ROZDZIAŁ 6 LIBERALIZM A OPIEKUŃCZOŚĆ W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

Transkrypt

1 Stanisław Swadźba ROZDZIAŁ 6 LIBERALIZM A OPIEKUŃCZOŚĆ W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ Wprowadzenie W ostatnich latach procesy integracji i globalizacji przyczyniają się do ujednolicenia krajowych systemów gospodarczych. Widoczna jest tendencja do konwergencji systemowej. Nie oznacza to jednak, że w gospodarce światowej mamy do czynienia z uniwersalnym systemem gospodarczym. Systemy gospodarcze poszczególnych krajów nadal różnią się między sobą. Zróżnicowanie to występuje także w krajach o gospodarce rynkowej i demokratycznej. Odnosi się to również do krajów Unii Europejskiej (UE). Kraje te w wyniku przejścia na coraz wyższy szczebel integracji posiadają wiele cech wspólnych. Nadal jednak występują miedzy nimi różnice. Niektóre z nich są bardziej, a inne mniej liberalne (interwencjonistyczne). Ponadto różnią się one stopniem opiekuńczości, który w jednych krajach jest wyższy, a w innych niższy. Przedmiotem dalszych rozważań będzie określenie poziomu liberalizacji i opiekuńczości 25 krajów członkowskich UE 1, zmian jakie zachodzą w tym zakresie oraz perspektyw. Podstawą do wyciągnięcia wniosków na ten temat będą przede wszystkim badania przeprowadzone w Zakładzie Systemów Gospodarczych Katedry Ekonomii Akademii Ekonomicznej w Katowicach w latach Pierwsze z nich odnosiły się do poziomu liberalizacji (Ocena, 2005), a drugie do stopnia opiekuńczości (Ocena, 2006). W niniejszym opracowaniu skupimy się na relacjach między liberalizacją i opiekuńczością. Czy krajowe systemy gospodarcze mogą być zarówno liberalne, jak i opiekuńcze? Czy między nimi nie występuje sprzeczność? Czy są one do pogodzenia z punktu widzenia kształtowania się europejskiego (unijnego) modelu gospodarczego? Na te inne pytania postaramy się dać odpowiedź. Poziom liberalizacji krajów UE Poziom liberalizacji poszczególnych krajów członkowskich UE został określony na podstawie analizy następujących obszarów badawczych: A System własności, B Porządek konkurencji, C Bezpośrednie i pośrednie narzędzia oddziaływania państwa na sferę produkcji, D Redystrybucja a sfera produkcji, E Regulacje rynku pracy, F System finansowy. Ponadto uwzględniliśmy wyniki badań przeprowadzone przez The Heritage Foundation nad wolnością gospodarczą, która to opracowała tzw. wskaźnik wolności gospodarczej (Miles M., Feulner E., O Grady M., 2005) 2. Na tej podstawie dokonaliśmy podziału wszystkich krajów członkowskich UE na 3 grupy, a mianowicie: Najbardziej liberalne, a więc kraje w których istnieje największy stopień wolności gospodarczej (poziom interwencjonizmu jest najmniejszy). 1 Analizą objęto 25 krajów członkowskich UE. Nie uwzględniono Bułgarii i Rumuni, które do UE weszły dopiero z dniem 1 stycznia 2007 roku. 2 Szerzej na ten temat zob. Analiza, (2006), a także Swadźba (2006).

2 Liberalizm a opiekuńczość w krajach Unii Europejskiej 65 Kraje znajdujące się pomiędzy grupą I (liberalną) i III (interwencjonistyczną), a więc charakteryzujące się przeciętnym poziomem, zarówno liberalizmu jak i interwencjonizmu. Najbardziej interwencjonistyczne (największy zakres regulacji państwowej), a więc kraje w których stopień wolności gospodarczej jest najniższy. Należy podkreślić, że powyższy podział ma względny charakter. Naszym zadaniem nie było przypisanie poszczególnym krajom określonego poziomu liberalizmu lub interwencjonizmu, ich zmierzenie, a jedynie uporządkowanie powyższych krajów według tego kryterium, od najbardziej liberalnych do najbardziej interwencjonistycznych. Klasyfikacja ta ma więc jedynie charakter porządkowy. Do grupy I zaliczyliśmy następujące kraje: Wielka Brytania, Dania, Irlandia, Luksemburg, Finlandia, Holandia i Estonia. W II grupie krajów znalazły się: Austria, Litwa, Szwecja, Cypr, Niemcy, Belgia, Malta, Czechy, Węgry, Łotwa, Słowacja i Słowenia. III grupa krajów to: Włochy, Portugalia, Hiszpania, Polska, Grecja i Francja. Kolejność poszczególnych krajów w danej grupie nie jest przypadkowa. Jest ona zgodna z liczbą punktów przypisanych poszczególnym krajom w każdym obszarze badawczym. Poszczególnym krajom