ROZDZIAŁ 3 WPŁYW INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ NA SYSTEMY GOSPODARCZE KRAJÓW CZŁONKOWSKICH

Transkrypt

1 Stanisław Swadźba ROZDZIAŁ 3 WPŁYW INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ NA SYSTEMY GOSPODARCZE KRAJÓW CZŁONKOWSKICH Wprowadzenie Integracja gospodarcza jest bez wątpienia jednym z głównych zjawisk społecznogospodarczych współczesnego świata. Od lat 50. ubiegłego wieku rozwija się we wszystkich regionach gospodarki światowej, zwłaszcza w Europie. Z tego względu jest przedmiotem zainteresowania badaczy wielu dyscyplin naukowych, w tym przede wszystkim ekonomii. Ekonomistów interesują różne aspekty integracji gospodarczej. Jednym z nich, chociaż rzadko podejmowanym, jest wpływ integracji gospodarczej na system gospodarczy. Przedmiotem niniejszego opracowania jest pokazanie wpływu integracji europejskiej na systemy gospodarcze uczestniczących w niej krajów 1. Czy wpływa ona na zbliżenie, ujednolicenie krajowych systemów gospodarczych, a więc konwergencję systemową? Jeżeli tak to w jakim kierunku zmierzają kraje członkowskie Unii Europejskiej? Czy jest to model liberalny, czy interwencjonistyczny? Czy może jednak coś zostało z różnorodności systemowej? Na te i inne pytania postaramy się udzielić odpowiedzi. Rozwój europejskiej integracji a system gospodarczy Początki i rozwój europejskiej integracji gospodarczej były związane z konkretnymi wydarzeniami, powoływaniem kolejnych organizacji, podpisywaniem nowych traktatów itd. Pierwsze konkretne posunięcia (1948 r.) łączyły się z planem Marshalla oraz powołaniem Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC), która później (1960 r.) przekształciła się w Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). To również powstanie unii ekonomicznej Belgii, Holandii i Luksemburga (1948 r.) oraz Europejskiej Unii Płatniczej (1950 r.). Lata pięćdziesiąte to integracja sektorowa. Traktat Paryski powołuje w 1951 r. Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS), a Traktat Rzymski w 1957 r. Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euroatom). Ten sam traktat powołuje do życia organizację, która odegrała szczególną role w kształtowaniu się procesów integracyjnych, a mianowicie Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG). Te 3 organizacje stworzyły tzw. Wspólnoty Europejskie (WE). Przejście na wyższy etap integracji to podpisanie w 1986 r. Jednolitego Aktu Europejskiego (JAE), który wszedł w życie w 1987 r. Miał on przyczynić się do zakończenia budowy 1 Zdefiniowanie systemu gospodarczego nie jest sprawa prostą. Nie wnikając w rozważania definicyjne chcielibyśmy zaznaczyć, że przedmiotem naszych zainteresowań będzie system gospodarczy utożsamiany z gospodarką krajową, a więc będzie to system gospodarczy w skali makro lub inaczej krajowy system gospodarczy. Ponadto interesuje nas system w wąskim znaczeniu, tzn. nie będziemy uwzględniać zasobów gospodarczych, działalności gospodarczej i jej wyników. System gospodarczy to dla nas mniej więcej to samo co system funkcjonowania gospodarki, mechanizm gospodarczy, sfera regulacji czy stosowane w literaturze niemieckiej pojęcie porządek gospodarczy (Swadźba, 2005). Mówiąc w dalszej części o konwergencji systemowej będziemy więc mieli na myśli proces ujednolicania się krajowych systemów gospodarczych państw członkowskich UE, a więc tworzenia się europejskiego modelu gospodarczego.

2 40 Stanisław Swadźba wspólnego rynku (do końca 1992 r.). Jeszcze większą rolę odegrał w tym względzie podpisany w 1992 r. Traktat z Maastricht, który powołał Unię Europejską (UE). Wszedł on w życie 1 listopada 1993 r. Ustanawia on obywatelstwo Unii, Unię Gospodarczo-Walutową oraz Unię Polityczną. Dopełnieniem Traktatu z Maastricht stał się podpisany w 1997 r. kolejny dokument - Traktat Amsterdamski. Proces integracyjny przebiega więc równolegle w obrębie tzw. Trzech Filarów. I Filar to gospodarka w jej najszerszym rozumieniu, II Filar to Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Zewnętrznego, a III Filar to współpraca w dziedzinie spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości (Swadźba, 1999) 2. Każdy z powyższych traktatów oznaczał postęp na drodze europejskiej integracji. Coraz ambitniejsze stawały się cele, zwiększano również środki ich realizacji. Można więc powiedzieć, że rozwój integracji gospodarczej w Europie Zachodniej po II wojnie światowej to przechodzenie od integracji rynku towarów, usług i czynników wytwórczych do integracji polityki i instytucji. To również przechodzenie od strefy wolnego handlu i unii celnej do wspólnego rynku, a w dalszej kolejności do budowy unii walutowo-gospodarczej. Integracja europejska na obecnym etapie to integracja pozytywna. Maleje znaczenie integracji negatywnej. Ma ona również w coraz większym stopniu charakter instytucjonalny. Procesy integracyjne w sferze regulacji nabierają charakteru integracji skoordynowanej, ponadnarodowej. Rośnie zakres decyzji podejmowanych na szczeblu ponadnarodowym w porównaniu z decyzjami podejmowanymi na szczeblu krajów członkowskich. Kraje te przekazują swoje uprawnienia na rzecz instytucji wspólnotowych, świadomie rezygnują ze swojej suwerenności. Unia Europejska to jedyny na świecie organizm ponadnarodowy, skupiający państwa przekazujące wspólnym organom Unii władzę w określonych dziedzinach, a więc to typ integracji umownej państw dobrowolnie ograniczających suwerenność na rzecz organów integracyjnych. W realizacji wspólnych celów coraz większą rolę odgrywają nowe narzędzia. Przechodzi się od informacji i konsultacji do koordynacji i unifikacji. Tak więc na obecnym etapie europejska integracja gospodarcza powinna być ściśle związana ze zmianami w systemach gospodarczych krajów członkowskich Unii Europejskiej, które