Analiza złamań dolnego masywu twarzy u chorych leczonych w warszawskiej Klinice Chirurgii Czaszkowo-Szczękowo-Twarzowej w latach *

Czas. Stomatol., 2006, LIX, 12, 864-875 2006 Polish Stomatological Association http://www.czas.stomat.net Analiza złamań dolnego masywu twarzy u chorych leczonych w warszawskiej Klinice Chirurgii Czaszkowo-Szczękowo-Twarzowej w latach 2001-2005* The analysis of fractures to the lower face in patients treated in the Maxillofacial Surgery Clinic in Warsaw between 2001-2005 Marzena Uliasz 1, Tomasz Czarnecki 2, Julia Reymond 2, Piotr Płatos 2 Z Kliniki Chirurgii Czaszkowo-Szczękowo-Twarzowej AM w Warszawie 1 Kierownik Kliniki: prof. zw. dr hab. med. H. Wanyura Ze Studenckiego Koła Naukowego przy Klinice Chirurgii Czaszkowo-Szczękowo-Twarzowej AM w Warszawie 2 Opiekun SKN: lek. dent. M. Uliasz Streszczenie Cel pracy: dokonano kliniczno-radiologicznej oceny umiejscowienia złamań w obszarze anatomicznym żuchwy u chorych hospitalizowanych w latach 2001-2005 oraz analizy wzajemnych związków pomiędzy przyczyną i lokalizacją złamań, a wiekiem chorych. Materiał i metody: retrospektywnie zanalizowano dokumentację medyczną 1089 chorych leczonych z powodu różnorodnych złamań żuchwy. Oceniono przyczynę złamań żuchwy, umiejscowienie oraz liczbę linii przełomu. Uzyskane wyniki badań opracowano statystycznie. Wyniki: najczęstszą przyczyną złamań żuchwy było pobicie. Złamania żuchwy z jedną linią przełomu rozpoznano u 493 (45,3%) chorych, zaś wieloodłamowe w 596 (54,7%) przypadkach. Najczęściej złamaniom ulegał trzon żuchwy w jej kącie (28,1%). W dalszej kolejności wyrostek kłykciowy żuchwy (27,5%) oraz trzon żuchwy w okolicy kła i zębów przedtrzonowych (22,4%). Wnioski: najczęstsze przyczyny złamania żuchwy, tj.: pobicia, wypadki komunikacyjne, upadki pociągają za sobą charakterystyczny, odmienny dla każdej z nich rozkład linii przełomu. Wiek chorych nie ma wpływu na lokalizację szczelin złamania. HASŁA INDEKSOWE: złamanie żuchwy, przyczyny, lokalizacja Summary Aim of the study: To carry out a clinical and radiological analysis of fracture locations within the mandible in patients hospitalized between 2001-2005. Also, to assess correlations between the cause and the localization of fractures, and the patients age. Material and methods: Retrospective analysis of the medical records of 1089 patients who were treated for a variety of mandibular fractures was performed. The cause of the fracture, its localization and the number of fracture lines were analysed. Results: Assault was found to be the most common cause of mandibular fractures. Fractures with one fracture line was identified in 493 patients (45.3%), and multifragmentary fracture in 596 patients (54.7%). Most commonly, the body of the mandible was fractured at its angle (28.1%), followed by the the fracture of the condyloid process (27.5%), and the body of the mandible in the cuspid and bicuspid area (22.4%). Conclusions: The most common causes of mandibular fracture eg. assaults, road traffic accidents, falls and trips, result in a characteristic, typical for each cause, distribution of fracture lines. KEYWORDS: mandible fracture, causes, localisation * Praca wygłoszona na III Międzynarodowym Kongresie Młodych Medyków w Warszawie 12-13.05.2006 r. 864

