono na podstawie 10 wskaźników, które zostały pogrupowane. Są to: 1) podstawowe wskaźniki makroekonomiczne (wzrost gospodarczy, zatrudnienie i bezrobocie, inflacja i stopy procentowe, deficyt budżetowy i dług publiczny oraz bilans płatniczy), 2) wskaźniki dotyczące jakości życia (zróżnicowanie dochodów, środowisko naturalne, poziom edukacji i zdrowotność) oraz 3) opracowane przez międzynarodowe instytucje wskaźniki innowacyjności i międzynarodowej konkurencyjności 6. Nie odbiegają one znacznie od wcześniej wymienionych w literaturze. Przy dokonywaniu doboru uwzględniono również dostępność danych statystycznych i ich porównywalność. Obejmują one zarówno wskaźniki o charakterze ilościowym jak i jakościowym, wskaźniki jednostkowe i zagregowane oraz odnoszące się do życia gospodarczego i społecznego. Dane na ten temat podaje tabela 1. Tabela 1. Kraje Unii Europejskiej według stopnia sprawności Lp. Kraj Wzrost gospodarczy Zatrudnienie i bezrobocie Inflacja i stopy Deficyt budżetowy i Bilans płatniczy Zróżnicowa nie Środowisko naturalne Edukacja i zdrowotność Innowacyjno ść Konkurencyj ność 1. Austria 3 2 1 3 1 1 2 2 2 1 18 2. Belgia 3 3 1 3 2 2 4 1 2 2 23 3. Cypr 2 2 1 3 4 2 3 3 3 4 27 4. Czechy 3 3 1 3 4 1 4 3 3 3 28 5. Dania 2 1 1 1 3 1 1 1 1 1 13 6. Estonia 2 3 2 1 4 3 4 3 4 2 28 7. Finlandia 1 2 1 1 2 1 1 1 1 1 12 8. Francja 3 3 1 3 1 2 3 2 2 2 22 9. Grecja 2 3 1 4 3 3 2 2 3 4 27 10. Hiszpania 2 3 1 2 2 3 4 2 4 3 26 11. Holandia 2 1 1 2 3 2 1 2 2 1 17 12. Irlandia 1 1 1 1 2 3 3 4 2 2 20 Razem 5 Szerzej na ten temat zob. Swadźba 2007b oraz Swadźba 2007d. 6 W tym celu wykorzystano dane statystyczne Eurostatu, Komisji Europejskiej, Międzynarodowego Funduszu Walutowego, ONZ, UNDP Human Development Report, Banku Światowego, OECD i innych instytucji. Klasyfikacja innowacyjności została sporządzona na podstawie Europejskiego Rankingu Innowacyjności (European Innovation Scoreboard EIS), a klasyfikację międzynarodowej konkurencyjności opracowano wykorzystując rankingi Międzynarodowego Instytutu Zarządzania i Rozwoju w Lozannie (IMD), Światowego Forum Gospodarczego w Genewie (WEF) oraz klasyfikację realizacji celów Strategii Lizbońskiej.
20 Stanisław Swadźba 13. Litwa 3 4 2 1 4 4 2 3 3 3 29 14. Luksemburg 1 2 1 1 3 1 4 2 1 2 18 15. Łotwa 2 3 2 1 4 4 3 4 3 3 29 16. Malta 3 3 1 3 4 2 2 3 4 3 28 17. Niemcy 3 2 1 3 1 2 3 2 1 2 20 18. Polska 2 4 2 3 4 4 3 4 3 4 33 19. Portugalia 4 2 1 3 3 4 1 3 3 3 27 20. Słowacja 2 4 2 3 4 1 4 4 4 3 31 21. Słowenia 2 3 2 2 3 1 1 2 3 3 22 22. Szwecja 2 1 1 2 3 1 1 1 1 1 14 23. Węgry 3 3 2 4 4 2 3 3 4 3 31 24. W. Brytania 2 1 1 3 3 3 2 2 2 2 21 25. Włochy 3 3 1 4 1 3 2 2 4 4 27 Źródło: opracowanie własne na podstawie Swadźba 2007d (rozdziały II IV). Poszczególnym krajom przypisano określoną liczbę punktów w każdym obszarze badawczym (jest ich 10). Jest to od 1 do 4 punktów. Wyjątkiem jest punkt 3 w części III (Inflacja i stopy procentowe), gdzie ze względu na mniejsze zróżnicowanie między krajami członkowskimi UE (efekt wspólnej polityki UE) liczba możliwych do uzyskania punktów wynosiła od 1 do 2 7. W efekcie minimalna liczba punktów wynosiła 10, a maksymalna 38. Zarówno łączną