zmierzają w kierunku jednolitego modelu gospodarczego (Swadźba, 1999). Proces pogłębiania europejskiej integracji gospodarczej budowa jednolitego modelu gospodarczego Unii Europejskiej Podstawowe kryteria klasyfikacji systemów gospodarczych to własność oraz sposób koordynacji decyzji gospodarczych (Swadźba, 2005). Z tego względu analizując ewolucję systemów gospodarczych krajów UE pod wpływem integracji gospodarczej należałoby odnieść się do tych dwóch wyznaczników. Jeżeli chodzi o pierwsze kryterium, to nie ulega wątpliwości, że w ostatnich latach zaszły zmiany w systemie własności krajów członkowskich UE. Przejawiają się one m.in. we wzroście udziału sektora prywatnego w gospodarce. Chociaż wzrost ten jest - zdaniem władz Unii - pożądany to nie można powiedzieć, że jest to wynik jej działania. Z punktu widzenia zmian w systemie własności wpływ pogłębiania procesu integracji jest minimalny bądź żaden. Unia nie zajmuje się tą problematyką. Jedyne dyrektywy UE w tym zakresie dotyczą przestrzegania praw własności intelektualnej. Wynika to chyba z faktu, że własność prywatna w systemie demokratycznej gospodarki rynkowej UE jest czymś oczywistym, powszechnie akceptowanym i nie wymaga ingerencji na szczeblu Wspólnoty. Drugie kryterium sprowadza się do pytania: Ile rynku, a ile państwa w gospodarce? W gospodarce rynkowej podstawowym mechanizmem regulującym procesy gospodarcze jest 2 Nasze zainteresowania badawcze, które ograniczają się do badania wpływu integracji na system gospodarczy mieszczą się w ramach I Filaru.

3 Wpływ integracji europejskiej na systemy gospodarcze krajów członkowskich 41 oczywiście rynek. Nie oznacza to jednak braku ingerencji państwa. Zarówno teoria ekonomii jak i praktyka pokazuje, że w niektórych sytuacjach jest ona niezbędna. Jednak w przypadku UE pojawia się kolejne pytanie. Skoro nie tylko rynek, to czy jego uzupełnieniem ma być państwo, czy w warunkach pogłębiającej się integracji europejskie instytucje ponadnarodowe? Rozwój europejskiej integracji gospodarczej doprowadził do przekazania części uprawnień państw narodowych instytucjom unijnym, które prowadząc wspólną politykę doprowadzają do konwergencji systemowej. Wpływ integracji europejskiej na ujednolicenie krajowych systemów gospodarczych jest bardzo zróżnicowany jeżeli chodzi o poszczególne segmenty systemu gospodarczego. Integracja europejska przyczyniła się jednak - w większym bądź mniejszym stopniu - do ujednolicenia zakresu oraz różnych sposobów oddziaływania państwa na sferę produkcji i dystrybucji, funkcjonowanie narodowych rynków pracy czy systemów finansowych. W sferze oddziaływania na realne procesy gospodarcze (produkcja) wpływ ten jest znaczny jednak bardzo zróżnicowany. Chronologicznie pierwszym obszarem takiej ingerencji ponadnarodowej w gospodarki integrujących się krajów był rynek węgla i stali. Powstanie EWWiS spowodowało, że ujednolicone zostały zasady funkcjonowania tego rynku, zasady udzielania pomocy publicznej itp. Są to więc sektory gospodarcze mocno zintegrowane, będące od wielu lat pod dużym wpływem regulacji wspólnotowych (ponadnarodowych). Te sektory funkcjonują więc na podobnych zasadach we wszystkich krajach członkowskich. Podobna idea integracji sektorowej doprowadziła do powstania Euratomu i włączenia kolejnej gałęzi przemysłu w sferę ingerencji ponadnarodowej 3. Powstanie EWG rozszerzyło zakres wspólnych polityk. Powstała wspólna polityka handlowa oraz wspólna polityka rolna. Te dwie polityki stosunkowo szybko zostały wprowadzone w życie. Oznaczało to, że rolnictwo stało się kolejnym sektorem będącym pod jurysdykcją władz ponadnarodowych. Z kolei wspólna polityka handlowa w stosunku do krajów trzecich oznacza stosowanie identycznych narzędzi polityki handlowej, a więc jednakowy poziom protekcjonizmu/liberalizmu dla wszystkich krajów członkowskich UE. Inne polityki przewidziane Traktatami Rzymskimi nie rozwinęły się w takim stopniu, jednak był to znaczny krok w kierunku konwergencji systemowej integrujących się krajów. Szczególną rolę w ujednolicaniu krajowych systemów gospodarczych odgrywa polityka konkurencji, która określa zasady działania rynku w ogóle. To państwo tworzy ramy prawne, w których przebiegają procesy gospodarcze, a więc stanowi również reguły konkurowania na rynku. W wąskim znaczeniu polityka konkurencji utożsamiana jest z polityką antymonopolową, natomiast w szerokim rozumieniu obejmuje instrumenty z zakresu polityki fiskalnej, pieniężnej, B+R, strukturalnej itd. Wspólnotowa polityka konkurencji obejmuje wszystkie dziedziny gospodarki poza rolnictwem oraz sektorem węgla i stali, w których obowiązują odrębne regulacje. To jedna z najstarszych polityk, której początki są związane z powstaniem EWWiS oraz EWG. Porządki konkurencji 25 krajów członkowskich UE są prawie identyczne (reguły łączenia się przedsiębiorstw czy regulacje dotyczące nieuczciwej konkurencji). Różnice dotyczą jedynie drobnych, mniej istotnych kwestii (Swadźba, 2006b). Bardzo powoli zachodzi konwergencja systemowa w sferze redystrybucji. Stopniowo kształtuje się europejski model zabezpieczenia społecznego. Zabezpieczenia społeczne wpływają na poziom kosztów, a tym samym na konkurencyjność gospodarki. Żeby nie dochodziło do tzw. dumpingu socjalnego konieczna jest tutaj również unifikacja stosowanych rozwiązań w tym zakresie. Proces ten jest jednak powolny. Początki polityki socjalnej sięgają Traktatów Rzymskich czy nawet Traktatu Paryskiego, które zawierają odpowiednie zapisy w tej materii. Impulsem do przyspieszenia prac w tym zakresie była Europejska karta podsta- 3 Jednak większość gałęzi przemysłu i sektor usług działa na zasadach wolnorynkowych i nie są one przedmiotem regulacji ponadnarodowych (z wyjątkiem zasad ogólnych ujętych w polityce konkurencji).