przypisano od 1 do 2 punktów (A, B, D, F) lub od 1 do 4 punktów (C, E, G). Uznano, że takie zróżnicowanie jest konieczne, gdyż wpływ analizowanych obszarów badawczych z punktu widzenia oceny systemu gospodarczego krajów członkowskich UE może być mniejszy (A, B, D, F) lub większy (C, E). Większa liczbę punktów przypisano również agregatowemu miernikowi wolności gospodarczej (G). W efekcie minimalna liczba punktów wynosiła 7, a maksymalna 20. W przypadku obszaru B wszystkim krajom przyznano 1,5 punktu uważając, że nie ma między nimi większej różnicy. Kraje zakwalifikowane do I grupy otrzymały od 8 do 11 punktów, do II grupy od 12,5 do 14,5 punktu, a do III grupy od 15 do 17,5 punktu. Tak więc kraje umieszczone na początku listy w każdej grupie państw są zawsze bardziej liberalne (lub mniej interwencjonistyczne). Należałoby również dodać, że granica między I a II grupą krajów jest bardziej widoczna (większa różnica punktów) niż między II a III grupą (mniejsza różnica punktów). Szczegółowe informacje na ten temat zawiera tabela 1. Tabela 1. Kraje Unii Europejskiej według poziomu liberalizacji Lp. Kraj Razem A B C D E F G 1 W. Brytania 8 1 1, ,5 1 2 Dania 8,5 1,5 1,5 1 1, Irlandia 9,5 1,5 1, ,5 1 4 Luksemburg 10 1,5 1,5 1,5 1 2, Finlandia 10,5 1 1,5 2 1,5 2 1, Holandia 10,5 1 1, Estonia 11 1,5 1,5 1,5 1, Austria 12,5 1 1,5 2, ,5 2 9 Litwa ,5 2,5 1,5 2, Szwecja 13,5 1,5 1,5 2, Cypr 13,5 1,5 1,5 2,5 1,5 2, Niemcy ,5 2, Belgia 14 1,5 1,5 2, , Malta 14 1,5 1,5 2,5 2 2, Czechy ,5 2,

3 66 Stanisław Swadźba Węgry 14 1,5 1,5 2,5 1, Łotwa 14,5 2 1,5 2,5 1,5 2,5 1, Słowacja 14,5 2 1, Słowenia 14,5 2 1, Włochy 15 1,5 1,5 3 1,5 3 1, Portugalia 15,5 1,5 1,5 2 1, Hiszpania 16,5 1 1, Polska 16,5 2 1,5 4 1,5 2 1, Grecja 16,5 1,5 1,5 3 1, Francja 17,5 1,5 1,5 2, A System własności, B Porządek konkurencji, C Bezpośrednie i pośrednie narzędzia oddziaływania państwa na sferę produkcji, D Redystrybucja a sfera produkcji, E Regulacje rynku pracy, F System finansowy, G Agregatowy miernik wolności gospodarczej Źródło: opracowanie własne na podstawie Ocena, (2005) oraz Analiza, (2006) Jeżeli chodzi o pierwszą grupę to na jej czele znajduje się Wielka Brytania. Ta pozycja nie budzi żadnych wątpliwości, jest zgodna z powszechnym odczuciem, że jest to najbardziej liberalny kraj w Unii. Podobnie jest w przypadku Irlandii, która zajęła trzecie miejsce. Zaskoczeniem natomiast może być druga pozycja Danii, a także piąte miejsce Finlandii. Są to kraje skandynawskie znane powszechnie ze swojej opiekuńczości. Na uwagę zasługuje również zakwalifikowanie Estonii do tej grupy państw. Jest to jedyny nowy kraj unijny w tej grupie, w dodatku kraj, który jeszcze 15 lat temu nie miał swojej niepodległości i funkcjonował w ramach silnie scentralizowanego systemu komunistycznego w dawnym ZSRR. Jednak dla znawców problematyki nie powinno to być zaskoczeniem. Jest to efekt bardzo liberalnej i szokowej transformacji gospodarczej wprowadzanej w od samego początku w tym kraju. W drugiej grupie znalazła się największa liczba krajów (12). Jest tutaj aż 8 krajów nowoprzyjętych do UE. Ze starej Unii tylko: Niemcy (jedyny duży kraj), Austria (silnie związana gospodarczo, politycznie i kulturowo z Niemcami), Szwecja (w której jak widać poziom regulacji państwowej w gospodarce jest silniejszy niż w pozostałych krajach skandynawskich) oraz Belgia. W trzeciej grupie najbardziej regulowanym krajem okazała się Francja, co nie jest niespodzianką. Tradycje etatystyczne w tym kraju są zakorzenione od dawna i ciągle silne. Ponadto są tutaj kraje Południa Europy: Grecja, Hiszpania, Portugalia i Włochy (najmniej etatystyczne). Niewątpliwie jest to pewna ciekawostka, którą można wytłumaczyć albo czynnikami kulturowymi (wspólna historia, tradycja itp.) albo politycznymi (późniejsze wejście tych krajów do grupy państw demokratycznych). Nie powinno być również zaskoczeniem miejsce Polski w tej grupie krajów. Ciągotki do nadmiernego regulowania naszej gospodarki przez władze państwowe są ciągle silne. Stopień opiekuńczości krajów UE Na podstawie przeprowadzonych badań należy stwierdzić, że stopień konwergencji jeżeli chodzi o opiekuńczość jest znacznie mniejszy. Różnice występujące pomiędzy poszczególnymi krajami są ciągle bardzo duże. Nie można więc mówić o jednym socjalnym modelu europejskim. Jest ich wiele 3. Zróżnicowane są przyjęte rozwiązania o charakterze 3 W literaturze przedmiotu podkreśla się to zróżnicowanie. Wymienia się wiele modeli państwa opiekuńczego. W UE można wymienić: 1) Konserwatywne, kooperatywne państwo opiekuńcze; 2) Model Śródziemnomorski