liczbę punktów jakie uzyskały poszczególne kraje UE, jak i liczbę punktów w poszczególnych obszarach badawczych pokazuje powyższa tabela. Należy podkreślić, że powyższy ranking ma względny charakter. Naszym zadaniem nie było przypisanie poszczególnym krajom określonego poziomu sprawności, a jedynie uporządkowanie powyższych krajów według tego kryterium, od najmniej do najbardziej sprawnych. W każdym obszarze (z wyjątkiem trzeciego) podzielono więc kraje na cztery grupy, a mianowicie te, które osiągają najlepsze wyniki w danej dziedzinie (1 punkt), nieco gorsze (2 punkty), znacznie słabsze (3 punkty) i najgorsze (4 punkty). Klasyfikacja ta ma więc jedynie charakter porządkowy i obejmuje tylko kraje członkowskie UE (25). Kolejność poszczególnych krajów w tej tabeli jest alfabetyczna. Z tego względu wskazane jest ich uporządkowanie według liczby punktów, a więc poziomu sprawności. Najbardziej sprawne są kraje, które uzyskały łącznie najmniejszą liczbę punktów, a najmniej które otrzymały ich najwięcej. Lista ta wygląda następująco: 1. Finlandia 12, 2. Dania 13, 3. Szwecja 14, 4. Holandia 17, 5-6. Austria, Luksemburg 18, 7-8. Irlandia, Niemcy 20, 9. W. Brytania 21, 10-11. Francja, Słowenia 22, 12. Belgia 23, 13. Hiszpania 26, 14-17. Cypr, Grecja, Portugalia, Włochy 27, 18-20. Czechy, Malta, Estonia 28, 21-22. Litwa, Łotwa 29, 23-24. Słowacja, Węgry 31, 25. Polska 33. Na czele tej listy znajdują się 3 kraje skandynawskie (Finlandia, Dania i Szwecja). Z tego względu można uznać systemy gospodarcze tych krajów za najbardziej sprawne. Kraje te są najbardziej skuteczne w osiąganiu celów społeczno-gospodarczych. To pierwsza, dająca się wyodrębnić grupa krajów. Do drugiej grup można zaliczyć kraje, które uzyskały od 17 do 23 punktów i zajęły miejsca od 4 do 12. Są to kraje, które odbiegają nieco od pierwszej grupy (różnica między trzecim i czwartym krajem jest wyraźna i wynosi trzy punkty), jak i następnej (również występuje tam 3-punktowa różnica). Ponadto należy to podkreślić są to kraje, które uzyskały mniej niż połowę możliwych do zdobycia punktów, a także zmieściły się poniżej średniej ważonej dla krajów UE (25) 23,64 punktu. W tej grupie znajdują się, podobnie jak 7 Punkty te przyznawali autorzy kolejnych rozdziałów (Swadźba, 2007d).
Liberalizm i opiekuńczość a sprawność systemów gospodarczych państw w Unii Europejskiej 21 w pierwszej, kraje starej UE. Jedynym wyjątkiem jest tutaj Słowenia, która uplasowała się na 11 miejscu, a więc na końcu tej listy. Pozostałe kraje, co jest zrozumiałe, uzyskały wyniki powyżej przeciętnej dla UE, a więc cechuje ich niższa sprawność funkcjonującego tam systemu gospodarczego. W tej grupie znalazły się: Hiszpania, Grecja, Portugalia i Włochy ( stare kraje UE) oraz wszystkie pozostałe nowe kraje UE. Warto dodać, że wspomniane 4 kraje starej UE mieszczą się na początku tej części listy, a więc ich systemy gospodarcze są bardziej sprawne. Uzyskały one 26-27 punktów, a więc nie wiele powyżej średniej unijnej. Ze względu na liczbę punktów kraje, które uzyskały od 26 do 33 punktów można również podzielić na dwie grupy, a mianowicie, grupa trzecia (26-29 punktów) oraz grupa