4 42 Stanisław Swadźba wowych praw społecznych z 1989 r. Odpowiednie zapisy zawiera również Traktat z Maastricht oraz Traktat Amsterdamski. Same zapisy nie wystarczą jednak do przyspieszenia unifikacji i tzw. europejski model społeczny, o którym często się mówi, w praktyce nie występuje (z pewnością nie ma jednego modelu). Również na rynku pracy (problematyka ta jest silnie związana ze sferą zabezpieczeń społecznych) pojawia się coraz więcej wspólnych rozwiązań. Dotyczą one warunków pracy (bezpieczeństwo pracy, obowiązki pracodawców wobec pracowników itp.), świadczeń dla pracowników z innych krajów członkowskich, szkolenia zawodowego itp. W ostatnich latach - co jest związane z utrzymywaniem się wysokiej stopy bezrobocia - nastąpiło większe zrozumienie dla tego problemu chociaż polityka zatrudnienia leży ciągle w gestii krajów członkowskich. Poziom regulacji wspólnotowych jest tutaj niski. Największe zmiany zaszły w zakresie integracji finansowej, która w ostatnich latach rozwijała się najszybciej. W ciągu kilku lat z dziedziny stosunkowo słabo zintegrowanej system finansowy stał się sektorem o wysokim stopniu integracji. Dla krajowych systemów finansowych oznaczało to konieczność dokonania głębokich zmian. Wprowadzenie norm Unii Europejskiej skutkowało z jednej strony głęboką deregulacją, liberalizacją i otwarciem do tej pory stosunkowo zamkniętych rynków, z drugiej zaś przyjęciem wspólnych ogólnych warunków ramowych, uregulowań w bankowości centralnej i wreszcie wspólnego pieniądza. Integracja ta miała zatem zarówno charakter negatywny, jak i pozytywny, a obie te tendencje zaważyły na charakterze ujednoliceń krajowych systemów finansowych oraz ich integrowaniu w jeden, wspólnotowy system finansowy. Znaczny postęp w tej dziedzinie przyniósł Traktat z Maastricht i decyzja o budowie unii gospodarczo-walutowej. Powstanie wspólnej waluty euro doprowadziło do unifikacji polityki pieniężnej, przynajmniej w grupie 12 krajów, które przyjęły nową walutę. Wymusiło również większą koordynację pozostałych polityk makroekonomicznych, zwłaszcza polityki budżetowej. Integracja walutowa, która początkowo była mało zaawansowana w porównaniu z innymi obszarami integracji, z czasem nabrała znacznego przyspieszenia i wyprzedziła inne polityki o charakterze wspólnotowym. Bez wątpienia obecnie system finansowy, a w szczególności system pieniężny jest najbardziej zunifikowanym segmentem systemu gospodarczego Unii Europejskiej. Kończąc należy podkreślić, że procesy integracyjne w Europie wpływają na zmiany w krajowych systemach gospodarczych czy inaczej mówiąc w różnych modelach gospodarczych funkcjonujących w krajach Unii Europejskiej. Europejska integracja gospodarcza zmierza więc stopniowo w kierunku konwergencji funkcjonujących w krajach członkowskich różnych rozwiązań systemowych. W kierunku modelu neoliberalnego Do tej pory stwierdziliśmy, że w Unii Europejskiej mamy do czynienia z konwergencją systemową. Systemy gospodarcze poszczególnych krajów członkowskich w wyniku postępującego procesu integracji gospodarczej stają się coraz bardziej podobne do siebie. Nie stwierdziliśmy jednak wprost w jakim kierunku idzie ten proces, a mianowicie czy krajowe systemy gospodarcze krajów członkowskich są coraz bardziej liberalne, czy też coraz bardziej interwencjonistyczne. Czy proces ujednolicania krajowych systemów gospodarczych i wyłaniania się jednolitego modelu europejskiego zmierza w kierunku neoliberalnego modelu charakterystycznego dla gospodarki brytyjskiej bądź irlandzkiej, czy modelu interwencjonistycznego reprezentowanego przez Francją. Na to pytanie postaramy się udzielić odpowiedzi w niniejszym punkcie. Podstawą odpowiedzi na powyższe pytanie będzie szczegółowa analiza wyników badań prowadzonych przez ośrodki naukowo-badawcze spoza Unii Europejskiej, a więc jed-

5 Wpływ integracji europejskiej na systemy gospodarcze krajów członkowskich 43 nostki patrzące na to co się dzieje w UE z zewnątrz. Wydaje się, że takie podejście jest jak najbardziej słuszne. W tym celu wykorzystamy wyniki badań prowadzonych przez The Heritage Foundation nad wolnością gospodarczą oraz OECD nad regulacją rynku produktów. Co prawda nie dotyczą one bezpośrednio badań krajowych systemów gospodarczych w każdym bądź razie w tytule nie mają takiej nazwy jednak podejmują problemy, które są zasadnicze dla oceny systemu gospodarczego. Zarówno stopień wolności gospodarczej jak i poziom regulacji państwowej są ważnym wyznacznikiem systemu gospodarczego i pozwalają odpowiedzieć, czy dany system jest liberalny czy interwencjonistyczny. The