4 Liberalizm a opiekuńczość w krajach Unii Europejskiej 67 instytucjonalnym. Poziom opiekuńczości państwa w poszczególnych krajach członkowskich UE jest więc również bardzo zróżnicowany. Ta różnorodność z pewnością kontrastuje z dużym ujednoliceniem rozwiązań systemowych w sferze produkcji. To pierwszy nasuwający się wniosek. Z tego względu należałoby się zastanowić nad przyczynami tego zróżnicowania. Dlaczego stopień konwergencji jest tutaj mniejszy? Z czego wynikają opóźnienia w realizacji idei socjalnej Europy? Nie ma jednej przyczyny tego zróżnicowania. Jest ich wiele. W dużym stopniu są to te same przyczyny, które opóźniają proces konwergencji systemowej w sferze produkcji i wymiany. W tym miejscu należałoby zwrócić uwagę na następujące aspekty: Zagadnienia te (szeroko mówiąc sprawy społeczne) stały się przedmiotem zainteresowań na szczeblu Wspólnoty stosunkowo późno w porównaniu z innymi dziedzinami życia gospodarczego. Dopiero w latach 70. XX wieku (po kryzysie gospodarczym lat 70.). Od samego początku nie było i nie ma powszechnej zgody na unifikację regulacji sfery redystrybucji. Nie chcą tego wszystkie kraje. Najbardziej jest tutaj znany opór Wielkiej Brytanii, która sądzi, że miałoby to niekorzystny wpływ na wzrost gospodarczy i międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Podobnego zdania są także niektóre nowe kraje UE. Poszczególne kraje członkowskie UE znajdują się na różnym poziomie rozwoju gospodarczego, zwłaszcza po ostatnim rozszerzeniu. Różnice w PKB per capita są znaczne. Kraje te nie sprostałyby wszystkim wspólnym europejskim standardom. Ogromną rolę odgrywają tutaj różnice społeczno-kulturowe. Mimo wielu cech wspólnych, pomiędzy poszczególnymi krajami członkowskimi UE istnieją duże różnice. Poszczególne kraje posiadają inną historię, tradycję, religię itp. Te czynniki mają również istotny wpływ na stosowane rozwiązania systemowe, które zakorzenione są w doświadczeniu historycznym i akceptowanych społecznie sposobach podejściach do kwestii społecznych. Z tego względu inne zapotrzebowanie na opiekuńczość występuje w krajach skandynawskich, a inne w krajach śródziemnomorskich. Pozostałość po wcześniejszych systemach funkcjonujących w krajach członkowskich UE. Jak wiadomo 8 nowych krajów członkowskich to dawne kraje socjalistyczne w których występował system gospodarki centralnie planowanej. Państwo miało tam ogromny wpływ na życie społeczno-gospodarcze, wpajało społeczeństwu, że jego możliwości, również w sferze redystrybucji, są nieograniczone. Stąd silna tęsknota za państwem opiekuńczym, chęć otrzymywania świadczeń socjalnych porównywalnych z innymi krajami UE, pomimo niższego poziomu PKB per capita (Ocena, 2006). Nasze badania pokazują, że zróżnicowanie występuje we wszystkich obszarach badawczych, a mianowicie: system szkolnictwa i oświaty, ochrona zdrowia, emerytalny i rentowy, polityki rynku pracy i zasiłki dla bezrobotnych, formy pomocy dla dzieci, rodzin i osób w podeszłym wieku, a także formy wsparcia budownictwa mieszkaniowego. Trudno jest jednoznacznie wskazać w których dziedzinach jest ono większe, a w których mniejsze. Przejdźmy wobec tego do klasyfikacji krajowych systemów gospodarczych 25 krajów członkowskich UE. Trzeba jednak podkreślić, że ocena krajowych systemów gospodarczych z punktu widzenia poziomu opiekuńczości, a tym bardziej próba klasyfikacji wszystkich 25 krajów członkowskich UE nie jest sprawą prostą. Wynika to przede wszystkim ze wspomnianego wcześniej dużego zróżnicowania systemowego (system edukacji, ochrony zdrowia itd.), które utrudnia dokonywanie porównań. Występują różne podmioty regulacji (orga- (model Latin Rim); 3) Społeczno-demokratyczne państwo opiekuńcze; 4) Model anglosaski; 5) Model postkomunistyczny. Zob. Y. Lorens (2005).

