Paweł Durkiewicz Autoreferat rozprawy doktorskiej pt.: Rola elektronicznej wymiany danych w dostosowaniu międzybankowych izb rozliczeniowych do rekomendacji Unii Europejskiej napisanej pod kierunkiem naukowym dr hab. Dariusza T. Dziuby z Katedry Informatyki Gospodarczej i Analiz Ekonomicznych WNE UW Tezy rozprawy i podstawowa terminologia Prezentowana rozprawa doktorska dotyczy roli elektronicznej wymiany danych (EDI) 1 w dostosowaniu międzybankowych izb rozliczeniowych do rekomendacji Unii Europejskich, w nowych krajach członkowskich. G ł ó w n a t e z a rozprawy jest następująca: Standaryzacja i rozwój elektronicznej wymiany danych w dziedzinie międzybankowych izb rozliczeniowych jest sprawą kluczową dla dostosowania systemów rozliczeń krajowych do wymogów Unii Europejskiej. W toku badań sformułowano również kilka tez szczegółowych: 1. Wdrożenie standardów elektronicznej wymiany danych zmniejsza ryzyko operacyjne i informatyczne w systemach płatności, przyczyniając się tym samym do bardziej efektywnego ich funkcjonowania. 2. Stosowanie elektronicznej wymiany danych w rozliczeniach międzybankowych znacząco obniża koszty transakcyjne rozrachunku płatności. 3. Elektroniczna wymiana danych usprawnia funkcjonowanie izb rozliczeniowych, przyczyniając się tym samym do zwiększenia szybkości obiegu pieniądza w gospodarce. 4. W segmencie rynku rozliczeń międzybankowych dla płatności wysokokwotowych występuje monopol państwa. Narzucenie przez regulatorów systemów rozrachunku brutto - RTGS 2 w miejsce netto - DNS 3 było nieuzasadnione ekonomicznie. 5. W systemach rozrachunku brutto, obsługiwanych przez państwo, występuje ryzyko nadużycia (nie do końca skutecznie ograniczane przez oprocentowanie i zabezpieczenia papierami wartościowymi). 6. Zabezpieczanie istniejących systemów DNS (np. tzw. standardami Lamfalussy`ego) w celu ograniczania ryzyka systemowego, nie miało uzasadnienia ekonomicznego. Zależności stwierdzone w rozprawie, a także zaproponowane i analizowane mierniki, pozwoliły ma postawienie kilku h i p o t e z badawczych, które udało się zweryfikować. Dla potrzeb prezentowanych rozważań dokonano następujących uściśleń terminologicznych. Elektroniczna wymiana danych jest przesyłaniem i automatycznym przetwarzaniem (tj. bez udziału człowieka) dokumentów handlowych o określonym standardzie. Koncepcja EDI, 1 EDI (Electronic Data Interchange). 2 Real Time Gross Settlement. 3 Designated time Net Settlement.
biorąc pod uwagę proces jej ewolucji, jest rozumiana w niniejszej rozprawie również wraz z przystosowywanymi do jej potrzeb standardami i technologiami, m.in. XML (Extensible Markup Language - uniwersalny język umożliwiający zapis danych w ustrukturalizowany sposób). Włączenie do rozważań XML pozwala patrzeć na omawiane standardy szerzej - w kontekście (globalnego) handlu elektronicznego i pozyskiwania istotnych korzyści z internetowych rynków elektronicznych. System płatności jest zbiorem procedur (w tym standardów EDI) i infrastrukturą teleinformatyczną, które umożliwiają dokonywanie rozliczeń i rozrachunku przez izby rozliczeniowe. Izba rozliczeniowa jest instytucją (pośredniczącą), prywatną bądź państwową, która świadczy usługi finansowe w zakresie rozliczania i rozrachunku płatności między stronami, które zawarły transakcję handlową. Izba rozliczeniowa jest traktowana jako miejsce l u b mechanizm przetwarzania. I z tego powodu terminy izba rozliczeniowa oraz system płatności, na użytek rozprawy, stosowane są zamiennie, wzorując się m.in. na obcojęzycznej literaturze przedmiotu, zwłaszcza opracowaniach Banku Rozrachunków Międzynarodowych (BIS). W rozważaniach nie są rozpatrywane szczegółowe rozwiązania techniczne (technologiczne), związane z systemami płatności, np. oprogramowanie, sprzęt komputerowy, cechy sieci telekomunikacyjnych, bazy danych itp., natomiast skupiono się na procedurach i standardach EDI. Struktura rozprawy Rozprawa składa się z sześciu rozdziałów: pierwszy - Wprowadzenie do problematyki izb rozliczeniowych, drugi Dyskusja o roli państwa i rynku w zakresie izb rozliczeniowych, trzeci Elektroniczna wymiana danych w kreowaniu izb rozliczeniowych, czwarty EDI a izby rozliczeniowe w kontekście regulacji Unii Europejskiej, piąty