Heritage Foundation, począwszy od 1995 r., publikuje tzw. wskaźniki wolności gospodarczej (the Index of Economic Freedom). Ostatnia publikacja zawiera ranking 161 krajów (Miles, Feulner, O Grady, 2005). Każdemu z nich przyporządkowano wskaźnik, który jest konstruowany na podstawie 50 zmiennych pogrupowanych w 10 obszarach. Są to: polityka handlowa, obciążenia fiskalne, interwencja rządowa w gospodarkę, polityka pieniężna, przepływ kapitału i inwestycje zagraniczne, bankowość i finanse, płace i ceny, prawa własności, regulacje i nieformalna działalność rynkowa (szara strefa). Wskaźnik wolności gospodarczej każdego kraju jest średnią z 10 wyników z powyższych obszarów. Przyjmuje on wartość od 1 (minimalny poziom) do 5 (maksymalny poziom). 1 oznacza najwyższy zakres wolności gospodarczej, a 5 - najniższy zakres wolności gospodarczej. Ze względu na zakres wolności gospodarczej kraje podzielono na 4 grupy, a mianowicie: 1) kraje wolne (wskaźnik mniejszy od 2); 2) kraje raczej wolne (wskaźnik od 2 do 2,99); 3) kraje raczej niewolne (wskaźnik od 3 do 3,99) i 4) kraje represjonowane (wskaźnik od 4 w górę). Wyniki jakie otrzymują poszczególne kraje we wszystkich obszarach oparte są na opiniach ekspertów oraz danych statystycznych pochodzących ze źródeł publicznych oraz prywatnych (Miles, Feulner, O Grady, 2005, s ). Kraje UE w powyższym rankingu zajmują od 3 (Luksemburg) do 59 (Grecja) miejsca. Ich zagregowane wskaźniki mieszczą się w przedziale 1,63 2,80, a więc w grupie krajów wolnych (8 państw) i raczej wolnych (17 państw). Szczegółowe dane na ten temat oraz wysokość wskaźnika w poszczególnych obszarach badawczych przedstawia tabela 1. Tabela 1. Wskaźniki wolności gospodarczej w krajach UE w roku 2005 Lp. Kraj W. A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. 1/3 Luksemburg 1,63 2 3, /4 Estonia 1, ,5 3/5 Irlandia 1,70 2 2, ,5 4/7 Wielka Brytania 1, , /8 Dania 1,76 2 3, /14 Szwecja 1,89 2 3, /15 Finlandia 1,90 2 3,5 2, /17 Holandia 1,95 2 4, /18 Niemcy 2,00 2 3, ,5 10/19 Austria 2,09 2 4, ,5 11/21 Belgia 2,13 2 4,3 2, ,5 12/21 Cypr 2,13 3 1, ,5 13/23 Litwa 2,18 2 2, /26 Włochy 2,28 2 4, ,5 15/28 Łotwa 2,31 2 2,1 2, ,5 16/29 Malta 2,33 3 4, /31 Hiszpania 2,34 2 4, /33 Czechy 2,36 3 3,6 2, ,5

6 44 Stanisław Swadźba 19/35 Węgry 2, /36 Słowacja 2,43 3 1, ,5 21/37 Portugalia 2,44 2 3,9 2, /41 Polska 2,54 2 2, ,5 23/44 Francja 2,63 2 4, /45 Słowenia 2,64 2 3,4 2, ,5 25/59 Grecja 2, Lp. miejsce wśród 25 krajów UE/miejsce wśród 161 analizowanych krajów, W wskaźnik wolności gospodarczej (zagregowany), A polityka handlowa, B obciążenia fiskalne, C interwencja rządowa w gospodarkę, D polityka pieniężna, E przepływ kapitału i inwestycje zagraniczne, F bankowość i finanse, G płace i ceny, H prawa własności, I regulacje, J nieformalna działalność rynkowa (szara strefa). Źródło: opracowanie własne na podstawie: Miles, Feulner, O Grady, 2005, s Do grupy krajów wolnych zaliczone zostały: Luksemburg, Estonia, Irlandia, Wielka Brytania, Dania, Szwecja, Finlandia i Holandia. Nie powinno być zaskoczeniem w tej grupie wysokie miejsce Irlandii i Wielkiej Brytanii, które powszechnie uważane są za kraje liberalne (neoliberalny model gospodarczy). Pewne zdziwienie może z kolei wywołać bardzo wysoka pozycja Estonii oraz miejsce Danii, Szwecji i Finlandii. Jeżeli chodzi o Estonię to jest to jedyny nowy kraj unijny w tej grupie, w dodatku kraj, który jeszcze 15 lat temu nie miał swojej państwowości i funkcjonował w ramach silnie scentralizowanego systemu komunistycznego w dawnym ZSRR. Jednak dla znawców problematyki nie powinno wywoływać zdziwienia. Jest to efekt bardzo liberalnej i szokowej transformacji gospodarczej wprowadzanej w od samego początku w tym kraju. Jeżeli chodzi o drugą grupę krajów to są to kraje skandynawskie znane powszechnie ze swojej opiekuńczości, które przez wiele lat wcielały w życie model państwa dobrobytu. Jak widać nie musi to mieć bezpośredniego przełożenia na poziom wolności gospodarczej w sferze produkcji. Pozostałe kraje to kraje raczej wolne. Jednak w tej grupie znajdują się państwa, w których wskaźnik ten wynosi 2 (Niemcy) lub jest tylko nieco wyższy od 2 (Austria), jak i państwa w których przekroczył on 2,5 (Polska, Francja, Słowenia i Grecja). W tej grupie jest Francja. Jak wiadomo, tradycje etatystyczne w tym kraju są zakorzenione od dawna i ciągle silne. Nie powinno być również zaskoczeniem miejsce Polski w tej grupie krajów. Ciągotki do nadmiernego regulowania naszej gospodarki przez władze państwowe są ciągle silne. Jak do tej pory nie mogły ograniczyć się w tym