5 68 Stanisław Swadźba ny państwowe, samorządowe, rynek) oraz stosowane są różne narzędzia (zarówno o charakterze administracyjnym, jak i ekonomicznym). W efekcie mamy wiele kombinacji stosowanych polityk zabezpieczenia społecznego. W niektórych krajach świadczenia (np. zdrowotne lub emerytalne) finansowane są składek ubezpieczonego, a w innych z podatków. Na podstawie tego nie można jednak stwierdzić, że większy poziom opiekuńczości występuje w drugiej grupie krajów. W pierwszej może bowiem być stosowany system dopłat ze strony państwa. Metody wsparcia ze strony państwa są bardzo zdywersyfikowane, często ukryte i trudne do uchwycenia. Różny może być zakres i rodzaj świadczeń bezpłatnych, ich poziom itp. Nie można również dokonać oceny opiekuńczości państwa jedynie na podstawie wydatków państwa (nawet jeżeli podamy je w procentach PKB, w przeliczeniu na 1 mieszkańca i uwzględnimy parytet siły nabywczej). Różna bowiem może być efektywność ich wykorzystania, w poszczególnych krajach inna może być struktura demograficzna społeczeństwa i chwilowo większe potrzeby na środki finansowe, przeprowadzenie gruntownych reform systemowych również często związane jest z chwilowym znacznym wzrostem wydatków na cele społeczne. Wreszcie należałoby wspomnieć o braku wielu szczegółowych danych statystycznych w przypadku niektórych krajów co także utrudnia dokonanie analizy porównawczej. Z tego względu przedstawiona klasyfikacja z pewnością jest bardzo ułomna i ma w jakimś stopniu charakter subiektywny (Ocena, 2006). Na podstawie przeprowadzonych badań dokonaliśmy podziału wszystkich krajów członkowskich UE na 3 grupy, a mianowicie: Najmniej opiekuńcze, a więc kraje w których poziom redystrybucji z reguły jest najmniejszy. Przeznacza się tutaj mniej pieniędzy na świadczenia socjalne. Większą rolę odgrywa rynek. Do tej grupy zaliczyliśmy następujące kraje: Cypr, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Malta, Słowacja, Węgry, Grecja. Kraje o przeciętnym poziomie opiekuńczości, a więc znajdujące się pomiędzy grupą I a III. W tej grupie krajów znalazły się: Czechy, Irlandia, Słowenia, Włochy, Wielka Brytania, Portugalia, Hiszpania, Holandia, Austria, Finlandia. Najbardziej opiekuńcze, a więc kraje w których stopień redystrybucji dochodów jest największy, a udział rynku najmniejszy. Państwo przeznacza tutaj relatywnie znacznie więcej środków na zabezpieczenie społeczne w porównaniu z wcześniejszymi krajami. Trzecia grupa krajów to: Francja, Luksemburg, Niemcy, Szwecja, Belgia, Dania. Należy podkreślić, że powyższy podział w tym wypadku ma również względny charakter. Naszym zadaniem nie było przypisanie poszczególnym krajom określonego poziomu opiekuńczości, ich zmierzenie, a jedynie uporządkowanie powyższych krajów według tego kryterium, od najmniej do najbardziej opiekuńczych. Klasyfikacja ta ma więc jedynie charakter porządkowy. Kolejność poszczególnych krajów nie jest przypadkowa. Jest ona zgodna z liczbą punktów przypisanych poszczególnym krajom w każdym obszarze badawczym, które zostały zawarte w poszczególnych punktach rozdziału trzeciego. Poszczególnym krajom przypisano od 1 do 2 punktów (szkolnictwo i oświata oraz mieszkalnictwo) lub od 1 do 4 punktów (ochrona zdrowia, emerytury i renty, aktywna polityka rynku pracy i zasiłki dla bezrobotnych oraz opieka nad dziećmi i osobami w podeszłym wieku). Uznano, że takie zróżnicowanie jest konieczne, gdyż wpływ analizowanych obszarów badawczych jest zróżnicowany, inny jest chociażby ich udział w wydatkach państwa. W efekcie minimalna liczba punktów wynosiła 6, a maksymalna 20. Kraje zakwalifikowane do I grupy otrzymały od 8,5 do 11 punktów, do II grupy od 12 do 14,5 punktu, a do III grupy od 15,5 do 17 punktu. Tak więc kraje umieszczone na początku listy w każdej grupie państw są zawsze mniej opiekuńcze w porównaniu z krajami umieszczonymi na jej końcu. Szczegółowe informacje na ten temat zawiera tabela 2.

6 Liberalizm a opiekuńczość w krajach Unii Europejskiej 69 Tabela 2. Kraje Unii Europejskiej według stopnia opiekuńczości Lp. Kraj Razem A. B. C. D. E. F. 1 Cypr 8, , Estonia 9 1, , Litwa 9 1,5 1,5 2, ,5 2-5 Łotwa 9 1,5 2, Polska 9 1,5 1,5 2,5 1 1, Malta 9, , Słowacja 9,5 1,5 1, ,5 1 8 Węgry 10,5 1,5 1,5 2,5 1 2,5 1,5 9 Grecja 11 1, ,5 1,5 1, Czechy 12 1,5 2 3, Irlandia 12 1, , Słowenia 12 1, , Włochy 12 1, , W. Brytania 12,5 1 2,5 1,5 1, Portugalia ,5 1,5 16 Hiszpania 13,5 1, ,5 2, Austria 14 1, , Holandia 14 1,5 3 2,5 4 1,5 1,5 19 Finlandia 14,5 2 1, Francja 15,5 1,5 2, , Luksemburg ,5 4 2, Niemcy ,5 3, Szwecja ,5 2,5 3,5 2, Belgia 16,5 1,5 3,5 4 3,5 2,5 1,5 25 Dania 17 1,5 4 1, A Szkolnictwo