2006, LIX, 12 Złamania dolnego masywu twarzy Wstęp Postęp cywilizacyjny i związany z nim rozwój motoryzacji, szybkie tempo życia, coraz większy stres oraz agresja sprawiają, że gwałtownie rośnie liczba złamań części twarzowej czaszki powstających w wyniku pobić, wypadków komunikacyjnych bądź upadków. Żuchwa, anatomicznie tworząca dolny masyw twarzy (DMT) odznacza się dużą wytrzymałością na zginanie i rozciąganie zgodnie z przebiegiem linii siłowych według Champiego (cyt. wg 25) oraz z rozkładem naprężeń wewnętrznych według Sichera i Tandlera (cyt. wg 25). Największy odsetek złamań części twarzowej czaszki dotyczy właśnie żuchwy, która przez swoje anatomiczne położenie jest kością najbardziej narażoną na urazy padające centralnie oraz z boku (2, 12, 13, 14). Cel pracy Celem pracy była kliniczno-radiologiczna ocena umiejscowienia złamań w obszarze anatomicznym żuchwy u chorych hospitalizowanych w Klinice Chirurgii Czaszkowo- Szczękowo-Twarzowej w Warszawie w latach 2001-2005, jak również analiza wzajemnych związków pomiędzy przyczyną i lokalizacją złamań żuchwy, a także wiekiem chorego. Materiał i metody Retrospektywnie zanalizowano dokumentację medyczną 1089 chorych leczonych z powodu różnorodnych złamań żuchwy, w latach 2001-2005. Na podstawie kliniczno-radiologicznej oceny uwzględniającej przyczynę złamań żuchwy, umiejscowienie oraz liczbę linii przełomu, badany zbiór chorych podzielono na dwie grupy: złamania żuchwy z jedną oraz z wieloma liniami przełomu. Wyodrębniono 8 lokalizacji szczelin złamania: 1) okolica zębów siecznych, 2) kła i zębów przedtrzonowych, 3) zębów trzonowych, 4) kąta żuchwy, 5) gałęzi żuchwy, 6) wyrostka dziobiastego, 7) wyrostka kłykciowego oraz 8) części zębodołowej żuchwy. Dla wielokrotnych złamań dolnego masywu twarzy (DMT) dodatkowo ustalono 6 charakterystycznych typów złamań: 1) podwójne złamanie trzonu żuchwy (t-t), 2) złamanie trzonu i wyrostka kłykciowego (t-k), 3) złamanie obu wyrostków kłykciowych (k-k), 4) podwójne złamanie trzonu i złamanie wyrostka kłykciowego żuchwy (t-t-k), 5) złamanie trzonu i obu wyrostków kłykciowych (t-k-k), 6) mnogie złamanie żuchwy. Uzyskane wyniki opracowano statystycznie. Zastosowano test dla jednej frakcji o rozkładzie normalnym, dla dwóch zmiennych niezależnych oraz test zgodności Kołmogorowa- Smirnowa (21). Testy z ustaloną dokładnością pozwoliły ustalić czy: istnieje rozbieżność pomiędzy wynikami próby i przyjętym założeniem na podstawie tzw. dużej próby (test dla jednej frakcji o rozkładzie normalnym), istnieje rozbieżność pomiędzy wynikami dwóch prób na podstawie tzw. dużej próby (test dla dwóch frakcji o rozkładzie normalnym), istnieje zgodność rozkładów cechy statystycznej (np.: lokalizacji szczeliny złamania, przyczyny złamania) w dwóch różnych populacjach (np. w dwóch różnych grupach wiekowych), bez konieczności ustalania postaci tych rozkładów (test zgodności Kołmogorowa Smirnowa). We wszystkich testach statystycznych przyjęto dokładność >95% (p < 0,05). 865

M. Uliasz i in. Czas. Stomatol., Wyniki Chorzy leczeni z powodu złamań żuchwy stanowili 19,0% ogólnej liczby 5749 osób hospitalizowanych w latach 2001-2005. Wśród 1089 chorych było 943 (86,6%) mężczyzn i 146 (13,4%) kobiet. Średnia wieku chorych wynosiła x=34 lata. Najliczniejszą grupę stanowiło 409 (37,6%) osób w wieku 21 30 lat (tab. I). Pobicie było najczęstszą przyczyną złamań żuchwy. Dotyczyło ono 645 (59,2%) osób. W 157 (14,4%) przypadkach do obrażeń doszło w wyniku wypadków komunikacyjnych. Upadki spowodowały złamania DMT u 153 (14,1%) chorych, wypadki w wyniku uprawiania różnych dyscyplin sportowych w 34 (3,1%) przypadkach, zaś wypadki podczas pracy u 27 (2,5%) osób. Do grupy inne czynniki etiologiczne, tj.: urazy zadane przez zwierzęta, złamanie patologiczne lub jatrogenne, postrzały, zdarzenia losowe zaliczono 73 (6,7%) chorych (ryc. 1). Aż 549 (50,4%) chorych przed urazem