czwarta (31-33 punktów). Różnica punktowa jest miedzy nimi widoczna (podobnie jak między grupą pierwszą a drugą oraz drugą a trzecią). W tej ostatniej grupie znalazły się 3 kraje: Słowacja, Węgry i Polska, a więc systemy gospodarcze tych krajów są najmniej sprawne. Do grupy tej, niestety, należy również Polska. W dodatku zajęła ostatnie miejsce. Z racji tej, że wskaźniki, które zostały wykorzystane do oceny sprawności systemu gospodarczego zostały podzielone na trzy grupy (1. podstawowe wskaźniki makroekonomiczne, 2. wskaźniki dotyczące jakości życia oraz 3. opracowane przez międzynarodowe instytucje wskaźniki innowacyjności i międzynarodowej konkurencyjności) warto przyjrzeć się jak wypadły poszczególne kraje w poszczególnych obszarach, które były przedmiotem badań. W tym celu należałoby zsumować oddzielnie liczbę punktów dla wskaźników 1-5, 6-8 i 9-10. Można wtedy zauważyć, że: 1. Jeżeli chodzi o sytuację makroekonomiczną krajów członkowskich UE(25), a tym samym skuteczność polityki makroekonomicznej (uwzględniono tutaj jej pięć podstawowych celów o charakterze ilościowym) to najlepiej wypadła co z pewnością nie jest niespodzianką Irlandia, która uzyskała 6 punktów. Dalsze miejsca zajęły w tym cząstkowym rankingu kraje skandynawskie (podobna kolejność jak w rankingu głównym) oraz Luksemburg, który podobnie jak Irlandia zajął tutaj lepszą pozycję niż w łącznej klasyfikacji. 2. Z punktu widzenia pozostałych celów społeczno-gospodarczych o charakterze jakościowym (kolejne 3 wskaźniki) na pierwszym miejscu z tą samą liczbą punktów (3 punkty, a więc najmniejsza liczba jaka była możliwa do osiągnięcia) są kraje skandynawskie, powszechnie uważane za kraje najbardziej opiekuńcze reprezentujące model państwa dobrobytu. Ich czołowa pozycja w tym rankingu cząstkowym jest oczywista. Większe zdziwienie może wywołać ze 4 punktami Słowenia, która zajęła 4 miejsce. Następne miejsca przypadły Austrii i Holandii (5 punktów). Na końcu tego rankingu znajduje się Łotwa i Polska (11 punktów) oraz z 10-punktami Estonia i Irlandia. Końcowa pozycja Irlandii w tym rankingu przesunęła ten kraj na dalsza pozycję w łącznym rankingu (7 miejsce). 3. W rankingu innowacyjności i konkurencyjności gospodarek ponownie najlepiej wypada Dania, Finlandia i Szwecja. Nic więc dziwnego, że kraje te są w czołówce jeżeli chodzi o sprawność gospodarek w ogóle. Dobrze tutaj wypadły takie kraje jak: Austria, Holandia, Luksemburg i Niemcy (3 punkty), a najgorzej Włochy (8 punktów!). Na końcu tej listy (7 punktów) są również: Cypr, Grecja, Hiszpania, Malta, Polska, Słowacja i Węgry. W tym rankingu jak wcześniej wspomniano wykorzystano badania międzynarodowych instytucji zajmujących się powyższa problematyką. W dalszej części przejdziemy do pokazania zależności pomiędzy liberalizmem i opiekuńczością a sprawnością systemów gospodarczych 8. W tym celu wykorzystamy opracowane przez nas rankingi krajów członkowskich pod względem stopnia liberalizmu oraz poziomu opiekuńczości zaprezentowane we wcześniejszych opracowaniach (Swadźba 2006a, Swadźba 2007a). 8 Na temat zależności między liberalizmem a opiekuńczością w krajach UE zob Swadźba 2007c.