i oświata, B Ochrona zdrowia, C Emerytury i renty, D Aktywna polityka rynku pracy i zasiłki dla bezrobotnych, E Opieka nad dziećmi i osobami w podeszłym wieku, F Mieszkalnictwo Źródło: opracowanie własne na podstawie Ocena, (2006) Jak można w skrócie ocenić poszczególne grupy? Jeżeli chodzi o pierwszą grupę to należą do niej przede wszystkim nowe kraje UE. Jest tutaj osiem krajów z nowej dziesiątki, która w 2004 roku przystąpiła do UE. Są to najbiedniejsze kraje Unii, ich PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca jest najmniejszy (nawet uwzględniając parytet siły nabywczej). W tej grupie mieści się również Grecja, najbiedniejszy kraj starej Unii (zajmuje jednak ostatnie miejsce w tej grupie). Widać więc tutaj wyraźną zależność między poziomem PKB per capita a stopniem opiekuńczości. W drugiej grupie znalazły się Czechy i Słowenia, dwa nowe kraje UE. Reprezentują one jednak najniższy poziom opiekuńczości. W dolnej części tej grupy jest Irlandia i Wielka Brytania, kraje bogatsze w porównaniu z Portugalią i Hiszpanią, a więc zależność między poziomem PKB per capita a stopniem opiekuńczości nie jest już tak widoczna. Wynika to z odmiennych modeli polityki socjalnej występujących w tych krajach modelu neoliberalnego i śródziemnomorskiego (w grupie tej są również Włochy, które również zaliczamy do tego modelu). W trzeciej, najmniej licznej, grupie mamy kraje bogate o zbliżonym poziomie PKB per capita (wyjątkiem jest tutaj Luksemburg o znacznie wyższym dochodzie w przeliczeniu

7 70 Stanisław Swadźba na 1 mieszkańca najbogatszy kraj UE). Pierwsze miejsce zajmuje Dania, która w czterech obszarach badawczych (na sześć) uzyskała maksymalny wynik. Reprezentuje ona, podobnie jak znajdująca się nieco niżej Szwecja, skandynawski model państwa dobrobytu. Są tutaj również Niemcy państwo przesocjalizowane, podobnie jak nie godząca się na obniżenie socjalnej pomocy Francja. Pewnym zaskoczeniem może być wysoka pozycja Belgii, która we wszystkich klasyfikacjach otrzymywała stosunkowo wysoką liczbę punktów (chociaż tylko jeden raz maksymalną). Interesujące jest porównanie powyższej listy rankingowej z wydatkami na cele socjalne jako % PKB oraz wydatkami według PPS per capita we wszystkich krajach członkowskich UE. Jeżeli chodzi o pierwsze porównanie to na ogół udział wydatków na cele socjalne jako % PKB jest silnie skorelowany z poziomem opiekuńczości. Najwyższy odsetek PKB na ten cel przeznaczają Szwecja, Dania, Francja, i Niemcy (powyżej 30%), a w dalszej kolejności Belgia (nieco poniżej 30%). Wszystkie te kraje uzyskały w naszym rankingu największą liczbę punktów i zostały włączone do grupy najbardziej opiekuńczych krajów. Wyjątkiem jest tutaj Luksemburg (niższy odsetek PKB przeznaczany na cele socjalne). Można to jednak wytłumaczyć relatywnie bardzo wysokim poziomem PKB per capita. Z kolei kraje, które relatywnie przeznaczają najmniej PKB na sfinansowanie opiekuńczych funkcji państwa znajdują się z reguły w grupie krajów najmniej opiekuńczych (z pierwszej siódemki sześć). Wyjątkiem jest tutaj Irlandia, która wydaje się być bardziej opiekuńcza w porównaniu z przeznaczonymi na ten cel środkami. Może to świadczyć o dobrym ich wykorzystaniu. Natomiast Polska, a także Węgry i Grecja, wydają relatywnie więcej w porównaniu z poziomem ich opiekuńczości. To może oznaczać słabe wykorzystanie przeznaczonych na pomoc socjalną środków. Również silna jest korelacja poziomu wydatków socjalnych per capita z poziomem opiekuńczości. Tutaj widać wyraźną dominację Luksemburga w poziomie wydatków (stąd wysoka pozycja w naszym rankingu) oraz ich najniższy poziom w 10 nowych krajach UE (zajmują dokładnie dziesięć ostatnich miejsc). Nic więc dziwnego, że w większości zaliczyliśmy je do grupy krajów najmniej opiekuńczych. Szczegółowe informacje na temat zajętych miejsc w rankingu krajów UE pod względem opiekuńczości (wyniki własnych badań) oraz poziomu wydatków socjalnych (jako % PKB oraz w przeliczeniu na 1 mieszkańca w PPS) podaje tabela 3. Tabela 3. Rankingi krajów Unii Europejskiej Według stopnia opiekuńczości Wydatki socjalne (% PKB) Wydatki socjalne (PPS per capita) Lp. Kraj Lp. Kraj Lp. Kraj 1 Cypr 1-2 Estonia 1 Łotwa 2-5 Estonia 1-2 Łotwa 2 Litwa 2-5 Litwa 3 Litwa 3 Estonia 2-5 Łotwa 4 Cypr 4 Słowacja 2-5 Polska 5 Irlandia 5 Polska 6-7 Malta 6 Słowacja 6 Węgry 6-7 Słowacja 7 Malta 7 Malta 8 Węgry 8 Hiszpania 8 Cypr 9 Grecja 9 Czechy 9 Czechy Czechy 10 Węgry 10 Słowenia Irlandia 11 Polska 11 Portugalia Słowenia 12 Luksemburg 12 Hiszpania Włochy 13 Portugalia 13 Grecja 14 W. Brytania 14 Słowenia 14 Irlandia 15 Portugalia 15 Grecja 15 Włochy