spożywało alkohol. U 1089 osób leczonych z powodu złamania żuchwy rozpoznano 1746 linii przełomu. Najczęściej złamaniom ulegał trzon żuchwy w jej kącie (28,1%), w dalszej kolejności wyrostek kłykciowy żuchwy (27,5%) oraz w 22,4% przypadkach trzon żuchwy w okolicy kła i zębów przedtrzonowych (tab. II). Analizę ich przebiegu w złamaniach pojedynczych i wielokrotnych zilustrowano na ryc. 2. Złamanie żuchwy z jedną linią przełomu występowało u 493 (45,3%) chorych, natomiast w 596 (54,7%) przypadkach doszło do wielokrotnych złamań DMT (tab. II). W pojedynczych złamaniach żuchwy najczęstszą lokalizacją był trzon żuchwy w okolicy jej kąta u 186 (17,1%) chorych, wyrostek kłykciowy w 134 (12,3%) przypadkach, a następnie trzon żuchwy na poziomie kła i zębów przedtrzonowych u 69 (6,3%) osób (ryc. 2). Ryc. 1. Przyczyny złamań żuchwy u 1089 chorych hospitalizowanych w Klinice Chirurgii Czaszkowo- Szczękowo-Twarzowej w Warszawie, w latach 2001- -2005. T a b e l a I. Podział chorych na grupy wiekowe z jedno i wielokrotnymi liniami przełomu w żuchwie Wiek chorych Liczba chorych pojedyncze wielokrotne Razem 0-10 10 (1,0%) 9 (0,8%) 19 (1,8%) 11-20 110 (10,1%) 118 (10,8%) 228 (20,9%) 21-30 184 (16,9%) 225 (20,7%) 409 (37,6%) 31-40 71 (6,5%) 108 (9,9%) 179 (16,4%) 41-50 67 (6,2%) 71 (6,5%) 138 (12,7%) 51-60 33 (3,0%) 37 (3,4%) 70 (6,4%) 61-70 11 (1,0%) 15 (1,4%) 26 (2,4%) >71 7 (0,6%) 13 (1,2%) 20 (1,8%) Razem 493 (45,3%) 596 (54,7%) 1089 (100,0%) 866

2006, LIX, 12 Złamania dolnego masywu twarzy T a b e l a I I. Liczbowo-procentowy rozkład lokalizacji linii przełomu w obszarze anatomicznym żuchwy u 1089 chorych L.p. Lokalizacja linii przełomu Pojedyncze Wielokrotne Ogółem liczba chorych % szacunkowa liczba chorych % liczba chorych 1. Wyrostek kłykciowy 134 12,3% 166 15,2% 300 27,5% 2. Wyrostek dziobiasty 4 0,4% 7 0,6% 11 1,0% 3. Gałąź żuchwy 5 0,5% 14 1,3% 19 1,8% 4. Kąt żuchwy 186 17,1% 120 11,0% 306 28,1% 5. Trzon żuchwy w okolicy 41 3,8% 52 4,8% 93 8,6% zębów trzonowych 6. Trzon żuchwy w okolicy kła 69 6,3% 175 16,1% 244 22,4% i zębów przedtrzonowych 7. Trzon żuchwy w okolicy 36 3,3% 58 5,3% 94 8,6% zębów siecznych 8. Część zębodołowa żuchwy 18 1,6% 4 0,4% 22 2,0% 9. Ogółem 493 45,3% 596 54,7% 1089 100,0% % Ryc. 2. Lokalizacja 1746 linii przełomu w anatomicznym obszarze żuchwy u 1089 chorych z jedno lub wielokrotnymi jej złamaniami. 867

M. Uliasz i in. Czas. Stomatol., U 596 (54,7%) chorych z wieloodłamowym złamaniem żuchwy stwierdzono 1253 (71,8%) szczeliny złamania. W poszczególnych lokalizacjach szczelin złamania obliczono szacunkową liczbę oraz średni odsetek chorych z wielokrotnymi złamaniami DMT według wzoru % = n 2i x 100% / 1253 x 54,7% (ryc. 2, tab. II). Najczęściej ulegał złamaniu trzon żuchwy w okolicy kła i zębów przedtrzonowych 368 (21,1%) szczelin złamania u 175 (16,1%) chorych, a następnie wyrostek kłykciowy 348 (19,9%) linii przełomu w 166 (15,2%) przypadkach oraz trzon w okolicy kąta żuchwy 252 (14,4%) szczelin złamania u 120 (11,0%) osób (ryc. 2). Kolejność umiejscowienia trzech najczęstszych linii przełomu w pojedynczych i mnogich złamaniach żuchwy przedstawiono graficznie na ryc. 3. Analiza statystyczna szczelin złamania w omawianych typach złamań DMT wskazuje, że dwie lokalizacje są charakterystyczne (tab. III). W pojedynczych złamaniach DMT znamienne statystycznie jest złamanie trzonu żuchwy w jej kącie (wartość dystrybuanty, u=7,64), zaś w przypadku mnogich złamań żuchwy linie przełomu zlokalizowane w okolicy kła i zębów przedtrzonowych (wartość dystrybuanty, u=6,68). Złamania wyrostka kłykciowego żuchwy