kolejne ekipy rządowe. Nadmierna rola państwa w gospodarce przejawia się w takich działaniach jak: duży zakres działalności gospodarczej wymagający koncesji, ukryte subwencjonowanie nierentownej produkcji, upolitycznienie działalności gospodarczej co sprzyja nadużywaniu władzy, korupcji i innym negatywnym zjawiskom. Nic dziwnego, że w publikacjach na temat naszego systemu gospodarczego pojawiają się takie określenia jak: zniewolony rynek, upaństwowiona wolność, kapitalizm państwowy itp. Jak pokazały ostatnie wybory (2005) społeczne zapotrzebowanie na państwo, które wszystko może i powinno wszędzie ingerować jest ciągle duże. Można powiedzieć, że Polska tam gdzie musiała szybko dostosowała się do wymogów unijnych, natomiast w tych dziedzinach, które nie są przedmiotem regulacji pozostała w tyle. Analiza poszczególnych obszarów pozwala stwierdzić, że w krajach UE są dziedziny w których poziom liberalizacji jest duży (niski wskaźnik) jak i nie za wysoki (wyższy wskaźnik). Do pierwszej grupy można by zaliczyć: politykę pieniężną, bankowość i finanse, prawa własności oraz przepływ kapitału i inwestycje zagraniczne (średni wskaźnik dla 25 krajów członkowskich UE poniżej 2), a do drugiej: interwencja rządowa (2,42), regulacje (wskaźnik

7 Wpływ integracji europejskiej na systemy gospodarcze krajów członkowskich 45 2,6), a przede wszystkim obciążenia fiskalne (najwyższy wskaźnik 3,39). W pozostałych 3 obszarach wskaźnik ten był przeciętny i wynosił dokładnie 2,16. W tym miejscu należy dodać, że przeciętny zagregowany indeks wolności gospodarczej dla 25 krajów członkowskich UE w roku 2005 wynosił 2,18. Dane zawarte w tabeli 1 nie pozwalają nam na określenie tendencji występujących w krajach UE, a mianowicie czy gospodarka UE staje się bardziej liberalna czy interwencjonistyczna. W tym celu pokażemy jak kształtował się zagregowany wskaźnik wolności gospodarczej w państwach członkowskich UE na przestrzeni 10 lat ( ). Dane te zawiera tabela 2. Tabela 2. Wskaźniki wolności gospodarczej w krajach UE w latach Lp. Kraj Luksemburg 1,63 1,71 1,68 1,88 1,79 1,84 1,95 1,96 1,96 1,99 2. Estonia 1,65 1,76 1,68 1,73 1,89 2,19 2,29 2,43 2,46 2,4 3. Irlandia 1,70 1,74 1,73 1,73 1,60 1,81 1,88 1,91 2,14 2,14 4. W. Brytania 1,75 1,79 1,88 1,83 1,78 1,85 1,81 1,85 1,95 1,85 5. Dania 1,76 1,80 1,71 1,79 2,10 2,29 2,13 2,11 1,98 2,13 6. Szwecja 1,89 1,90 1,88 1,88 2,03 2,15 2,20 2,24 2,25 2,53 7. Finlandia 1,90 1,95 1,85 1,89 2,04 2,06 2,19 2,09 2,18 2,34 8. Holandia 1,95 2,04 2,00 2,03 1,84 2,03 2,01 2,03 1,88 1,89 9. Niemcy 2,00 2,03 2,03 2,00 2,04 2,24 2,26 2,36 2,25 2, Austria 2,09 2,08 2,08 2,08 2,03 1,98 2,08 2,08 2,03 2, Belgia 2,13 2,19 2,10 2,10 2,10 2,14 2,06 2,05 2,03 2, Cypr 2,13 1,95 2,09 2,13 2,11 2,68 2,66 2,64 2,63 2, Litwa 2,18 2,19 2,21 2,35 2,53 2,84 2,90 2,98 3,05 3, Włochy 2,28 2,26 2,31 2,28 2,21 2,21 2,24 2,34 2,41 2, Łotwa 2,31 2,36 2,30 2,49 2,49 2,69 2,74 2,84 2,91 3, Malta 2,33 2,51 2,76 2,78 2,84 3,09 3,14 3,15 3,25 3, Hiszpania 2,34 2,31 2,31 2,41 2,49 2,51 2,51 2,40 2,50 2, Czechy 2,36 2,39 2,35 2,29 2,10 2,20 2,14 2,43 2,29 2, Węgry 2,40 2,60 2,55 2,23 2,38 2,43 2,89 2,94 3,04 2, Słowacja 2,43 2,44 2,71 2,76 2,85 3,18 3,38 3,31 3,18 3, Portugalia 2,44 2,38 2,40 2,30 2,33 2,34 2,31 2,41 2,41 2, Polska 2,54 2,81 2,83 2,60 2,64 2,84 2,83 2,91 3,09 3, Francja 2,63 2,63 2,74 2,85 2,49 2,44 2,34 2,34 2,33 2, Słowenia 2,64 2,75 2,86 3,25 3,01 3,20 3,05 3,15 3,45 3, Grecja 2,80 2,80 2,79 2,84 2,69 2,69 2,88 2,89 2,81 2,95 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Miles, Feulner, O Grady, 2005, s Szczegółowa analiza powyższych wskaźników pozwala nam na sformułowanie następujących uwag: Na 25 krajów członkowskich UE w 19 krajach wskaźniki te zmniejszyły się, w tym w 8 krajach był to bardzo duży spadek, co oznacza wzrost wolności gospodarczej. W efekcie tego 5 krajów przesunęło się z grupy raczej wolne do wolne (Estonia, Irlandia, Dania, Szwecja, Finlandia), a 7 krajów z grupy raczej niewolne do raczej wolne (Litwa, Łotwa, Słowacja, Malta, Słowenia, Polska, Grecja). W 4 krajach wskaźnik ten nie zmienił się, z tym, że w 2 krajach był on i tak bardzo ni-

8 46 Stanisław Swadźba ski - Wielka Brytania i Holandia. Pozostałe 2 kraje w których wskaźnik ten nie uległ zmianie to Austria i Czechy. Wskaźnik ten zwiększył się tylko w 2 krajach, a mianowicie we Francji i Belgii (w pierwszym dość wyraźnie, a w drugim minimalnie). Przeciętny zagregowany wskaźnik wolności gospodarczej dla 25 krajów członkowskich UE zmniejszył się z 2,60 do 2,18. Na ich podstawie możemy jednoznacznie stwierdzić, że Unia Europejska wyraźnie zmierza w stronę gospodarki liberalnej. Do podobnych wniosków możemy dojść analizując wyniki badań nad poziomem regulacji rynku produktów (Product Market Regulation - PMR) przeprowadzonych w krajach OECD w latach (Conway, Janod, Nicoletti, 2005). Pokazują one również, że w ostatnich latach kraje Unii Europejskiej zmierzają w stronę modelu liberalnego, a ich systemy gospodarcze są coraz bardziej zbieżne. Trzeba jednak podkreślić, że powyższe dane obejmują jedynie kraje UE należące do OECD, a więc jedynie 19 krajów członkowskich ( stara 15 oraz Polska, Czechy, Słowacja i Węgry. Szczegółowe dane na ten temat zawiera tabela 3. Tabela 3. Wskaźnik PMR dla krajów Unii Europejskiej Kraj Ogólny Regulacja administracyjnmiczna Regulacja ekono Austria 1,8 1,4 1,8 1,9 2,3 1,5 Belgia 2,1 1,4 2,1 1,9 2,6 1,8 Dania 1,5 1,1 1,1 1,1 2,1 1,4 Finlandia 2,1 1,3 2,5 1,3 2,5 1,9 Francja 2,5 1,7 3,2 1,6 2,8 2,3 Grecja 2,8 1,8 2,5 1,9 3,4 2,2 Hiszpania 2,3 1,6 2,8 2,0 2,5 2,1 Holandia 1,8 1,4 2,0 1,9 2,4 1,6 Irlandia 1,5 1,1 1,4 1,1 1,9 1,5 Luksemburg - 1,3-1,6-1,5 Niemcy 1,9 1,4 2,5 1,9 2,2 1,8 Portugalia 2,1 1,6 2,0 1,5 3,0 2,2 Szwecja 1,8 1,2 2,0 1,1 2,0 1,7 Wielka Brytania 1,1 0,9 1,2 0,8 1,5 1,4 Włochy 2,8 1,9 3,1 1,6 3,7 2,6 Polska 3,9 2,8 3,1 2,9 3,7 2,7 Czechy 3,0 1,7 2,4 2,4 3,1 2,0 Słowacja - 1,4-1,5-1,1 Węgry 2,5 2,0 1,6 1,5 3,4 2,7 UE (kraje OECD) 2,2 1,5 2,2 1,5 2,5 1,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Conway, Janod, Nicoletti, Powyższa tabela pokazuje wielkość wskaźnika PMR, ogólnego oraz wskaźników cząstkowych (regulacja administracyjna oraz regulacja ekonomiczna). We wszystkich z nich wskaźnik PMR ogólny zmniejszył się. Największy spadek odnotowano w tych krajach gdzie był on relatywnie wysoki, a mianowicie w Grecji i Włoszech ( stare kraje UE) oraz w Polsce i Czechach ( nowe kraje UE). Wskaźniki cząstkowe (regulacja administracyjna i ekono-

9 Wpływ integracji europejskiej na systemy gospodarcze krajów członkowskich 47 miczna) z niewielkimi wyjątkami również zmniejszyły się co jest potwierdzeniem tendencji liberalnych w krajach UE. W rezultacie zwiększyła się liczba krajów określanych jako relatywnie liberalne, a zmniejszyła się liczba krajów uznawanych za relatywnie restrykcyjne. 4 Powyższa tendencja jest również widoczna analizując wskaźnik PMR w podziale na: kontrola państwa, bariery dla przedsiębiorczości oraz bariery dla handlu i inwestycji. W analizowanej grupie krajów zmniejszyły się we wszystkich krajach. Szczegółowe dane na ten temat zawiera kolejna tabela (4). Tabela 4. Wskaźniki PMR cząstkowe dla krajów Unii Europejskiej Kraj Kontrola państwa Bariery dla Przedsiębiorczości Bariery dla handlu i inwestycji Austria 2,5 1,9 1,7 1,6 1,3 0,7 Belgia 3,3 2,4 1,9 1,6 1,1 0,3 Dania 2,2 1,3 1,4 1,2 0,9 0,8 Finlandia 3,3 2,3 2,1 1,1 1,1 0,6 Francja 3,3 2,7 2,8 1,6 1,5 1,0 Grecja 4,5 2,8 2,1 1,6 1,9 1,2 Hiszpania 3,2 2,7 2,3 1,6 1,6 0,7 Holandia 2,7 1,9 1,9 1,6 0,9 0,7 Irlandia 2,6 2,0 1,2 0,9 0,8 0,5 Luksemburg - 2,0-1,2-0,7 Niemcy 2,9 2,2 2,0 1,6 0,9 0,6 Portugalia 3,7 2,7 1,8 1,3 1,1 0,8 Szwecja 2,2 1,9 1,9 1,1 1,4 0,8 Wielka Brytania 1,8 1,7 1,1 0,8 0,6 0,4 Włochy 4,4 3,2 2,7 1,4 1,5 1,1 Polska 4,6 3,6 2,8 2,3 4,3 2,4 Czechy 3,9 2,5 2,0 1,9 3,1 0,9 Słowacja - 1,4-1,2-1,6 Węgry 3,9 3,3 1,6 1,4 1,9 1,4 UE (kraje OECD) 3,0 2,2 1,9 1,3 1,2 0,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie P. Conway, V. Janod, G. Nicoletti: op. cit. Dalsza analiza powyższych danych statystycznych pozwala na stwierdzenie, że większa poprawa (spadek wskaźnika PMR) była w przypadku redukcji kontroli państwa oraz barier dla handlu i inwestycji niż obniżania barier dla przedsiębiorczości. W największym stopniu do obniżenia tych wskaźników przyczyniły się: zmniejszenie bezpośredniej kontroli nad przedsiębiorstwami oraz kontroli cen (kontrola państwa), zmniejszenie barier własnościowych i regulacyjnych (bariery dla handlu i inwestycji) oraz złagodzenie systemu licencji i zezwoleń (bariery dla przedsiębiorczości) (Conway, Janod, Nicoletti, 2005, s. 15). Powyższe czynniki w największym stopniu przyczyniły się do konwergencji ogólnego wskaźnika PMR oraz wskaźników cząstkowych PMR. Coraz bardziej zbieżne są bowiem polityki poszczególnych krajów odnośnie wpływu państwa na rynek produktów oraz jego wpływu na wzrost 4 Do pierwszej z nich w 1998 r. zaliczono tylko Wielką Brytanię. W 2003 r. do grupy tej doszła Dania. Jeżeli chodzi o drugą grupą to odeszła z niej Hiszpania (pozostały: Polska, Węgry, Grecja, Włochy, Czechy i Francja). Zob. Conway, Janod, Nicoletti, 2005, s.23.