8 Liberalizm a opiekuńczość w krajach Unii Europejskiej Hiszpania 16 Włochy 16 Finlandia Austria 17 W. Brytania 17 W. Brytania Holandia 18 Finlandia 18 Niemcy 19 Finlandia 19 Holandia 19 Francja 20 Francja 20 Austria 20 Belgia Luksemburg 21 Belgia 21 Holandia Niemcy 22 Niemcy 22 Austria Szwecja Dania 23 Dania 24 Belgia Francja 24 Szwecja 25 Dania 25 Szwecja 25 Luksemburg Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat oraz Joint, (2005) Jak wiadomo systemy gospodarcze nie są niezmienne. Na to zwracaliśmy już wielokrotnie uwagę. Tak jest również w przypadku krajowych systemów gospodarczych 25 państw członkowskich UE. Jaki jest wobec tego kierunek ich ewolucji? Czy w ostatnich latach widoczna jest jakaś wyraźna tendencja? W stronę jakiego modelu gospodarczego zmierzają powyższe kraje? Ostatnie lata (dekada lat 90. XX w. i pierwsze lata XXI w.) nie pokazują wbrew temu co się często mówi większych zmian. Pokazują to chociażby dane statystyczne. Przeciętny poziom wydatków na cele społeczne (jako % PKB) w całej Unii nie uległ większej zmianie i utrzymywał się na podobnym poziomie. Oczywiście w niektórych krajach zaszły większe zmiany, np. znaczny spadek w Szwecji (był tam bardzo wysoki) i wzrost w Grecji i Portugalii (był tam relatywnie bardzo niski). Tempo wzrostu tych wydatków było cały czas dodatnie, wyższe na początku lat 90., najniższe w latach późniejszych i nieco wyższe na początku XXI wieku. W przeliczeniu na 1 mieszkańca przyrost był znacznie większy. Nie uległa również większej zmianie struktura tych wydatków. Wyraźna zmiana (spadek udziału) był jedynie po stronie wydatków związanych z bezrobociem. W innych działach odnotowano minimalny wzrost. Również szczegółowa analiza obszarów badawczych mieszczących się w ramach sfery redystrybucji nie pokazuje radykalnych zmian o charakterze instytucjonalnym, które miałyby świadczyć o odchodzeniu od obecnego poziomu opiekuńczości, bądź jego znaczne zwiększanie. Powyższe tendencje występowały równocześnie. W krajach nadopiekuńczych pierwsza, a w krajach mało opiekuńczych druga. Unia jako całość nie zmieniła swojego oblicza. Zauważalne były raczej działania w kierunku uczynienia istniejącego systemu bardziej efektywnym (restrukturyzacja wydatków, próby przeprowadzenia niezbędnych reform itd. (Ocena, 2006). Liberalizm a opiekuńczość Obecnie przejdziemy do porównania rankingu 25 krajów UE pod względem liberalizmu z rankingiem krajów pod względem opiekuńczości. Graficznie przedstawia to rysunek 1.

9 72 Stanisław Swadźba Rysunek 1. Liberalizm a opiekuńczość w krajach Unii Europejskiej 20 Stopień opiekuńczości Belgia Francja Niemcy Szwecja Austria Hiszpania Portugalia Czechy Włochy Słowenia Grecja Węgry Słowacja Malta Polska Litwa Łotwa Cypr Finlandia Holandia Estonia Irlandia Dania Luksemburg W. Brytania 0 20 Poziom liberalizacji Źródło: opracowanie własne na podstawie Ocena, (2005) oraz Ocena, (2006) 0 Uwzględniając powyższe dwie klasyfikacje (według poziomu liberalizacji oraz stopnia opiekuńczości) kraje UE możemy podzielić na 9 grup, a mianowicie: Liberalne i mało opiekuńcze (Estonia) Liberalne i średnio opiekuńcze (Wielka Brytania, Irlandia, Holandia i Finlandia) Liberalne i opiekuńcze (Dania i Luksemburg) Liberalno-interwencjonistyczne i mało opiekuńcze (Litwa, Cypr, Malta, Węgry, Łotwa, Słowacja) Liberalno-interwencjonistyczne i średnio opiekuńcze (Austria, Czechy, Słowenia) Liberalno-interwencjonistyczne i opiekuńcze (Szwecja, Niemcy, Belgia) Interwencjonistyczne i mało opiekuńcze (Polska, Grecja) Interwencjonistyczne i średnio opiekuńcze (Włochy, Portugalia, Hiszpania) Interwencjonistyczne i opiekuńcze (Francja) Szczegółowa analiza poziomu liberalizacji i stopnia opiekuńczości tych krajów pozwala nam stwierdzić, że: Najwięcej krajów znajduje się pośrodku, a więc reprezentuje przeciętny poziom liberalizmu i interwencjonizmu (12 krajów) lub przeciętny stopień opiekuńczości (10 krajów). Najmniej krajów znajduje się na obrzeżach. Są to kraje, które reprezentują skrajności (1 kraj liberalny i mało opiekuńczy, 1 kraj interwencjonistyczny i opiekuńczy, 2 kraje interwencjonistyczne i mało opiekuńcze, 2 kraje liberalne i opiekuńcze). Najwięcej krajów (6) znalazło się w grupie: liberalno-interwencjonistyczne i mało opiekuńcze. Wobec powyższego możemy wyciągnąć wniosek, że między liberalizmem a opiekuńczością nie musi występować sprzeczność. Są one do pogodzenia. Tak jest w Danii i Luk-