Możliwości wielokryterialnego pomiaru i oceny systemów płatności i szósty Koncepcja globalnego miernika ACH. W rozdziałach I-IV, o charakterze teoretycznym, analitycznym i przeglądu literatury przedmiotu, rozpatrywano międzybankowe izby rozliczeniowe oraz rolę standardów EDI w funkcjonowaniu i rozwoju izb rozliczeniowych. Kolejna część, o charakterze empirycznym (rozdziały V i VI) objęła analizę i porównanie izb rozliczeniowych w krajach członkowskich Unii Europejskiej. W zakończeniu rozprawy sformułowano wnioski, podsumowując dokonane rozważania i badania, przedyskutowano tezy i hipotezy postawione w pracy, nakreślono możliwości dalszych badań w tej dziedzinie, zarysowano też perspektywy rozwoju izb rozliczeniowych. Ze względów organizacyjnych, niektóre rozważania umieszczono w załącznikach (stanowiących integralną część pracy): aneksy 1 i 2 zestawiają składnię standardu EDIFACT oraz typowe komunikaty EDI w sferze finansowej, aneksy 3 i 4 - wyliczenia mierników ACH oraz mierników dostosowania izb rozliczeniowych, aneks 5 - dane wykorzystane w analizie korelacyjnej. Aneksy 6, 7 i 8 dokumentują kolejno metodykę wyliczania globalnego miernika ACH oraz jego konwergencji i dynamiki. Uzyskane wyniki W pierwszej części rozprawy: Zdefiniowano izby rozliczeniowe, wyodrębniając ich funkcje i metody funkcjonowania. W ramach przyczynku do historii gospodarczej zarysowano najważniejsze etapy tworzenia izb rozliczeniowych (od średniowiecza do współczesności). 2
Podkreślono szczególną rolę izb automatycznych, analizując ich znaczenie gospodarcze, w kategoriach makro- i mikroekonomicznych, w tym jako strategiczny element infrastruktury informacyjnej gospodarki i państwa. Utworzono szczegółową typologię izb rozliczeniowych, w tym izb elektronicznych, a także wydzielono rodzaje systemów rozrachunku netto i brutto (zob. tabela 1, tabela 2): Tabela 1. Kryteria podziału i typologia izb rozliczeniowych Lp. Kryteria podziału Izby rozliczeniowe 1. Rodzaj obsługiwanych Izby międzybankowe Izby rozliczeniowe giełd papierów płatności wartościowych i towarowych 2. Brak (bankowość Izby stosujące systemy rozliczeń płatności Obecność pośrednika rozliczeń korespondencyjna) (netto, brutto, hybrydowe) 3. Typ rozrachunku Rozrachunek netto 4 Rozrachunek brutto 5 4. Czas i częstotliwość Rozrachunek w określonym Rozrachunek w czasie rzeczywistym rozrachunku czasie 5. Przynależność operatora Systemy sektora prywatnego Systemy sektora publicznego systemu do sektora gospodarki 6. Rodzaj zleceniodawcy Między bankami (bank-bank) Między klientami (klient-klient) 7. Wielkość transferowanych Systemy detaliczne Systemy wysokokwotowe funduszy 8. Pilność płatności Priorytetowe (pilne) Standardowe (mniej pilne) 9. Zasięg systemu rozliczeń Transgraniczne Regionalne lub krajowe 10. Poziom uczestnictwa Bezpośredni Pośredni 11. Cechy nośnika informacji Systemy papierowe (Bezpapierowe) elektroniczne 12. Rodzaj obsługiwanych Tylko uznaniowe Uznaniowe i obciążeniowe instrumentów płatności 13. Występowanie procedur Niezabezpieczone DNS Zabezpieczone DNS zabezpieczających Opracowanie własne Tabela 2. Kryteria podziału i typologia elektronicznych izb rozliczeniowych Lp. Kryteria podziału Elektroniczne izby rozliczeniowe 1. Rodzaj sieci służącej do Prywatne sieci, extranety, sieć Internet (Internet based ACH) izby transferu instrukcji płatniczych X.25 bazujące na Internecie 2. Rodzaj technologii do opisu EDI (tradycyjne) XML metadanych 3. Rodzaj standardów EDI ANSI EDIFACT/SWIFT 4. Transfer funduszy i informacji Asocjacyjne (fundusze i Reasocjacyjne (fundusze i informacja razem czy osobno informacja wędrują razem) przesyłane są innymi sieciami) Opracowanie własne Wykazano, że przyczyny ewolucji izb rozliczeniowych miały n aturę ekonomiczną, pochodząc z dwóch źródeł: państwa i rynku. Wzrost gospodarczy implikował wzrost obrotów handlowych, a dodatkowo liberalizacja przepływów towarowych i kapitałowych (efekt deregulacji ze strony państwa) wzmacniała rosnący trend wolumenu handlu wewnętrznego i międzynarodowego. Spowodowało to łącznie wzrost roli rozliczeń płatności w gospodarce i było motywem do szukania nowych metod redukcji kosztów transakcyjnych, zwiększania bezpieczeństwa, wygody i szybkości przekazu pieniądza. Dyskusji poddano rolę państwa i rynku w zakresie izb rozliczeniowych. Przeanalizowano regulacje w bankowości, zwłaszcza w sferze rozliczeń. Analiza dotyczyła reform w zakresie funkcjonowania wysokokwotowych systemów płatności, a także dyskusji na temat ryzyka systemowego i nadużycia. 4 Oznaczony (na koniec dnia) DNS. 5 Ciągły (w czasie rzeczywistym) RTGS. 3