nie są charakterystyczne dla żadnej z grup (wartość dystrybuanty, u=0,25). Odsetek chorych ze złamaniami wyrostka stawowego żuchwy w pojedynczych i mnogich złamaniach DMT wynosi odpowiednio 12,3% oraz 15,2% (tab. II). Zanalizowano wpływ przyczyn na powstawanie jedno i wielooszczelinowych złamań żuchwy. Do pojedynczych złamań żuchwy do- Ryc. 3. Najczęstsze lokalizacje linii przełomu w pojedynczych bądź wielokrotnych złamaniach żuchwy. T a b e l a I I I. Wyniki analizy statystycznej dwóch zmiennych: lokalizacja linii przełomu oraz rodzaj złamania dolnego masywu twarzy (DMT) Lokalizacja linii przełomu Złamanie żuchwy z jedna linią przełomu Złamanie żuchwy z wieloma liniami przełomu n 1i n 1i /1089 n 2i n 2i /1253 x 54,7 Wartość dystrybuanty (u) Kieł i zęby przedtrzonowe 69 6,3% 368 *16,1% 6,68 Kąt żuchwy 186 17,1% 252 *11,0% 7,64 Wyrostek kłykciowy 134 12,3% 348 *15,2% 0,25 Pozostałe lokalizacje 104 9,6% 285 *12,4% x Razem 493 45,3% 1253 *54,7% Legenda: n 1i liczba linii przełomu w pojedynczych złamaniach żuchwy, n 2i liczba linii przełomu w złamaniach wielokrotnych, * średni odsetek chorych z wielokrotnymi złamaniami żuchwy w poszczególnych lokalizacjach (%=n 2i x 100%/1253 x 54,7%), u wartość dystrybuanty rozkładu normalnego; u = (w i - p o )/ p o (1-p o )/u, gdzie w i wynik próby, p o przyjęte założenie. Dla poziomu istotności α<0,05 wartość dystrybuanty wynosi u 1,65, x wartość nie istotna dla badania (test dla dwóch frakcji). 868

2006, LIX, 12 Złamania dolnego masywu twarzy Ryc. 4. Przyczyny pojedynczych i wielokrotnych złamań żuchwy u 1089 chorych. szło w wyniku; pobicia u 293 (26,9%) osób, upadków w 78 (7,2%) przypadkach oraz wypadków komunikacyjnych u 53 (4,9%) chorych (ryc. 4). Najczęstszą przyczyną złamań wielokrotnych było również pobicie u 352 (32,3%) osób, następnie wypadki komunikacyjne i upadki (ryc. 4). Test dla jednej frakcji o rozkładzie normalnym dowodzi, że następstwem pobić (wartość dystrybuanty, u=2,32) oraz wypadków komunikacyjnych (wartość dystrybuanty, u=4,07) są częściej złamania mnogie niż pojedyncze (tab. IV). Taka zależność nie dotyczy upadków (wartość dystrybuanty, u=0,24). Kliniczno-statystyczna analiza 1089 osobowego zbioru chorych wskazuje, że każda z 3 głównych przyczyn (pobicie, wypadek komunikacyjny, upadek) powoduje złamania żuchwy o charakterystycznych lokalizacjach (ryc. 5). Złamania kąta żuchwy powstawały najczęściej w wyniku pobicia (18,3%). Wypadki komunikacyjne pociągały za sobą różnorodne złamania żuchwy z liniami przełomu zlokalizowanymi w okolicy kła i zębów przedtrzonowych (4,4%) oraz wyrostka stawowego żuchwy (4,1%), zaś upadki skutkowały w 5,8% przypadków złamaniami wyrostka kłykciowego żuchwy (ryc. 5). Typy wieloodłamowych złamań żuchwy zilustrowano na ryc. 6. Obustronne złamanie trzonu żuchwy (t-t) rozpoznano u 256 (23,5%) chorych, złamanie trzonu ze złamaniem wyrostka kłykciowego (t-k) w 207 (19,0%) przypadkach, zaś u 63 (5,8%) chorych mnogie złamania żuchwy. Złamanie trzonu żuchwy z obustronnym złamaniem wyrostka kłykciowego (t-k-k) dotyczyło 26 (2,4%) osób. Z kolei obustronne złamanie wyrostków kłykciowych (k-k) stwierdzono w 23 (2,1%) przypadkach oraz podwójne złamanie trzonu żuchwy ze złamaniem wyrostka kłykciowego (t-t-k) u 21 (1,9%) chorych (ryc. 6). Analizę czynników etiologicznych i określonych typów wieloodłamowych złamań żuchwy zilustrowano na ryc. 7. Wśród przyczyn podwójnych złamań żuchwy (t-t, t-k, k-k), dominowały pobicia u 309 (28,4%) osób. Na drugim miejscu znalazły się wypadki komunikacyjne (75 osób), w dalszej kolejności upadki. Test zgodności Kołmogorowa-Smirnowa potwierdził (wartość testu statystycznego λ 1,36), że jedynie w złamaniach trzonu żuchwy z obustronnym złamaniem wyrostka kłykciowego, które rozpoznano u 26 (2,4%) osób kolejność przyczyn jest odmienna (tab. V). U 12 (1,1%) osób złamania typu t-k-k powstały w wyniku 869

M. Uliasz i in. Czas. Stomatol., T a b e l a I V. Wyniki analizy statystycznej dwóch zmiennych: najczęstsze przyczyny oraz rodzaj złamania żuchwy Rodzaj urazu Złamania jednokrotne (n 1i ) Częstość w=n 1i /1089 Złamania wielokrotne (n 2i ) Częstość w=n 2i /1089 Ogólna liczba chorych (n) Wartość dystrybuanty (u) Pobicie 293 26,9% 352 32,3% 645 2,32 Wypadek 53 4,9% 104 9,5 % 157 4,07 komunikacyjny Upadek 78 7,2% 75 6,9% 153 0,24 Inne 69 6,3% 65 6,0% 134 x Razem 493 45,3% 596 54,7% 1089 Legenda: n 1i liczba chorych z pojedynczym złamaniem żuchwy, n 2i liczba chorych z mnogim złamaniem żuchwy, n ogólna liczba chorych, u wartość dystrybuanty rozkładu normalnego; u = [(n 1i /n 1 ) - (n 2i /n 2 )] / p (1-p) / n, gdzie p = (n 1i + n 2i ) / (n 1 + n 2 ) (test dla dwóch frakcji), dla poziomu istotności α<0,05 wartość dystrybuanty u 1,65, x wartość nieistotna dla badania. T a b e l a V. Wyniki statystycznej analizy zależności pomiędzy przyczyną złamania i określonym typem wieloodłamowych złamań żuchwy Typy wieloodłamowych złamań żuchwy Wartość statystyki λ t-t t-k k-k t-k-k t-t-k t-k 0,70 k-k 0,69 0,40 t-k-k 2,52 2,19 1,39 t-t-k 0,65 0,43 0,47 1,26 pozostałe typy x x x x x Legenda: λ = D x n, gdzie n =n 1 n 2 /n 1 +n 2. D jest miarą zakresu rozbieżności pomiędzy dystrybuantami empirycznymi w obu rozkładach. Dla poziomu istotności α<0,05 λ 1,36, x wartość nieistotna dla badania. upadków. W 7 (0,6%) przypadkach ich przyczyną były wypadki komunikacyjne, zaś u 4 (0,4%) osób pobicie (ryc.7). We wszystkich grupach wiekowych przeważały złamania żuchwy z wieloma liniami przełomu (tab. I). Z analizy statystycznej wynika, że wiek chorych nie miał wpływu na lokalizację szczelin złamania (tab. VI). Analiza zmiennych; wiek chorych oraz przyczyna złamań DMT potwierdziła, że u osób powyżej 71 roku życia dominowały upadki, zaś u dzieci dodatkowo urazy sportowe. W pozostałych grupach wiekowych najczęstszą przyczyną złamań żuchwy były pobicia. Omówienie wyników i dyskusja Złamania dolnego masywu twarzy stanowią 51-69% złamań części twarzowej czaszki (1, 2, 8, 9, 13, 14, 15, 27). Występują one 4-5 razy częściej u mężczyzn niż u kobiet (1, 3, 5, 6, 9, 10, 11, 12, 15, 16, 22, 23, 26). 870

2006, LIX, 12 Złamania dolnego masywu twarzy Ryc. 5. Rozkład liczbowo-procentowy charakterystycznych lokalizacji linii przełomu w zależności od przyczyn złamań żuchwy. Osoby aktywne zawodowo i społecznie w przedziale wieku 21-30 lat stanowią najliczniejszą grupę chorych (1, 4, 5, 6, 9, 12, 14, 15, 16, 19, 24). W badaniu Kheirallaha (10, 11) złamania żuchwy występowały u osób w czwartej i trzeciej dekadzie życia, odpowiednio 31% oraz 25%. Z naszej analizy wynika, że z powodu obrażeń DMT leczono 37,6% chorych w wieku 21-30 lat oraz 16,4% chorych w czwartej dekadzie życia. Osoby powyżej 71 roku życia stanowiły tylko 1,8% przypadków. Obserwacje Chabin i Szymaniak (7) dotyczące 20,2% odsetka kobiet w wieku podeszłym hospitalizowanych z powodu złamań żuchwy różnią się znacząco od naszych wyników badań. Ocena chorych leczonych z powodu złamań żuchwy w latach 1988-1992 (10, 11) oraz nasze badania analizujące pacjentów leczonych w latach 2001-2005 potwierdzają, że liczba chorych hospitalizowanych z powodu obrażeń DMT wzrosła z 656 do 1089, zaś odsetek złamań pojedynczych z 37,5% do 