22 Stanisław Swadźba Liberalizm a sprawność w UE Ranking wg poziomu liberalizmu (Swadźba 2006a) przedstawiał się następująco: 1. Wielka Brytania 8,0, 2. Dania 8,5, 3. Irlandia 9,5, 4. Luksemburg 10,0, 5-6. Finlandia i Holandia 10,5, 7. Estonia 11, 8. Austria 12,5, 9. Litwa 13, 10-11. Szwecja i Cypr 13,5, 12-16. Niemcy, Belgia, Malta, Czechy i Węgry 14,0, 17-19. Łotwa, Słowacja i Słowenia 14,5, 20. Włochy 15,0, 21. Portugalia 15,5, 22-24. Hiszpania, Polska i Grecja 16,5, 25. Francja 17,5. Należałoby przypomnieć, że minimalna liczba punktów wynosiła tutaj 7 (największy poziom liberalizacji), a największa 20 (najmniejszy poziom liberalizacji). Kraje te zostały podzielone na 3 grupy, a mianowicie: I kraje liberalne (od 8 do 11 punktów), II kraje znajdujące się pomiędzy liberalizmem a interwencjonizmem (od 12,5 do 14,5 punktu, II kraje interwencjonistyczne (od 15 do 17,5 punktu). Zależność między stopniem liberalizacji a sprawnością systemów gospodarczych poszczególnych krajów przedstawia rysunek 1. Powyższy wykres pokazuje, że kraje UE, których sprawność przekracza przeciętny poziom unijny (12 krajów) to kraje w większym stopniu liberalne niż interwencjonistyczne. 6 z nich zaliczono do I grupy (największy poziom liberalizacji), 5 do II grupy (kraje znajdujące się pomiędzy liberalizmem a interwencjonizmem), a jedynie 1 (Francja) to kraj z III grupy (kraje interwencjonistyczne). Jeżeli chodzi o 3 najbardziej sprawne krajowe systemy gospodarcze to 2 z nich należą do I grupy (Finlandia i Dania), a 1 do II grupy (Szwecja). Z kolei z pozostałych 13 krajów o niższym poziomie sprawności (poniżej przeciętnej UE) tylko 1 należy do grupy I (gospodarki liberalne), a mianowicie Estonia. Pozostałe mieszczą się w II (7 krajów) bądź III grupie (5 krajów). Oceniona jako najmniej sprawna gospodarka Polski jest równocześnie jedną z najbardziej interwencjonistycznych (najmniej liberalnych gospodarek). Rysunek 1. Liberalizm a sprawność 20 19 Poziom liberalizmu 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 Grecja Polska Hiszpania Portugalia Słow acja Łotw a Włochy Czechy Węgry Malta Litw a Cypr Estonia Francja Słow enia Belgia Niemcy Austria Holandia Luksemburg Irlandia Wielka Brytania Szw ecja Finlandia Dania 7 6 34 33 32 31 30 29 28 27 26 25 24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 Sprawność Źródło: opracowanie własne.
Liberalizm i opiekuńczość a sprawność systemów gospodarczych państw w Unii Europejskiej 23 Opiekuńczość a sprawność w UE W rankingu wg poziomu opiekuńczości (Swadźba 2007a) poszczególne kraje członkowskie UE (25) zajęły następujące miejsca (w kolejności od najmniej do najbardziej opiekuńczych): 1. Cypr (8,5), 2-5. Estonia, Litwa, Łotwa i Polska (9), 6-7. Malta i Słowacja (9,5), 8. Węgry (10,5), 9. Grecja (11), 10-13. Czechy, Irlandia, Słowenia i Włochy (12), 14. W. Brytania (12,5), 15. Hiszpania (13,5), 16-18. Austria, Holandia i Portugalia (14), 19. Finlandia (14,5), 20. Francja (15,5), 21-23. Luksemburg, Niemcy i Szwecja (16), 24. Belgia (16,56), 25. Dania (17). Kraje, które uzyskały od 8,5 do 11 punktów uznane zostały za mało opiekuńcze, od 12 do 14,5 punktów za średnio opiekuńcze, a od 15,5 do 17 za bardzo opiekuńcze. Zależność między opiekuńczością a sprawnością systemów gospodarczych poszczególnych krajów członkowskich przedstawia rysunek 2. Na tym wykresie z kolei widzimy, że kraje przekraczające przeciętny poziom unijnej sprawności (I i II grupa) to kraje bardzo (6) i średnio opiekuńcze (6). Z pierwszej trójki pod względem sprawności 2 kraje (Dania i Szwecja) to kraje bardzo opiekuńcze, a 1 (Finlandia) to kraj średnio opiekuńczy, będący jednak bardzo blisko grupy najbardziej opiekuńczych krajów. Z kolei kraje o niższym poziomie sprawności (III i IV grupa) to w przeważającej większości kraje mało opiekuńcze (9). Tylko Hiszpania, Portugalia, Włochy i Czechy zaliczono do krajów o przeciętnym poziomie opiekuńczości. 3 najmniej sprawne kraje, w tym Polska (IV grupa) to równocześnie kraje mało opiekuńcze. Rysunek 2. Opiekuńczość a sprawność Stopień opiekuńczości 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 34 33 Polska 32 31 Portugalia Hiszpania Czechy Włochy Grecja Węgry Słow acja Litw a Malta Estonia Łotw a Cypr 30 29 28 27 26 25 24 23 Belgia Francja Niemcy Luksemburg Austria Wielka Brytania Irlandia Słow enia 22 21 Sprawność 20 19 18 17 Holandia 16 15 Dania Szw ecja Finlandia 14 13 12 11 10 Źródło: opracowanie własne. Podsumowanie Analiza poziomu liberalizacji, stopnia opiekuńczości oraz sprawności krajowych systemów gospodarczych przedstawiona w niniejszym opracowaniu pozwala na sformułowanie następujących wniosków: Kraje UE są również zróżnicowane jeżeli chodzi o sferę realną. Wyniki gospodarcze
24 Stanisław Swadźba poszczególnych krajów (wzrost gospodarczy, poziom zatrudnienia i bezrobocia, stopa inflacji itp.) są odmienne. Kraje te lepiej lub gorzej osiągają podstawowe cele polityki makroekonomicznej. Zróżnicowanie to odnosi się również do pozostałych celów związanych z jakością życia w krajach UE, a mianowicie występuje tam mniejsze lub większe zróżnicowanie dochodów, zróżnicowany jest stan środowiska naturalnego, a także wskaźniki dotyczące poziomu edukacji i zdrowotności. W efekcie zróżnicowany jest także poziom innowacyjności i konkurencyjności poszczególnych krajów członkowskich. Na ogół lepsze wyniki, a więc wyższą sprawność osiągają kraje bardziej rozwinięte. Są to kraje o wyższym poziomie PKB per capita. Występują również co w dużym stopniu pokrywa się z poprzednim podziałem duże różnice między starymi (wyższa sprawność) i nowymi (niższa sprawność) krajami UE. Wyższa sprawność cechuje kraje bardziej liberalne w porównaniu z krajami bardziej interwencjonistycznymi. Poziom opiekuńczości nie musi mieć negatywnego wpływu na sprawność systemu gospodarczego. Dobre rezultaty w tym zakresie osiągają kraje bardzo opiekuńcze (skandynawskie), ale także kraje o relatywnie niższym poziomie opiekuńczości. Możliwe jest więc osiągnięcie wysokiej sprawności systemu gospodarczego nie rezygnując z liberalizmu i solidarności społecznej co jest celem Unii Europejskiej. BIBLIOGRAFIA: 1. Balcerowicz L., (1993), Systemy gospodarcze. Elementy analizy porównawczej, Monografie i Opracowania nr 281, SGH, Warszawa. 2. Bal-Woźniak T., (2006), Innowacyjność systemów gospodarczych. Doświadczenie Polski na tle UE, USA i Japonii, w: Swadźba S. red., Systemy gospodarcze i ich ewolucja. Bilans pierwszych lat członkostwa w Unii Europejskiej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice. 3. Dach Z. red., (1997), Wprowadzenie do ekonomii, AE, Kraków. 4. Kowalik T., (2000), Współczesne systemy ekonomiczne. Powstanie, ewolucja, kryzys, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Warszawa. 5. Kozłowski S.G., (2004), Systemy ekonomiczne, UMCS, Lublin. 6. Swadźba S. red., (2005), Teoretyczne aspekty oceny krajowych systemów gospodarczych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice. 7. Swadźba S. red., (2006a), Analiza porównawcza poziomu liberalizacji systemów gospodarczych krajów członkowskich Unii Europejskiej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice. 8. Swadźba S. red., (2007a), Analiza porównawcza poziomu opiekuńczości w krajach Unii Europejskiej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice. 9. Swadźba S., (2007b), Integracja i globalizacja a system gospodarczy. Konsekwencje dla Polski, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice. 10. Swadźba S., (2007c), Liberalizm a opiekuńczość w krajach Unii Europejskiej, w: Kopycińska D. red., Polityka gospodarcza państwa, Katedra Mikroekonomii, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. 11. Swadźba S., (2007d), Sprawność systemów gospodarczych (na przykładzie krajów Unii
Liberalizm i opiekuńczość a sprawność systemów gospodarczych państw w Unii Europejskiej 25 Europejskiej), Zakład Systemów Gospodarczych, Katedra Ekonomii, Akademia Ekonomiczna im. K. Adamieckiego w Katowicach (maszynopis powielany). 12. Wilkin J., (1995), Jaki kapitalizm, jaka Polska?, PWN, Warszawa. 13. Woźniak M.G., (1992), Ekonomiczne problemy krajów postsocjalistycznych, Część I. Systemy gospodarcze w teorii ekonomii, AE, Kraków.