Rozpatrzono elektroniczną wymianę danych jako s t a n d a r d w tworzeniu izb rozliczeniowych, uwypuklając znaczenie prac standaryzacyjnych, m.in. pod egidą ONZ 6. Wyszczególniono podobieństwa i różnice między EDI a XML. Wykazano, że EDI nie jest tylko pre-internetową fazą rozwoju handlu elektronicznego, ale obecnie także perspektywiczną. 7 Dla potrzeb badawczych zaproponowano kilka grup modeli: modele organizacji EDI (tradycyjny, z pośrednikiem i internetowy), przeprowadzając dyskusję nad ich przydatnością w rozliczeniach płatności; modele opisowe (asocjacyjne i reasocjacyjne), jakimi można analizować izby rozliczeniowe funkcjonujące w oparciu o standardy środowiska internetowego - XML/EDI, w tym: - trzy ogólne modele (reasocjacyjny i asocjacyjny), z wariantem technologii XML, - pięć uszczegółowionych modeli reasocjacyjnych. Analiza wyróżnionych modeli pozwala dostrzec tendencję do zlecania pewnych funkcji na zewnątrz (outsourcing) oraz do optymalizacji przepływu płatności i informacji, czego ekonomicznymi skutkami są: redukcja kosztów transakcyjnych (nawiązano tu do teorii kosztów transakcyjnych Williamsona) oraz zwiększenie szybkości obiegu pieniądza w gospodarce. Śledzenie i analizowanie rozwoju izb rozliczeniowych pod kątem zaproponowanych modeli pozwoliłoby w przyszłości na wyodrębnianie kolejnych modeli (i ich wariantów), ilustrujących ewolucję izb rozliczeniowych. Wykazano pozytywny wpływ EDI na: redukcję kosztów transakcyjnych (a zwłaszcza z wykorzystaniem internetowych standardów XML/EDI) oraz wzrost szybkości obiegu pieniądza w gospodarce. Kolejnym krokiem rozważań była analiza EDI w kontekście regulacji UE. Rozpatrzono standardy i rekomendacje unijne, a zwłaszcza te, które dotyczą izb rozliczeniowych i skupiają się na istotnej roli EDI. Analizom poddano architekturę, znaczenie gospodarcze, funkcjonowanie i dane ilustrujące rozwój unijnego systemu rozliczeń wysokokwotowych TARGET, wskazując na prace nad nową wersją systemu TARGET2. 8 Analizowane w rozdziale IV rekomendacje, regulacje i standardy unijne posłużyły w dalszych rozważaniach, o charakterze empirycznym, jako kryteria: porównawcze izb rozliczeniowych w państwach Unii Europejskiej ( starych i nowych krajach - uczestnikach), jak i konstruowania wybranych mierników, oceniających rozwój izb rozliczeniowych. W części empirycznej, dokonano: analizy porównawczej izb rozliczeniowych w wybranych krajach, w oparciu o zadane uwarunkowania metod badawczych, w tym możliwości wielokryterialnego pomiaru i oceny wybranych systemów płatności, kryteria i uzasadnienie wyboru badanej próby krajów nowoprzyjętych do Unii Europejskiej; sformułowania metodyki i konstrukcji kilku mierników, oceniających wybrane aspekty rozwoju izb rozliczeniowych, prezentacji kilku mierników edifikacji i rozwoju technologii EDI, 9 6 Nad standardem EDIFACT (Electronic Data Interchange for Administration, Commerce and Transport). 7 Obecnie obie te technologie są traktowane ł ą c z n i e (jako XML/EDI). 8 Nawiązując również do konkurencyjnego z rynku amerykańskiego systemu WATCH. 9 Analizy (benchmarkingowe) objęły również porównania wybranych krajów UE z USA. 4
weryfikacji hipotez badawczych, dzięki metodzie korelacyjnej i konstrukcji kilku prostych modeli ekonometrycznych. Kluczowym wątkiem rozważań było skonstruowanie g lobalnego miernika ACH: do jego konstrukcji wykorzystano podejś cie wielokryterialne (rozważając zarówno korzyści, jak i ograniczenia z tego wynikające); wskazano możliwości jego wykorzystania w analizach dowolnych grup krajów 10 ; w oparciu o zaproponowaną metodykę 11 dokonano jego wyliczeń na przykładzie badanej grupy (kraje Unii Europejskiej) - zob. tabela 3: Tabela 3. Wartości globalnego miernika ACH dla badanej grupy krajów z lat 2001-2005 12 Lp. Kraj 2001 2002 2003 2004 2005 1. Francja 79,08 78,78 77,49 74,94 78,55 2. Wielka Brytania 75,48 76,21 67,64 86,79 76,63 3. Holandia 70,06 71,91 71,99 70,87 74,50 4. Dania 67,91 69,45 69,87 66,53 67,73 5. Niemcy 56,55 58,48 58,22 68,25 67,32 6. Belgia 62,00 44,18 52,90 62,81 62,14 7. Portugalia 62,69 67,05 65,68 62,00 60,03 8. Luksemburg 67,77 70,67 70,76 69,97 59,44 9. Szwecja 62,85 52,86 53,78 52,68 55,15 10. Włochy 39,32 51,70 50,39 51,00 53,64 11. Finlandia 39,27 38,73 40,70 39,92 51,41 12. Hiszpania 50,83 53,95 54,08 47,04 52,53 13. Irlandia 44,35 35,41 36,32 46,25 49,08 14. Austria 40,47 40,49 41,81 42,30 45,53 10 Miernik ACH został nazwany globalnym z dwóch powodów. Po pierwsze, bo obejmuje wiele krajów. Po drugie, bo w jego skład wchodzi wiele różnorodnych zmiennych (ekonomicznych, strukturalnych, z zakresu IT). 11 M e t o d y k a wyliczania i normalizacji globalnego miernika ACH jest następująca: I) Po pierwsze wyróżniono grupy składowych (o nazwach: EDI, Makroekonomia, Finanse, Systemy płatności i Struktura systemów płatności ) i przypisano im (w kolejności) następujące wagi w procentach: 15, 10, 10, 50, 15. Poszczególne grupy składowych objęły łącznie 21 cząstkowych wskaźników. Grupę EDI tworzył wskaźnik e- readiness, który posłużył jako przybliżenie wykorzystania technologii EDI. W grupie Makroekonomia umieszczono PKB per capita jako wyznacznik bogactwa danego kraju. Z kolei grupa Finanse przybliżała wykorzystanie plastikowego pieniądza na 1 mieszkańca danego kraju za pomocą 6 wskaźników cząstkowych. Grupa Systemy płatności zawierała 4 mierniki: liczby i wartości transakcji w systemach detalicznych i wysokokwotowych odpowiednio w przeliczeniu na 1 mieszkańca oraz w odniesieniu do PKB danego kraju. W grupie Struktura systemów płatności (9 składowych) znalazły się takie miary jak liczba systemów płatności (detalicznych i wysokokwotowych), współczynniki koncentracji (mierzące udział w rynku największych uczestników systemu) oraz liczba uczestników tych systemów. II) Wyodrębnionym składowym dla poszczególnych grup przypisano punktację (każda składowa mogła otrzymać 5 lub 10 punktów, za wyjątkiem e-readiness, który przyjmował wartości od 0 do 10 punktów). III) Opierając się na zadanych wagach przypisanym grupom i punktacji dla składowych, wyliczono współczynniki, które posłużyły do obliczenia wartości globalnego współczynnika ACH dla każdego z badanych krajów. IV) Następnie skalkulowano zakres wartości przyjmowanych przez globalny miernik ACH, co pozwoliło na obliczenie znormalizowanych wartości miernika (przyjmującego wartości od 0 do 100). 12 Posortowane malejąco (wg wartości z 2005 roku). 5
15. Cypr* 41,19 42,66 41,81 43,71 44,00 16. Słowacja* 29,40 29,71 30,94 30,57 43,36 17. Słowenia* 36,84 38,31 38,91 42,62 43,04 18. Czechy* 29,59 31,07 31,67 32,11 42,70 19. Estonia* 20,17 31,07 31,67 32,11 37,50 20. Węgry* 33,89 36,80 37,27 34,34 35,40 21. Grecja 31,20 34,28 35,21 35,72 34,99 22. Polska* 32,74 32,52 32,65 32,23 32,54 23. Litwa* 28,14 29,62 30,22 32,11 28,37 24. Malta* 25,97 24,54 23,69 27,04 27,33 25. Bułgaria** 26,93 30,65 20,57 20,98 20,90 26. Rumunia** 14,14 16,23 16,62 27,70 16,73 27. Łotwa* 14,38 15,85 16,45 17,51 16,23 28. Średnia(A) 43,82 44,56 44,42 46,30 47,29 29. Mediana(A) 39,32 38,73 40,70 42,62 45,53 30. Odchylenie standardowe(a) 19,02 18,24 17,89 18,26 17,65 31. Średnia(B) 56,66 56,28 56,46 58,47 59,24 32. Mediana(B) 62,00 53,95 54,08 62,00 59,44 33. Odchylenie standardowe(b) 14,85 15,38 13,79 14,75 12,21 34. Średnia(C) 29,23 31,21 31,53 32,44 35,05 35. Mediana(C) 28,04 30,07 30,50 31,31 34,15 36. Odchylenie standardowe(c) 27,90 30,10 30,45 31,38 33,23 37. Średnia(D) 27,78 29,92 29,37 31,09 32,34 38. Mediana(D) 28,77 30,86 31,30 32,11 33,97 39. Odchylenie standardowe(d) 8,30 8,00 8,38 7,52 10,40 * Kraje przyjęte do UE dnia 1 maja 2004 roku; ** Kraje przyjęte do UE dnia 1 stycznia 2007 roku; A Wynik dla wszystkich krajów z tabeli; B Wynik dla starych krajów UE; C Wynik dla nowych krajów unijnych bez Bułgarii i Rumunii; D Wynik dla nowych krajów UE włączając Bułgarię i Rumunię. Źródło: opracowanie własne 13 W toku dalszych badań: zweryfikowano postawione hipotezy badawcze, zbadano dynamikę globalnego miernika ACH na podstawie dostępnych szeregów czasowych (zob. rysunek 1.), 13 Dane statystyczne zaczerpnięto z: [The Economist Intelligence Unit (2005)] oraz [Blue Book. Payment and securities settlement systems in accession countries. Addendum Incorporating 2005 Data (2006)]. 6
Rys. 1. Dynamika globalnego miernika ACH - kraje UE w latach 2001-2005 Globalny Miernik ACH 48,00 46,00 44,00 42,00 2001 2002 2003 2004 2005 Średnia 43,82 44,56 44,42 46,30 47,29 Lata Źródło: opracowanie własne przeanalizowano konwergencję dla średnich wartości globalnego miernika ACH mierząc w ten sposób poziom dostosowania się nowych krajów do starych członków UE i wykazując zachodzenie upodobniania się (konwergencji) krajów nowych do starych. Stwierdzono, że izby rozliczeniowe w badanych krajach u p o d o b n i a j ą się do siebie pod względem technicznym, organizacyjnym, standardów i rozwiązań prawnych. Wynika to z dwóch źródeł. Pierwszym są procesy zachodzące na rynku (globalizacja, przepływ kapitału, technologii i informacji). Do drugiego należą: regulacje rządowe, rekomendacje Unii Europejskiej, standardy międzynarodowych instytucji bankowych (EBC, BIS). Wnioski - dyskusja tez postawionych w rozprawie Analiza tezy głównej rozprawy jest następująca: Celem deklarowanym dostosowywania izb rozliczeniowych w nowych krajach członkowskich do standardów unijnych jest poprawa efektywności i sprawności ich funkcjonowania. Gdyby wspomniane kraje nie zostały przyjęte do UE można by domniemywać, że z uwagi na procesy obecne na wolnym rynku i tak nastąpiłoby pewne dostosowanie, wynikające z procesów globalizacji i stosowania tych samych nowych technologii informatycznych w sektorze izb rozliczeniowych. Zatem analizując i wykazując istnienie pozytywnego związku standardów elektronicznej wymiany danych z zaawansowaniem rozwoju izb rozliczeniowych w pośredni sposób można wykazać, iż właśnie EDI pełni jedną z kluczowych ról w dostosowaniu automatycznych izb rozliczeniowych do rekomendacji UE w nowych krajach członkowskich. 14 W celu uzasadnienia postawionych tez posłużono się dwiema metodami: Pierwsza z nich teoretyczna, polegała na szczegółowej analizie argumentów znajdujących się w literaturze przedmiotu odnośnie wymienionych tez szczegółowych; Druga - empiryczna, sprowadzała się do zbadania izb rozliczeniowych w krajach Unii Europejskiej przy pomocy skonstruowanych w tym celu mierników. Poniżej zaprezentowano dyskusję tez szczegółowych postawionych w rozprawie: 14 Celowo użyto słowa związek a nie wpływ, gdyż termin wpływ sugerowałby kategorycznie zależność kauzalną (przyczynowo-skutkową), które można by indukcyjnie wykazać na podstawie przeprowadzonych eksperymentów. Jednak z braku możliwości technicznych, a także z uwagi na uwarunkowania społeczne, polityczne i etyczne takie eksperymenty nie są możliwe i najprawdopodobniej nie zostaną przeprowadzone. Z tego względu posłużono się metodą korelacyjną i dlatego użyto terminu związek w sensie zależność, a nie wpływ w sensie ścisłego determinizmu. 7
Ad 1. Wdrożenie standardów elektronicznej wymiany danych zmniejsza ryzyko operacyjne i informatyczne w systemach płatności, przyczyniając się tym samym do bardziej efektywnego ich funkcjonowania. Ryzyko operacyjne, a także informatyczne, jest niestety bardzo trudne do skwantyfikowania i można je szacować tylko pośrednio i w przybliżeniu. Jednak pewnym jest, iż EDI dzięki swej specyfice, niejako z definicji wpływa na redukcję analizowanego ryzyka, chociażby z uwagi na automatyzację przetwarzania danych i ograniczenie czynnika ludzkiego. Mniejsza liczba błędów przy wprowadzaniu danych, przestrzeganie procedur i protokołów EDI zapewnia również ciągłość przetwarzania danych. Ad 2. Stosowanie elektronicznej wymiany danych w rozliczeniach międzybankowych znacząco obniża koszty transakcyjne rozrachunku płatności. To jest najważniejsza korzyść ze stosowania EDI w sektorze izb rozliczeniowych. Konieczność przejścia z rozliczeń tradycyjnych papierowych na elektroniczne (w Polsce w KIR S.A. z systemu SYBIR na ELIXIR) była oczywistością i stanowiła tylko kwestię czasu. Ad 3. Elektroniczna wymiana danych usprawnia funkcjonowanie izb rozliczeniowych, przyczyniając się do zwiększenia szybkości obiegu pieniądza w gospodarce. W pośredni sposób EDI poprzez poprawę sprawności funkcjonowania izb rozliczeniowych przyczynia do wzrostu szybkości obiegu pieniądza w gospodarce, dzięki mniejszej liczbie błędów wprowadzania i krótszym czasie przetwarzania danych. Ad 4. W segmencie rynku rozliczeń międzybankowych dla płatności wysokokwotowych występuje monopol państwa. Narzucenie przez regulatorów systemów rozrachunku brutto (RTGS) w miejsce netto (DNS) było nieuzasadnione ekonomicznie. Teza ta jest kontrowersyjna, jednak wydaje się mieć uzasadnienie w literaturze przedmiotu. W krajach Unii Europejskiej (starych i nowoprzyjętych) w zakresie rozliczeń wysokokwotowych panuje monopol państwa. Jednak nie jest to uzasadnione jakimiś przekonującymi badaniami, lecz zapewne względami poza-ekonomicznymi. Ponadto w literaturze przedmiotu w ogóle nie występuje postulat, że takie badania są potrzebne. 15 Ad 5. W systemach rozrachunku brutto, obsługiwanych przez państwo, występuje ryzyko nadużycia (nie do końca skutecznie ograniczane przez oprocentowanie i zabezpieczenia papierami wartościowymi). Kwestia ryzyka nadużycia była szeroko dyskutowana w rozdziale trzecim na przykładzie izb rozliczeniowych w USA i systemu RTGS państwowego FedWire oraz prywatnego CHIPS. Jednak oczywiście dotyczy również izb rozliczeniowych w krajach Unii Europejskiej. Ad 6. Zabezpieczanie istniejących systemów DNS (np. tzw. standardy Lamfalussy`ego) w celu ograniczania ryzyka systemowego, nie miało uzasadnienia ekonomicznego (teza ta związana jest z tezami 4 i 5). 15 Wyjątkiem są tu USA i system CHIPS (analizowany w rozdziale drugim). 8
Regulacje państwa, w tym wspomniane standardy Lamfalussy`ego za deklarowany cel mają ograniczenie ryzyka i poprawę bezpieczeństwa funkcjonowania izb rozliczeniowych. Jednak nie wykazano w odpowiednich badaniach, że jest to niezbędne i korzystne. Ponadto kwestią ekonomii normatywnej a nie pozytywnej pozostaje czy w ogóle dobrze, iż takie regulacje mają miejsce. Być może na wolnym, nieregulowanym rynku izb rozliczeniowych, powstałyby nowe rozwiązania i innowacje technologiczno-organizacyjne, które lepiej poradziłyby sobie ze wspomnianym ryzykiem niż regulacje rządowe. Możliwe, że prywatne banki i ich klienci woleliby ponosić odrobinę wyższe ryzyko przy niższych opłatach za usługi. Jednak regulator w postaci rządu nie pozwolił, aby w swobodnej grze rynkowej pojawiły się odpowiedzi na te pytania, tylko arbitralnie (nawet bez odpowiednich badań) wprowadził regulacje. W rozważaniach teoretycznych wykazano kluczową rolę elektronicznej wymiany danych w: - zaistnieniu izb rozliczeniowych (EDI i standaryzacja jest warunkiem koniecznym), - tworzeniu systemów rozliczeń płatności, - rozwoju automatycznych izb rozliczeniowych. Komunikaty EDI (również XML/EDI w środowisku internetowym) są obecne praktycznie na wszystkich poziomach komunikacji i przesyłania informacji oraz płatności między klientami, przedsiębiorstwami, bankami, izbami rozliczeniowymi, a wreszcie systemami RTGS poszczególnych krajów. Wskazuje to na k l u c z o w ą rolę EDI w rozliczeniach płatności. W badaniach empirycznych, formułując odpowiednie hipotezy badawcze, wykazano: - zachodzenie pozytywnej, istotnej statystycznie i stabilnej w badanym okresie, korelacji między EDI, a szybkością obiegu pieniądza, - zachodzenie dostosowania się nowych krajów unijnych do starych, o czym świadczy konwergencja średnich wartości globalnego miernika ACH, którego składową jest EDI (zob. rys. 2.). Rys. 2. Konwergencja globalnego miernika ACH dla "nowych" i "starych" krajów UE 56,00% 54,00% 52,00% 50,00% 48,00% 46,00% Średnia dla "nowych" krajów / Średnia dla "starych" krajów 2001 2002 2003 2004 2005 49,04% 53,16% 52,02% 53,17% 54,59% Lata Źródło: opracowanie własne Przeprowadzono też następujące testy statystyczne dla grupy badanych krajów w latach 2001-2005 z podziałem na nowe i stare kraje unijne dla wartości globalnego miernika ACH: 1. Testy nieparametryczne mające pomóc podjąć decyzję co do odrzucenia, bądź nie, hipotezy o braku różnic w próbach krajów nowych i starych (test Mann-Whitneya, test Kołmogorowa Smirnowa). 9
2. Następnie zbadano czy badana próba krajów cechuje się normalnością rozkładu korzystając z następujących testów: test Shapiro-Wilka, test Jarque-Bera, test Anderson- Darling, test Lillieforsa. Po uzyskaniu wyniku, który świadczył o możliwości odrzucenia hipotezy o braku normalności badanych zmiennych posłużono się następującymi testami dla zweryfikowania hipotez o braku różnic średnich i wariancji w dwóch badanych grupach krajów - dla hipotezy o braku różnicy średnich: test T oraz test Z; dla hipotezy o braku różnicy wariancji: test Fischera F, test Bartletta, test Levene`a 16. W n i o s e k : zarówno rozważania teoretyczne, jak i badania empiryczne, potwierdziły i pozwoliły wykazać kluczową rolę elektronicznej wymiany danych w dostosowaniu międzybankowych izb rozliczeniowych do standardów Unii Europejskiej. Wnioski. Dyskusja postawionych hipotez badawczych W rozprawie sformułowano kilka rodzajów hipotez badawczych: korelacyjnych, regresji, różnicy średnich i odchyleń standardowych, dynamiki globalnego miernika ACH, konwergencji globalnego miernika ACH. 17 Najważniejszą hipotezą korelacyjną była hipoteza odnośnie pozytywnej korelacji EDI szybkości obiegu pieniądza (będąca rozwinięciem t r z e c i e j tezy szczegółowej). Korelacja ta okazała się stabilna i istotna statystycznie dla badanego okresu (lata 2001-2005) 18. Weryfikacja tej hipotezy w sposób empiryczny potwierdziła przewidywania wynikające z teorii. Za przybliżenie EDI posłużył e-readiness, z kolei przybliżeniem szybkości obiegu pieniądza były: iloraz wartości transferów płatności w danym kraju (detalicznych i wysokokwotowych) oraz PKB, a także stosunek wolumenu transferów płatności w danym kraju (detalicznych i wysokokwotowych) do liczby jego mieszkańców. Wykorzystując kilka prostych modeli ekonometrycznych, zbadano: łączny wpływ zmiennych: PKB, e-readiness oraz wolności gospodarczej na zmienną objaśnianą wartość transferów w danym kraju (detalicznych i wysokokwotowych); łączny wpływ zmiennych: ln PKB, e-readiness i wolności gospodarczej na zmienną objaśnianą logarytm naturalny z wartości transferów płatności w danym kraju; wpływ zmiennej e-readiness i wolności gospodarczej na zmienną objaśnianą logarytm naturalny z wartości transferów płatności w danym kraju (detalicznych i wysokokwotowych); łączny wpływ zmiennych: In PKB, e-readiness i wolności gospodarczej w sferze monetarnej oraz finansowej na zmienną objaśnianą logarytm naturalny z wartości transferów płatności w danym kraju; łączny wpływ zmiennych: e-readiness i wolności gospodarczej w sferze monetarnej oraz finansowej na zmienną objaśnianą logarytm naturalny z wartości transferów płatności w danym kraju. Jeśli chodzi o hipotezy na temat normalności rozkładu, różnic średnich i odchyleń standardowych, dotyczyły one globalnego miernika ACH dla grupy państw unijnych (dane z roku 2005). 16 Obliczeń dokonano przy pomocy oprogramowania XLSTAT 7.5.2. 17 Hipotezy korelacyjne i regresji przedstawiono i zweryfikowano w rozdziale V, a pozostałe hipotezy w rozdz. VI. 18 Obliczeń w analizie korelacyjnej dokonano z użyciem oprogramowania STATISTICA 7.0. 10
Podzielono badaną grupę krajów na dwa segmenty: stare i nowe kraje członkowskie. Hipoteza zerowa o braku różnic średnich wartości globalnego miernika ACH została odrzucona i przyjęto hipotezę alternatywną o występowaniu istotnych statystycznie różnic w zakresie średnich. Natomiast hipoteza zerowa o braku różnic odchyleń standardowych w tych dwóch grupach krajów nie została odrzucona. Ostatnia grupa hipotez badawczych dotyczyła dynamiki globalnego miernika ACH. Niestety, dostępne dane pozwoliły na prześledzenie jego wartości dla próby o bardzo ograniczonej liczebności (w latach 2001-2005). W analizie szeregów czasowych wymagane są znacznie większe liczebności prób. Postawiono hipotezę o braku dynamiki (braku zmian) i odrzucono ją na podstawie: wizualnej analizy wykresów dynamiki globalnego miernika ACH oraz wyliczenia % wzrostu wartości tego miernika w latach 1999-2005. Jednak jest to obserwacja wstępna i zgłoszono zatem postulat o dalsze badania dynamiki globalnego miernika ACH, z użyciem rygorystycznych technik statystycznych. Powyższe stwierdzenie dotyczy też analizy hipotezy o braku konwergencji (braku dostosowania) średnich wartości globalnego miernika ACH w badanej grupie krajów z podziałem na nowych i starych członków UE, którą odrzucono, obserwując: zachodzenie wzrostu dostosowania się w czterech z pięciu badanych grup składowych globalnego miernika ACH. Sugestie w zakresie dalszych badań W zakończeniu rozprawy sformułowano wnioski, podsumowując dokonane rozważania i badania, nakreślono perspektywy rozwoju izb rozliczeniowych i zasugerowano dalsze możliwości badawcze w tym obszarze. Wskazano m.in., że najprostszym sposobem kontynuacji badań z niniejszej rozprawy jest wykorzystanie stworzonych mierników i uzupełnienie o nowe dane dla kolejnych lat. Można rozbudować istniejące mierniki o nowe kryteria, a także włączyć do analiz nowe kraje. Docelowo globalny miernik ACH mógłby obejmować nawet 150 krajów świata, podobnie jak index of economic freedom czy e-readiness. Możliwości dalszych badań i włączania nowych kryteriów do globalnego miernika ACH związane są jednak z dostępem do danych, który jest obecnie utrudniony, zwłaszcza jeśli chodzi o koszty EDI w rozliczeniach płatności. Można postulować tworzenie inicjatyw unijnych, które ułatwią dostęp do danych (np. przez zalecenie albo nawet nakaz zbierania i ujawniania określonych danych bankom, izbom rozliczeniowym, według ustalonej metodologii). Bibliografia selektywna Angeles R., Nath R., Hendon D.W. (1998): An empirical investigation of the level of electronic data interchange (EDI) implementation and its ability to predict EDI system success measures and EDI implementation factors; International Journal of Physical Distribution & Logistics Management, vol. 28, nr. 9/10. Angelini P., Maresca G., Russo D. (1996): Systemic Risk in the Netting System, Journal for Banking and Finance, 20. Blue Book. Payment and securities settlement systems in accession countries. Addendum Incorporating 2005 Data (2006) European Central Bank, December. 11
Durkiewicz P. (2002): Projekt Globalnej Izby Rozliczeniowej WATCH; In. Wybrane problemy zastosowania Electronic Data Interchange i Electronic Commerce, Acta Universitas Lodziensis, Folia Oeconomica 157, red. nauk. Marian Niedźwiedziński, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 407-416. Durkiewicz P., Dziuba D.T. (2000): Standaryzacja EDI w sferze ubezpieczeń i reasekuracji In. Electronic Data Interchange, red. nauk. Marian Niedźwiedziński; Wydawnictwo M. Niedźwiedziński - CONSULTING, Łódź-Dobieszków, s. 47-58. The Economist Intelligence Unit (2005), The 2005 e-readiness rankings, A white paper from the Economist Intelligence Unit. Written in co-operation with The IBM Institute for Business Value. The Economist. Mukhopadhyay T., Kekre S., Kalathur S. (1995): Business value of information technology: a study of electronic data interchange, MIS Quarterly, vol. 19, nr. 2 (June), s. 137-156. Mukhopadhyay T., Kekre S., Pokorney T. (1998): Strategic and operational benefits of electronic data interchange, Working Paper GSIA, Carnegie Mellon University. Niedźwiedziński M. (2004): Globalny handel elektroniczny, Wyd. PWN, Warszawa. Selgin G. (2001): You Call That Deregulation? A Critical Examination of Hugh Thomas`s Proposal to Deregulate Banking, Cato Journal, vol. 21, nr. 2 (Fall), s. 315 331. Selgin G. (2002): Wholesale payments: questioning the market-failure hypothesis, Department of Economics, Terry College of Business, University of Georgia. Standardy Lamfalussy`ego (1990): Raport CPSS (Komitet ds. Systemów Płatności i Rozrachunku), Bank for International Settlements, Bazylea, listopad. Statistics on payment and settlement systems in selected countries. Prepared by the Committee on Payment and Settlement Systems of the Group of Ten Countries. Figures for 2005 (2007). Bank For International Settlements, Bazylea, marzec. TARGET Annual Report (2007) European Central Bank, Frankfurt a./main. Wilkin J., red. nauk. (2005): Teoria wyboru publicznego. Wstęp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery publicznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar. Williamson O. (2000): The New Institutional Economics: Taking Stock, Looking Ahead, Journal of Economic Literature, vol. 38, September, s. 595-613. Wojtachnik R. (2004): Elektroniczna Wymiana Dokumentów, Mikom, Warszawa. XML Formatted Remittance Data in the ACH: A Feasibility Assessment (2002), Internet Council, NACHA. 12