10 Liberalizm a opiekuńczość w krajach Unii Europejskiej 73 semburgu (kraje liberalne i opiekuńcze), ale także chociaż w mniejszym stopniu w 10 innych krajach, które próbują na swój sposób łączyć liberalizm i opiekuńczość (kraje liberalne i średnio opiekuńcze, liberalno-interwencjonistyczne i opiekuńcze oraz liberalnointerwencjonistyczne i średnio opiekuńcze). W sumie więc prawie połowa krajów członkowskich UE uznaje, że bliski im jest zarówno liberalizm, jak i opiekuńczość. W tym miejscu należałoby dodać, że taka symbioza liberalizmu i opiekuńczości jest nie tylko możliwa, ale wręcz pożądana. Jest ona zgodna z ideą spójności społecznoekonomicznej, która ma być wyróżnikiem systemu gospodarczego Unii Europejskiej. Jest to jak pisze M.G. Woźniak zdolność systemu ekonomicznego do harmonizowania ekonomiczności i sprawiedliwości, która umożliwi pomnażanie dobrobytu społecznego poprzez wartościowy rozwój możliwie największej liczby ludzi we wszystkich aspektach bytu ludzkiego (Woźniak, 2006b, s. 8). To system w którym państwo powinno nie tylko korygować dochody, ale przede wszystkim dbać o równość szans uczestników gospodarowania i możliwości realizowania wartościowego życia (Woźniak, 2006b, s. 16). W praktyce ideę spójności społeczno-ekonomicznej wprowadza się za pomocą zasady subsydiarności państwa, która obowiązuje wszystkich członków UE, oraz całego ich dorobku prawnego, na mocy którego uruchamiane są korygujące funkcjonowanie rynków instrumenty i mechanizmy regulacji. Są one deklarowane na poziomie władz Wspólnot Europejskich, zaś przyjęte ich sposoby realizacji są w poszczególnych państwach członkowskich wspomagane za pomocą funduszy strukturalnych i spójności (Woźniak, 2006a, s. 168). Taki system gospodarczy deklaruje Unia Europejska, w takim kierunku chce zmierzać. Na koniec należałoby się zastanowić jakie są perspektywy ewolucji krajowych systemów gospodarczych. Tendencja do konwergencji systemowej w kierunku bardziej liberalnej gospodarki tak czy owak utrzyma się. W tym kierunku zmierza zdecydowana większość krajów członkowskich UE. Widać to zarówno w krajach starej Unii (przykładowo w krajach skandynawskich, a także w Niemczech) jak i krajach nowoprzyjętych. Te ostatnie m.in. w tym widzą szansę ich rozwoju. Jednak UE z pewnością nie odejdzie od regulacji sfery produkcji i wymiany w ogóle. Tam gdzie to będzie potrzebne będzie się starała wprowadzić regulacje na szczeblu wspólnotowym co wynika z idei jednolitego rynku. Podejście interwencjonistyczne będzie więc bardziej widoczne raczej na szczeblu ponadnarodowym. W efekcie systemy gospodarcze państw członkowskich będą coraz bardziej zbieżne, będzie miał miejsce proces konwergencji systemowej (wspierany dodatkowo przez postępującą globalizację), a Europa będzie zmierzała w stronę jednolitego unijnego modelu gospodarczego. Będzie to jednak proces tak jak do tej pory stopniowy i powolny. Model europejski będzie się krystalizował. To, że Europa pójdzie w stronę modelu bardziej liberalnego jest chyba przesądzone. Dane statystyczne pokazują, który model gospodarczy w ostatnich latach sprawdza się lepiej. Wyniki gospodarki brytyjskiej są zdecydowanie lepsze w porównaniu z gospodarką francuską. Odnosi się to do PKB per capita, poziomu bezrobocia, kosztów pracy i produktywności. Niklewicz (2005). To Wielka Brytania jest liderem liberalnej Europy. Czy jednak sama Wielka Brytania może przekonać pozostałe państwa do swojego liberalnego modelu gospodarczego? Z pewnością nie. Jest jednak jeszcze Irlandia, zmieniły się rządy w Niemczech i Szwecji. Obóz liberalny (na czele z Wielką Brytanią) może się zwiększyć, a interwencjonistyczny (na czele z Francją) skurczyć. Większość nowych krajów członkowskich również powinna wspierać model bardziej liberalny. To wszystko może oznaczać narodziny Europy angielskiej, jak pisał francuski komentator po nieudanym referendum konstytucyjnym we Francji. Został więc T. Blair i brytyjska wizja Europy. Blairyzm, przy wszystkich swoich wadach, [ ] stanowi najbardziej skuteczną w Europie próbę połączenia przedsiębiorczości po amerykańsku z solidarnością społeczną po europejsku (Ash, 2005). Dobrym wzorem ostatnio może także być Dania, która nie rozstając się ze swoim modelem państwa opiekuńczego staje