10 48 Stanisław Swadźba przedsiębiorczości. Najbardziej jednorodne są polityki państw zmierzające do obniżenia barier wobec handlu i inwestycji. Wynika to z faktu, że wiele regulacji w tym zakresie wynika z zawierania międzynarodowych porozumień i działania organizacji ponadnarodowych, które narzucają międzynarodowe standardy (Conway, Janod, Nicoletti, 2005, s. 16). Podsumowanie Rozpoczynając ocenę wpływu integracji europejskiej na systemy gospodarcze krajów UE należy od razu stwierdzić, że zmiany w systemach gospodarczych oraz istniejąca tendencja do konwergencji nie jest wynikiem - tylko i wyłącznie - przyspieszenia procesów integracyjnych w Unii Europejskiej. Można domniemywać, że niektóre z tych zjawisk zachodziłyby w krajach członkowskich UE bez względu na integrację. Zaliczymy do nich przede wszystkim powszechny proces prywatyzacji (zmniejszenie udziału sektora publicznego we wszystkich krajach UE odbyło się bez większych nacisków ze strony instytucji unijnych), ograniczenie funkcji socjalnych (w wyniku zmiany sytuacji demograficznej, wzrostu stopy bezrobocia, zmiany modelu rodziny, zwiększenia się deficytu w budżetach państw itp.) liberalizacja rynków pracy oraz rynków pieniężno-kapitałowych. Są to ogólne tendencje lat 80-tych i 90- tych XX wieku, a także początku XXI wieku występujące w gospodarce światowej. Do konwergencji systemowej przyczynia się bowiem również globalizacja (Swadźba, 2006a). To wszystko nie zmniejsza jednak roli europejskiej integracji gospodarczej w kształtowaniu tych przemian. W przypadku krajów UE był to czynnik decydujący o konwergencji systemowej. Można śmiało powiedzieć, że - na obecnym etapie - nadaje ona tempo konwergencji systemowej (przyspiesza ją), decyduje o wyborze kierunków, o tym co wcześniej, a co później staje się przedmiotem unifikacji. Bez integracji gospodarczej i politycznej proces ten byłby znacznie wolniejszy. Przeprowadzone badania potwierdzają, że w wielu dziedzinach wysoki stopień ujednolicenia krajowych systemów gospodarczych państw członkowskich UE jest bardzo duży i wynika tylko i wyłącznie z przyspieszenia procesu integracji gospodarczej. O wzroście znaczenia integracji europejskiej w kształtowaniu systemu gospodarczego świadczy zwiększenie zakresu wspólnych decyzji, reforma instytucji unijnych oraz tworzenie od podstaw nowych instytucji (na przykład powołanie Europejskiego Banku Centralnego). W tej sytuacji podstawowy dylemat: Ile rynku, a ile państwa? w Unii Europejskiej zaczyna przyjmować postać: Ile rynku, a ile instytucji ponadnarodowych? Jak wiadomo jest to najważniejsze kryterium różnicowania systemów (modeli) gospodarczych. Skoro instytucje ponadnarodowe zastępują państwa, a polityka na szczeblu ponadnarodowym polityki narodowe to jest to również pewien dowód na słuszność tezy o konwergencji systemowej. Najbardziej jest to widoczne jeżeli chodzi o porządek konkurencji oraz system finansowy, głównie system pieniężny (zwłaszcza w przypadku 12 krajów członkowskich UWG). Znaczący, chociaż bardzo zróżnicowany, jest również wpływ UE na sferę oddziaływania na realne procesy gospodarcze (produkcja) oraz na regulacje dotyczące rynku pracy, a mające istotny wpływ na sferę produkcji i wymiany. Postępujący proces ujednolicania, scalania funkcjonujących krajowych systemów gospodarczych powoduje, że poszczególne kraje członkowskie coraz bardziej odchodzą od teoretycznych modeli, które zostały im w przeszłości przypisane. Jak wiadomo, Niemcy były kojarzone z modelem społecznej gospodarki rynkowej, Szwecja z modelem państwa dobrobytu, a Wielka Brytania z modelem neoliberalnym. Ten podział w coraz większym stopniu ma charakter historyczny. Jak pokazuje rzeczywistość, odchodzi się od skrajnych rozwiązań. Odnosi się to zarówno do modelu państwa przesocjalizowanego jak i skrajnie liberalnego. Jako przykład możemy tutaj podać Szwecję i Wielką Brytanię. Rozbieżności w przyjętych przez poszczególne kraje rozwiązaniach są coraz mniejsze. Maleje bowiem liczba cech specyficz-

11 Wpływ integracji europejskiej na systemy gospodarcze krajów członkowskich 49 nych (narodowych), a wzrasta liczba cech uniwersalnych (wspólnotowych). W efekcie integracji gospodarczej poziom unifikacji krajowych systemów gospodarczych 25 krajów członkowskich UE jest coraz większy. Trzeba jednak pamiętać, że ciągle występują między nimi różnice. Przeprowadzone badania pokazują, że największe zróżnicowanie występuje w sferze: - oddziaływania (regulacji) na procesy realne w gospodarce (produkcja i wymiana) za pomocą bezpośrednich i pośrednich narządzi, - redystrybucji (stopień opiekuńczości poszczególnych państw), - regulacji na rynku pracy, a także w wielu innych szczegółowych dziedzinach. Takie wnioski można wyciągnąć analizując wcześniej prezentowane wskaźniki wolności gospodarczej oraz regulacji rynku produktów, a w szczególności ich zróżnicowanie w wielu obszarach. W tym miejscu należałoby się zastanowić dlaczego tak jest, z czego wynikają te różnice, jaka jest tego przyczyna? Naszym zdaniem nie jest to jedna przyczyna. Jest ich wiele. Do najważniejszych możemy zaliczyć: Nie wszystkie sfery życia gospodarczego w UE są przedmiotem regulacji wspólnotowych. Nie ma takich potrzeb. Nie chcą tego kraje członkowskie. Byłoby to także niezgodne z punktu widzenia wzrostu efektywności gospodarowania, a więc głównego celu działania UE. Poszczególne kraje członkowskie UE znajdują się na różnym poziomie rozwoju gospodarczego, zwłaszcza po ostatnim rozszerzeniu. Różnice w PKB per capita są znaczne. Stąd różnice w rozwiązaniach systemowych. Większość krajów będących na niższym poziomie rozwoju, aby szybko nadgonić opóźnienia, opowiada się za bardziej liberalnymi narzędziami (np. niskie podatki) sadząc, że przyniosą one lepszy skutek niż rozwiązania stosowane w państwach opiekuńczych (wysokie podatki). Jednak nie ma tutaj reguły. Różnice społeczno-kulturowe. Mimo wielu cech wspólnych między poszczególnymi krajami istnieją różnice. Poszczególne kraje posiadają inną historię, tradycję, religię itp. Te czynniki mają również istotny wpływ na stosowane rozwiązania systemowe. Państwa te powstawały i rozwijały się w odmiennych warunkach historycznych, społecznych i kulturowych. To wszystko powoduje, że systemy gospodarcze poszczególnych krajów posiadają wiele cech specyficznych. W obrębie Unii Europejskiej mamy więc do czynienia z różnymi krajowymi systemami gospodarczymi. Występuje tam 25 adaptacji systemu gospodarki rynkowej do konkretnych warunków społecznych, politycznych, kulturowych itd. Pozostałość po wcześniejszych systemach funkcjonujących w krajach członkowskich UE. Jak wiadomo 8 nowych krajów członkowskich jeszcze nie tak dawno żyło w systemie gospodarki centralnie planowanej, systemie niedemokratycznym. Wcześniej do Wspólnoty również przyjęto 3 kraje, w których przez wiele lat panowała dyktatura (Grecja, Hiszpania, Portugalia). Reasumując należy stwierdzić, że krajowe systemy gospodarcze państw członkowskich UE zmieniają się. Jest to skutek różnorodnych zjawisk społeczno-ekonomicznych zachodzących w gospodarce światowej, a także zmian w dominujących teoriach i poglądach ekonomicznych oraz zmian w polityce gospodarczej. Jednak w ostatnich latach ważnym czynnikiem tych przemian jest przyspieszenie procesów integracyjnych w obrębie Unii Europejskiej w wyniku których: wzrasta udział cech wspólnych (wspólnotowych) oraz zmniejsza się udział cech specyficznych (narodowych) we wszystkich krajowych systemach gospodarczych; krajowe systemy gospodarcze stają się w coraz większym stopniu zbieżne, podobne do siebie; maleje równocześnie - co jest z tym związane - znaczenie skrajnych modeli gospodarczych

12 50 Stanisław Swadźba występujących w ramach Unii Europejskiej; kierunek zmian w Unii Europejskiej to zwrot w stronę modelu liberalnego; europejska integracja zmierza więc w kierunku konwergencji funkcjonujących w krajach członkowskich różnorodnych rozwiązań systemowych, w kierunku jednolitego systemu gospodarczego; w ramach systemu gospodarki rynkowej zaczyna się kształtować nowy model gospodarczy - model specyficzny dla tej części Europy, który możemy nazwać modelem europejskim bądź modelem Unii Europejskiej. Nabiera on specyficznych cech i różni się od innych. Jest on wynikiem przejścia na wyższy etap integracji gospodarczej w krajach europejskich. BIBLIOGRAFIA: 1. Conway P., Janod V., Nicoletti G., (2005), Product Market Regulation in OECD countries: , Economic Department Working Paper No.419, 1 April. 2. Miles M. A., Feulner E. J., O Grady M. A., (2005), 2005 Index of Economic Freedom. Washington D. C., The Heritage Foundation and Dow Jones & Company Inc. 3. Swadźba S. red., (1999), Europejska integracja gospodarcza w kierunku jednolitego systemu gospodarczego, AE Katowice. 4. Swadźba S. red., (2005), Teoretyczne aspekty oceny krajowych systemów gospodarczych, AE Katowice. 5. Swadźba S. (2006a), Globalizacja a system gospodarczy konwergencja czy różnorodność?, w: Kopycińska D. red., Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce, Katedra Mikroekonomii, Uniwersytet Szczeciński. 6. Swadźba S. red., (2006b), Analiza porównawcza poziomu liberalizacji systemu gospodarczego krajów członkowskich Unii Europejskich, AE Katowice.