45,3%. Prawie połowa chorych przed urazem spożywała alkohol (11, 26). Z danych podanych w piśmiennictwie krajowym oraz naszych badań wynika, że najczęstszą przyczyną złamań żuchwy było pobicie, zaś na dalszym miejscu znajdowały się wypadki komunikacyjne i upadki (4, 6, 8, 10, 11, 12, 13, 14, 16, 18, 19, 20, 23, 26). W Polsce odsetek chorych, u których przyczyną złamania DMT było pobicie waha się między 48% a 65% (6, 13, 20, 26, 27). Wypadki komunikacyjne znajdują się na pierwszym miejscu wśród przyczyn obrażeń DMT podawanych przez badaczy zagranicznych (1, 5, 9, 12, 22). W badaniu Kheirallaha i Mateńki (11) stanowiły one 21,6%, zaś w naszym materiale tylko 14,4%. Z kolei według Korzona (14) wypadki komunikacyjne były bezpośrednią przyczyną złamań DMT 3 razy częściej niż w naszej 1089 osobowej grupie klinicznej. Wyniki naszej analizy porównane z analogicznymi bada- 871

M. Uliasz i in. Czas. Stomatol., Ryc. 6. Typy wieloodłamowych złamań żuchwy u 596 spośród 1089 chorych. niami wykonanymi również w naszej klinice, lecz w latach 1992-1996 nie potwierdziły opisywanej w piśmiennictwie, wzrostowej tendencji udziału wypadków komunikacyjnych w powstawaniu złamań żuchwy (12, 16). Nieszczęśliwe upadki są najczęstszą przyczyną obrażeń DMT u osób w podeszłym wieku (7). Wypadki podczas pracy doprowadziły do złamań żuchwy u 27 (2,5%) osób, zaś według Barańczak i wsp. (3) odsetek ten był wyższy i wynosił 10,3%. W wyniku wypadków przy pracy, obrażenia DMT występują u 1,55% kobiet (4). Złamania żuchwy w wyniku uprawiania dyscyplin sportowych w naszej analizie występowały 2-krotnie rzadziej niż w materiale klinicznym innych badaczy (10, 11). Struktura obrażeń DMT w niniejszej pracy przedstawiała się odmiennie niż w badaniach innych autorów (1, 5, 6, 10, 11, 12, 16). Najczęstszą lokalizacją linii przełomu okazał się trzon żuchwy w okolicy kąta (28,1%) oraz wyrostek kłykciowy (27,5%), zaś następnie trzon w okolicy kła i zębów przedtrzonowych (22,4%). Przeważały złamania wielokrotne, które rozpoznano u 596 (54,7%) chorych. Średnio u jednego chorego z wielokrotnym złamaniem żuchwy rozpoznawano 2,1 linii przełomu (11). W analizie innych badaczy pojedyncze złamania żuchwy stanowiły 60% (6, 16, 17). W grupie osób z pojedynczymi złamaniami DMT najczęstszą lokalizacją linii przełomu były złamania trzonu żuchwy w okolicy jej kąta, które rozpoznano w 17,1% przypadkach (6, 22). W doniesieniach z ośrodków zagranicznych (1, 5) oraz Cieślika i wsp. (8) był to wyrostek kłykciowy. Z porównania badań Kheirallaha (10, 11) i naszego materiału klinicznego wynika, że w mnogich złamaniach żuchwy dominowała lokalizacja linii przełomu w okolicy kła i zębów przedtrzonowych. W naszym materiale złamania trzonu żuchwy w okolicy zębów trzonowych występowały trzy razy rzadziej, zaś odsetek chorych ze złama- 872

2006, LIX, 12 Złamania dolnego masywu twarzy T a b e l a V I. Wyniki statystycznej analizy zależności pomiędzy wiekiem chorych i lokalizacją złamania żuchwy Wiek Wartość statystyki λ 0-10 11-20 21-30 31-40 41-50 51-60 61-70 11-20 1,17 21-30 1,10 0,29 31-40 0,96 0,57 0,43 41-50 0,87 0,89 0,74 0,54 51-60 0,91 0,42 0,28 0,35 0,44 61-70 0,86 0,45 0,48 0,63 0,35 0,46 >71 0,83 1,41 1,35 1,16 1,40 1,13 1,21 Legenda: λ = D x n, gdzie n =n 1 n 2 /n 1 +n 2. D jest miarą zakresu rozbieżności pomiędzy dystrybuantami empirycznymi w obu rozkładach. Dla poziomu istotności α<0,05 λ 1,36. Ryc. 7. Rozkład liczbowo-procentowy typów wieloodłamowych złamań żuchwy w zależności od przyczyn ich powstawania u 596 spośród 1089 chorych. 873

M. Uliasz i in. Czas. Stomatol., niem wyrostka kłykciowego żuchwy był dwukrotnie wyższy. Trzy typy; obustronne złamanie trzonu żuchwy, złamanie trzonu i wyrostka kłykciowego a także obustronne złamanie wyrostków stawowych i trzonu żuchwy były najbardziej charakterystyczne dla mnogich złamań (3, 4). Z piśmiennictwa wynika, że wielokrotne złamania żuchwy współistniejące z obrażeniami górnego masywu twarzy i ośrodkowego układu nerwowego częściej są następstwem wypadków komunikacyjnych niż pobicia (3, 11, 14, 16). Podsumowanie Z klinicznej i statystycznej analizy złamań żuchwy wynika, że najczęstszym umiejscowieniem linii przełomu był trzon żuchwy w okolicy jej kąta, zaś następnie wyrostek kłykciowy oraz okolica kła i zębów przedtrzonowych. Wielokrotne złamania żuchwy powstawały częściej niż złamania z jedną linią przełomu. Najczęstszą przyczyną złamań żuchwy było pobicie. Sporadycznie dotyczyło ono dzieci i osób w podeszłym wieku. Drugi, co do częstości czynnik etiologiczny stanowiły wypadki komunikacyjne, przeważnie osób poniżej 40 roku życia. Z analizy grup wiekowych wynika, że najczęstszą przyczyną złamań żuchwy u dzieci i osób powyżej 71 roku życia były upadki, zaś w pozostałych grupach wiekowych dominowały pobicia. Jedną z głównych przyczyn złamań żuchwy u dzieci i młodzieży stanowiły urazy sportowe. Z jednakową częstością dochodziło do pojedynczych i mnogich złamań żuchwy w wyniku upadków. Wnioski 1. Najczęstszą przyczyną złamań żuchwy są pobicia, w dalszej kolejności wypadki komunikacyjne i upadki. 2. Trzy najczęstsze przyczyny złamań żuchwy, tj.: pobicia, wypadki komunikacyjne, upadki pociągają za sobą charakterystyczny, a zarazem odmienny dla każdej z nich rozkład linii przełomu. W wyniku pobicia najczęściej dochodzi do złamań kąta żuchwy. Wypadki komunikacyjne są przyczyną złamań żuchwy z liniami przełomu zlokalizowanymi w okolicy kła i zębów przedtrzonowych oraz wyrostka stawowego żuchwy, zaś upadki powodują złamania wyrostka kłykciowego żuchwy. 3. Pobicia oraz wypadki komunikacyjne częściej powodują złamania mnogie niż pojedyncze. 4. W pojedynczych złamaniach szczelina przełomu jest przeważnie zlokalizowana w okolicy kąta żuchwy, zaś w wieloodłamowych dominują podwójne złamania trzonu oraz złamania trzonu i wyrostka kłykciowego żuchwy. 5. Wiek chorych nie ma wpływu na lokalizację szczeliny złamania. Piśmiennictwo 1. Al Ahmed H. E., Jaber M. A., Abu Fanas, Karas M.: The pattern of maxillofacial fractures in Sharjah, United Arab Emirates: A review of 230 cases. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 2004, 98, 166-170. 2. Arkuszewski P., Hilt T.: Złamania wyrostka dziobiastego żuchwy opis trzech przypadków. Czas. Stomatol., 2000, LIII, 3, 195-199. 3. Barańczak Z., Flieger S.: Analiza obrażeń szczękowo twarzowych powstałych w wypadkach komunikacyjnych. Czas. Stomatol., 1976, XXIX, 1, 33-42. 4. Barańczak Z., Flieger S.: Złamania szczękowo-twarzowe spowodowane wypadkami w pracy. Czas. Stomatol., 1977, XXX, 9, 743-747. 5. Brasileiro B. F., Passeri L. A.: Epidemiological analysis of maxillofacial fractures in Brazil: 5- year prospective study. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 2006, 102, 28-32. 6. Brykowa S.: Przegląd 1200 chorych z urazami 874

2006, LIX, 12 Złamania dolnego masywu twarzy czaszki twarzowej leczonych w Konsultacyjnej Poradni Chirurgii Stomatologicznej WPS Krakowie. Czas. Stomatol., 1981, XXXIV, 11, 28-36. 7. Chabin M., Szymanik J.: Leczenie złamań szczęk u chorych w wieku podeszłym. Czas. Stomatol., 1980, XXXIII, 8, 721-727. 8. Cieślik T., Lipiarz L., Jendroszczyk E., Habelak M., Szporek B.: Ocena wyników chirurgicznego leczenia złamań wyrostków kłykciowych żuchwy. Czas. Stomatol., 1998, LI, 5, 349-353. 9. Cheema S. A., Amin F.: Incidence and causes of maxillofacial skeletal injuries at the Mayo Hospital in Lahore, Pakistan. Br. J. Oral Maxillofac. Surg., 2006, 44, 232-234. 10. Kheirallah M.: Ocena wyników leczenia złamań żuchwy. Praca doktorska, AM Warszawa 1995. 11. Kheirallah M., Mateńko D.: Analiza epidemiologiczna złamań żuchwy u chorych leczonych w I Klinice Chirurgii Szczękowo-Twarzowej IS AM w Warszawie w latach 1988-1992. Czas. Stomatol., 1994, XLVII, 2, 123-127. 12. King R. E., Scianna J. M., Petruzzelli G. J.: Mandible Fracture Patterns: A Suburban Trauma Center Experience. Am. J. Otolaryngol., 2004, 25, 5, 301-307. 13. Korzon T.: Złamania żuchwy. Urazy szczęk i twarzy pod red. L. Krysta, PZWL, Warszawa 1978. 14. Korzon T., Zienkiewicz J., Rykoczewska J., Dziubiński Z., Hoffmann G.: Epidemiologia złamań kości twarzoczaszki w świetle piśmiennictwa polskiego ostatnich 30 lat oraz danych z Kliniki Chirurgii Szczękowej IS AM w Gdańsku. Czas. Stomatol., 1981, XXXIV, 3, 277-284. 15. Kruger E., Smith K., Tennant M.: Jaw fractures in the indigenous and non-indigenous populations of Western Australia: 1999-2003. Int. J. Oral Maxillofac. Surg., 2006, 35, 658-662. 16. Kryst L., Piekarczyk J., Jasik A.: Urazy czaszki twarzowej w makroregionie warszawskim. Czas. Stomatol., 1982, XXXV, 4, 211- -215. 17. Krzymański G., Posmyk S., Domański W., Roszkiewicz W., Biernacka B.: Wskazania do chirurgicznego leczenia złamań żuchwy. Czas. Stomatol., 1996, XLIX, 11, 764-770. 18. Łangowska Adamczyk H., Mazur L., Borgiel Marek H., Orzechowska-Wylęgała B., Chromik A.: Ocena przyczyn i skutków urazów kości części mózgowej i twarzowej czaszki, współistniejących z innymi obrażeniami. Czas. Stomatol., 1993, XLVI, 5, 378-385. 19. Pawela T., Szuba S., Dobaczewski Z., Ćwioro F., Wnukiewicz J., Szołomicki H.: Statystyczny przegląd 5218 przypadków złamań kości twarzoczaszki leczonych w Klinice Chirurgii Szczękowej IS AM we Wrocławiu w latach 1961-1971. Czas. Stomatol., 1976, XXIX, 3, 237-243. 20. Piekarczyk J, Wanyura H.: Chirurgia szczękowo-twarzowa w ostatnim dwudziestoleciu XX wieku. Czas. Stomatol., 2001, LIV 469-490. 21. Rószkiewicz M.: Statystyka kurs podstawowy. Efekt Władysław Skrzypczak, Warszawa, 2002. 22. Sakr K., Farag I. A., Zeitoun I. M.: Review of 509 mandibular fractures treated at the University Hospital, Alexandria, Egypt. Br. J. Oral Maxillofac. Surg., 2006, 44, 107-111. 23. Tomaszewski T., Bartoszcze M.: Chirurgiczne leczenie złamań żuchwy. Mag. Stomatol., 1993, 2, 18-20. 24. Wanyura H., Świtka S., Ruciński J., Wyrzykowski R.: Analiza kliniczna urazów twarzoczaszki w materiale III Kliniki Chirurgicznej AM w Warszawie. Czas. Stomatol., 1972, XXV, 6, 565-572. 25. Wanyura H.: Urazy szkieletu czaszkowo twarzowego. Chirurgia szczękowo- -twarzowa pod red. L. Krysta, PZWL, Warszawa 1999, 236. 26. Wojciechowicz J., Tomaszewski T., Dobieżyńska B., Rahnama M.: Złamania żuchwy na podstawie dokumentacji medycznej Kliniki Chirurgii Stomatologicznej i Szczękowo- Twarzowej AM w Lublinie w latach 1988-1997. Wiad. Lek., 2004, LVII, 1-2. 27. Zienkiewicz J., Drogoszewska B., Dijakiewicz M., Krupski K., Kaiser-Ziorkiewicz B., Kienitz-Orzelska A.: Obrażenia czaszki twarzowej u chorych leczonych w Klinice Chirurgii Szczękowo Twarzowej i Stomatologicznej Akademii Medycznej w Gdańsku w latach 1995 2000. Mag. Stomatol., 2003, 13, 10, 18-21. Otrzymano: dnia 16.X.2006 r. Adres autorów: 02-006 Warszawa, ul. Nowogrodzka 59. e-mail: kcst@kcs.amwaw.edu.pl 875