11 74 Stanisław Swadźba się coraz bardziej liberalna (zob. wskaźniki wolności gospodarczej). To tzw. miękki paternalizm, czyli państwo nie pozbawione liberalizmu i delikatnie naprowadzające obywatela na właściwe decyzje. Przykładem tego może być duński system walki z bezrobociem (Soft paternalism..., 2006). Czy te kraje narzucą odpowiedni kształt modelowi unijnemu? Czy spowodują, że reforma gospodarcza UE w kierunku ograniczenia nadmiernej regulacji odniesie sukces? Miejmy nadzieję, że tak. Jeżeli chodzi o opiekuńczość to możemy powiedzieć, że kraje członkowskie UE nie zmienią radykalnie swojego podejścia do tych zagadnień. Kwestia socjalna będzie zawsze odgrywała ważna rolę w ich specyficznych krajowych systemach gospodarczych. Z pewnością kraje przesocjalizowane będą się starały zmniejszyć swoje wydatki na ten cel, dokonać ich restrukturyzacji, poprawić efektywność ich wykorzystania. Z drugiej strony, kraje, które nie przywiązywały większej wagi do tych kwestii będą wraz ze wzrostem poziomu ich dochodu per capita stawały się bardziej opiekuńcze. Model amerykański (zdecydowanie mniejsza opiekuńczość) w Europie nie przyjmie się. Wydaje się, że Europa będzie bronić swoich wartości, nie zrezygnuje z własnych rozwiązań. Wynika to głównie z przyczyn społeczno-kulturowych i wielu innych pozaekonomicznych uwarunkowań. Nie da się przenieść modelu amerykańskiego na grunt europejski. To jednak nie oznacza, że Europa nie podejmie żadnych działań w kierunku przyjęcia niektórych liberalnych rozwiązań stosowanych w USA, które bez wątpienia miały pozytywny wpływ na wyniki gospodarcze w ostatnich latach. W tym zakresie możemy mówić o konwergencji systemowej. Europa będzie się reformować (liberalizować), będzie się starała uczynić swój model bardziej efektywny. Europa będzie się upodabniać jak pisze O. Blanchard do bardziej efektywnego modelu europejskiego niż do modelu amerykańskiego (Blanchard, 2005). Stary Kontynent upora się z własnymi problemami (wysokie bezrobocie, niskie tempo wzrostu gospodarczego, niższa konkurencyjność gospodarki itd.). Uczyni to jednak zdaniem A. Moravcsika bez zapożyczenia modelu amerykańskiego. Znajdzie swoje własne, czysto europejskie rozwiązanie. Weźmie się za rozwiązywanie swych typowo europejskich problemów na sposób europejski (Moravcsik, 2006). Podsumowanie Przeprowadzone badania nad systemami gospodarczymi 25 krajów członkowskich UE pozwalają nam na sformułowanie następujących wniosków: Europejska integracja gospodarcza prowadzi do konwergencji krajowych systemów gospodarczych Tendencja ta nie oznacza całkowitej unifikacji systemów gospodarczych krajów UE, które nadal są zróżnicowane, zarówno pod względem wolności gospodarczej, jak i opiekuńczości W poszczególnych krajach UE występują różnorodne kombinacje poziomu liberalizacji i stopnia opiekuńczości Widoczna jest również łączenie wysokiego poziomu liberalizacji oraz wysokiego stopnia opiekuńczości Łączenie liberalizmu i opiekuńczości jest zgodne z zasadą spójności społecznoekonomicznej BIBLIOGRAFIA: 1. Analiza porównawcza poziomu liberalizacji systemów gospodarczych krajów członkowskich Unii Europejskiej (2006), praca zbiorowa pod red. S. Swadźby, AE Katowice. 2. Ash T.G., (2005), Czy Blair uratuje Europę? Gazeta Wyborcza, 4-5 czerwca. 3. Blanchard O., (2005), Ekonomiczna przyszłość Europy, Gospodarka Narodowa, Nr 11-

12 Liberalizm a opiekuńczość w krajach Unii Europejskiej Eurostat, Database, Population and Social Conditions, 5. Joint Report on Social Protection and Social Inclusion 2005, (2005), European Commission. 6. Lorens Y., (2005), Zmiana polityki społecznej w Unii Europejskiej, Polityka Społeczna, nr Miles M., Feulner E., O Grady M., (2005), 2005 Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation, Washington. 8. Moravcsik A., (2006), Bruksela gasi pożar, Newsweek, Niklewicz K., (2005), Czy Brytyjczycy przekonają Europę do liberalizacji? Gazeta Wyborcza, 20 czerwca. 10. Ocena krajowych systemów gospodarczych. Analiza porównawcza systemów gospodarczych krajów członkowskich Unii Europejskiej, część I. Sfera produkcji i wymiany (2005), praca zbiorowa pod red. S. Swadźby, AE Katowice (maszynopis). 11. Ocena krajowych systemów gospodarczych. Analiza porównawcza systemów gospodarczych krajów członkowskich Unii Europejskiej, część II. Sfera redystrybucji (2006), praca zbiorowa pod red. S. Swadźby, AE Katowice (maszynopis). 12. Soft paternalism. The state is looking after you, (2006), The Economist, 8 April. 13. Swadźba S., (2006), Wpływ integracji europejskiej na systemy gospodarcze krajów członkowskich, w: Zakres i formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospodarczych, red. D. Kopycińska, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. 14. Woźniak M.G., (2006a): Spójność społeczno-ekonomiczna w świetle Strategii Lizbońskiej, w: Systemy gospodarcze i ich ewolucja. Bilans pierwszych lat członkostwa w Unii Europejskiej, red. S. Swadźba, AE Katowice, Katowice. 15. Woźniak M.G., (2006b), Spójność społeczno-ekonomiczna wyzwaniem XXI wieku, w: Zakres i formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospodarczych, red. D. Kopycińska, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin.