Rozwój teorii przedsiębiorstwa międzynarodowego w perspektywie historycznej Andrzej Cieślik Streszczenie Przedsiębiorstwa międzynarodowe są jednym z głównych aktorów w procesie globalizacji gospodarki światowej. Wraz ze wzrostem znaczenia przedsiębiorstw międzynarodowych w światowej gospodarce ewolucji ulegały również determinanty oraz struktura dokonywanych przez nie bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Chociaż tradycyjne teorie są w stanie wyjaśnić pewne aspekty działalności przedsiębiorstw międzynarodowych to jednak zmieniający się w czasie charakter BIZ motywuje coraz to nowe wysiłki mające na celu wytłumaczenie zachodzących obecnie zjawisk w gospodarce światowej. Celem prezentacji jest dokonanie przeglądu literatury teorii przedsiębiorstwa międzynarodowego z perspektywy historycznej zaczynając od najprostszych modeli neoklasycznych, a kończąc na współczesnych modelach przedsiębiorstwa międzynarodowego uwzględniających niejednorodność firm.
Wprowadzenie Definicje przedsiębiorstw międzynarodowego Literatura ekonomiczna: Caves (1996) Przedsiębiorstwo międzynarodowe (MNE) firma, która posiada i sprawuje co najmniej minimalny poziom kontroli zarządczej nad szeroko rozumianymi zakładami produkcyjnymi zlokalizowanymi w więcej niż jednym kraju. Problemy ze zdefiniowaniem: Zakładu produkcyjnego Minimalnego poziomu kontroli Definicja UNCTAD (2001): Korporacja transnarodowa (TNC) przedsiębiorstwo, które składa się z przedsiębiorstwa macierzystego posiadającego kontrolę nad co najmniej 10 % akcji lub udziałów nad jednostkami gospodarczymi zlokalizowanymi poza krajem jego pochodzenia i afiliowanych przy nich przedsiębiorstw zagranicznych, do których zalicza się: Filie i oddziały (branches), które w całości pozostaja pod kontrolą firmy macierzystej posiadającej w nich 100 % udziałów. Jednostki zależne (subsidiaries), w których 50 i więcej % kontrolowanych jest przez przedsiębiorstwo macierzyste Jednostki stowarzyszone (associates), odpowiednio od 10 do 50 % 2
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne Bezpośrednie inwestycje zagraniczne dotyczą kwestii kontroli zarządczej, a nie transferu kapitału. Przedsiębiorstwa międzynarodowe dokonują BIZ poprzez uzyskiwanie lub zwiększanie kontroli nad firmami zlokalizowanymi w kraju goszczącym, które mogą przyjmować dwie podstawowe formy: Inwestycje od podstaw (greenfield) Fuzje i przejęcia Stylizowane fakty Fakty makroekonomiczne (dotyczące krajów): 1. Liczba inwestycji rośnie w tempie przewyższającym wzrost obrotów handlowych i PKB. 2. Przedsiębiorstwa międzynarodowe mają swoje siedziby głównie w krajach wysoko rozwiniętych. 3. Przedsiębiorstwa międzynarodowe dokonują swoich inwestycji głównie w krajach wysoko rozwiniętych, chociaż systematycznie rośnie wielkość inwestycji dokonywanych w krajach rozwijających się. 4. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne związane są przede wszystkim z podobieństwem krajów pod względem ich relatywnego wyposażenia w czynniki produkcji czy poziomu dochodu na głowę niż różnicami pomiędzy nimi. 5. Wyposażenie kraju macierzystego w kapitału ludzki jest dodatnio związane z wielkością BIZ podejmowanych przez przedsiębiorstwa międzynarodowe w kraju goszczącym. 6. Fuzje i przejęcia istniejących firm odgrywają ważną rolę w krajach rozwiniętych. 7. Przedsiębiorstwa międzynarodowe są coraz bardziej związane z międzynarodową fragmentaryzacją procesów produkcji i uczestniczą w międzynarodowych sieciach produkcyjnych. 8. BIZ i handel zagraniczny są względem siebie komplementarne a nie substytucyjne. 3
9. Duża część handlu światowego odbywa się za pośrednictwem przedsiębiorstw międzynarodowych w ramach tzw. handlu wewnątrzkorporacyjnego. Fakty mikroekonomiczne (dotyczące gałęzi i firm): 1. Przepływ BIZ między parami krajów wysoko rozwiniętych odbywają się na poziomie gałęzi (inwestycje wewnątrzgałęziowe). 2. Poszczególne gałęzie różnią się stopniem zaangażowania przedsiębiorstw międzynarodowych. Większość BIZ dokonywana jest w gałęziach technologicznie zaawansowanych i wymagających relatywnie dużych nakładów kapitału ludzkiego. 3. Przedsiębiorstwami międzynarodowymi stają się te firmy, których wartość aktywów niematerialnych w stosunku do ich wartości rynkowej jest wysoka. 4. Przedsiębiorstwa międzynarodowe są reguły większe i bardziej produktywne niż firmy narodowe. 5. Wiek firmy jest dodatnio skorelowany z jej umiędzynarodowieniem. Cele teorii przedsiębiorstwa międzynarodowego Celem teorii przedsiębiorstwa międzynarodowego jest wyjaśnienie na grunice teorii przedstawionych powyższej obserwacji empirycznych. W szczególności zrozumienie przyczyn oraz skutków powstawania firm międzynarodowych i wyjaśnienia dlaczego działają one w pewnych gałęziach i pomiędzy pewnymi krajami oraz jak prowadzona przez nie działalność wpływa na gospodarki krajów goszczących i macierzystych. 4
STRUKTURA PREZENTACJI W prezentacji przedstawione zostaną tylko niektóre modele przedsiębiorstwa międzynarodowego, w wielu przypadkach w wersji uproszczonej. Prezentacja skoncentruje się głównie na teorii, a nie empirii. Przedsiębiorstwo międzynarodowe w neoklasycznej teorii handlu zagranicznego Model MacDougalla (1960) Model Mundella (1957) Model Cavesa (1971) Przedsiębiorstwo międzynarodowe w biznesie/zarządzaniu międzynarodowym Koszty umiędzynarodowienia według Hymera (1960) Ramy konceptualne OLI Dunninga (1970) Przedsiębiorstwo międzynarodowe w nowej teorii handlu zagranicznego Model Helpmana (1984) Model Markusena (1984) Model Markusena (2002) Model Yeaple a (2003) Model Helpmana, Melitza, Yeaple a (2004) Podsumowanie 5
Przedsiębiorstwa międzynarodowe w neoklasycznej teorii handlu zagranicznego Analiza neoklasyczna opiera się na następujących założeniach: Jednorodność firm Jednorodność produktów Konkurencja doskonała Stałe przychody skali W takich warunkach liczba firm jest nieskończenie duża, firmy są nieskończenie małe, nie posiadają siły rynkowej i stają się niewidzialne. W związku z tym analiza neoklasyczna zamiast na przedsiębiorstwach jako takich koncentruje się raczej na przyczynach i skutkach ich działalności w postaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych, które są utożsamiane z transferem kapitału fizycznego, a nie aktywów opartych na wiedzy. Analiza neoklasyczna koncentruje się na charakterystykach krajów, takich jak relatywne wyposażenie w czynniki produkcji, które ma wpływ na ich relatywne wynagrodzenia. Model MacDougalla (1960) Podstawowe założenia: 1 sektor wytwarzający jednorodne dobro (PKB) 2 czynniki produkcji o zastosowaniu ogólnym: kapitał K, praca L 2 kraje: macierzysty M (zasobny w kapitał) i goszczący G (zasobny w pracę) 6
G r 0 A E r 1 M r 0 MPK G F C B D MPK M O M M K 1 M K 0 Neoklasyczna teoria może być zatem postrzegana jako część portfelowych teorii przepływów kapitałowych w odpowiedzi na różnice w stopach zwrotu z kapitału występujące między krajami. Krytyka: W rzeczywistości to firmy, a nie kraje dokonują inwestycji zagranicznych. O G 7
Model Mundella (1957) Rozszerzenie modelu handlu zagranicznego Heckschera-Ohlina zakładające międzynarodową mobilność kapitału fizycznego. Przypływy kapitału widziane są jako substytut handlu zagranicznego prowadzące do wyrównywania się cen czynników produkcji między krajami. Podstawowe założenia: 2 sektory wytwarzające jednorodne dobra: X (kapitałointensywne) i Y (pracointensywne) 2 czynniki produkcji o zastosowaniu ogólnym: kapitał K, praca L 2 kraje: macierzysty M (zasobny w kapitał) i goszczący G (zasobny w pracę) Załóżmy, że różnice w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji nie są zbyt duże, a więc ma miejsce wyrównanie się cen czynników produkcji. W tej sytuacji nakłady czynników produkcji są stałe w obu krajach (technologia Leontiefa). Warunki pełnego zatrudnienia na rynkach czynników produkcji możemy wtedy zapisać następująco: a KX X +a KY Y = K a LX X+a LY Y = L a ij jednostkowe nakłady czynnika i w sektorze j, i = K,L; j = X,Y. a KX /a LX > a KY /a LY 8
Załóżmy, że kraju ubogi w kapitał G nakłada prohibicyjne cło na wyroby kapitałointensywne X w celu rozwoju krajowej produkcji (substytucji importu). Powoduje to wzrost wynagrodzenia kapitału w G, a w konsekwencji napływ kapitału z zagranicy. Napływ kapitału sprawia, że dochodzi do wyrównania się cen czynników i cło przestaje mieć znaczenie ponieważ import zostaje zastąpiony przez krajową produkcję. K M K 0 M K 1 E 0 E 1 O M M L 0 L 9
Model Cavesa (1971) Umożliwia rozróżnienie między bezpośrednimi inwestycjami a inwestycjami portfelowymi. Uznawany za przełomowy krok w modelowaniu bezpośrednich inwestycji dotychczas utożsamianych z przepływami kapitału. Nadal bazuje na założeniach neoklasycznych, ale działalność przedsiębiorstw międzynarodowych nie jest już dłużej utożsamiana z transferem kapitału, ale z przepływami wiedzy, które może ale wcale nie musi towarzyszyć transfer kapitału fizycznego. Podstawowe założenia: 2 sektory wytwarzające jednorodne dobra: X (kapitałointensywne) i Y (pracointensywne) 3 czynniki produkcji: dwa o zastosowaniu ogólnym: kapitał K, praca L, jeden o zastosowaniu szczególnym sektorze przedsiębiorstw międzynarodowych: H zagraniczna wiedza, która jest traktowana w sposób egzogeniczny. 2 kraje: macierzysty M (zasobny w kapitał) i goszczący G (zasobny w pracę) Skutki działalności przedsiębiorstw międzynarodowych nie są jednoznaczne i zależą od: sektora, w którym działają przedsiębiorstwa międzynarodowe (różnic w relatywnej intensywności wykorzystania kapitału między sektorami) wielkości napływu kapitału fizycznego z zagranicy stopnia dyfuzji zagranicznej wiedzy wśród firm lokalnych 10
Przedsiębiorstwo międzynarodowe w biznesie/zarządzaniu międzynarodowym Umiędzynarodowienie przedsiębiorstwa jest kosztowne. Firma dokonująca umiędzynarodowienia swojej działalności musi posiadać przewagi, które umożliwiają jej zrównoważenie tych kosztów i konkurencję z firmami narodowymi w krajach goszczących. W literaturze biznesu międzynarodowego do analizy źródeł tych przewag wykorzystywane są niesformalizowane ramy konceptualne zaproponowane przez Dunninga (1980), określane mianem paradygmatu eklektycznego albo paradygmatu OLI (ownership, location, internalization). Paradygmat ten jest syntezą dwóch wcześniejszych podejść opartych na: Teorii firmy i organizacji rynku (Hymer, 1960), rozwiniętej przez Kindlebergera (1969) oraz Cavesa (1971, 1974) Teorii internalizacji (Buckley i Casson, 1976), w oparciu o wcześniejsze prace Coase a (1937) i Williamsona (1970, 1973, 1975). Dokonanie umiędzynarodowienia firmy jest możliwe tylko wtedy, gdy posiada ona następujące trzy rodzaje przewag: Przewagę własnościową Przewagę lokalizacyjną Przewagą internalizacyjną 11
Koszty umiędzynarodowienia: Koszty koordynacji działalności w skali międzynarodowej Koszty utrzymania personelu zagranicą Koszty związane z barierami językowymi i kulturowymi Koszty dostosowania do innych standardów technicznych, rachunkowych, prawnych Przewaga własnościowa (szczególna dla firmy) Tłumaczy dlaczego przedsiębiorstwa międzynarodowe działają w gałęziach i strukturach rynkowych dalece odbiegających od doskonałej konkurencji. Źródłem tej przewagi jest posiadanie przez firmę niematerialnych aktywów opartych na wiedzy (kapitał intelektualny, kapitał wiedzy), które powodują, że przedsiębiorstwo posiada siłę rynkową lub/ i prowadzi działalność po niższych kosztach niż konkurencja. Do nich należą: potencjał badawczo-rozwojowy, patenty, procedury, systemy kontroli jakości, umiejętności organizacyjne, zarządcze, marketingowe, znaki handlowe, przywiązanie do marki, reputacja, uprzywilejowany dostęp do źródeł finansowania, rynków zbytu czy nakładów pośrednich. Usługi tych aktywów dostarczane są przez firmę macierzystą po wspólnym koszcie jej spółkom córkom co przekłada się na większą efektywność kosztową jednego przedsiębiorstwa wielozakładowego niż wielu firm jednozakładowych. To tłumaczy dlaczego przedsiębiorstwa międzynarodowe działają głównie w gałęziach charakteryzujących się silnymi korzyściami skali na poziomie całej firmy, a nie pojedynczego zakładu. Przewaga lokalizacyjna (szczególna dla kraju) Przewaga lokalizacyjna kraju macierzystego Przewaga lokalizacyjna kraju goszczącego 12
Przewaga lokalizacyjna kraju macierzystego tłumaczy dlaczego działające w nim firmy są w stanie wytworzyć i rozwinąć przewagi własnościowe umożliwiające ich późniejsze umiędzynarodowienie. Przewaga lokalizacyjna kraju goszczącego tłumaczy dlaczego przedsiębiorstwa międzynarodowe lokują w nim swoją działalność. Źródła przewagi lokalizacyjnej kraju goszczącego różnią się w zależności od rodzaju integracji przedsiębiorstwa międzynarodowego: W przypadku integracji poziomej jest do duży rynek i wysokie koszty handlu, które sprawiają, że eksport staje się nieopłacalny i jest zastępowany przez BIZ. W przypadku integracji pionowej są to różnice w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji i niskie koszty handlu umożliwiające rozbicie procesu produkcji i umieszczenie poszczególnych jego stadiów, różniących się pod względem intensywności wykorzystania czynników produkcji, w różnych krajach zgodnie z posiadaną przez nie przewagą komparatywną Przewaga internalizacyjna Tłumaczy dlaczego dochodzi w ogóle do umiędzynarodowienie firm jako wynik zastąpienia transakcji rynkowych pomiędzy niezależnymi podmiotami poprzez transakcje wewnętrzne w obrębie firmy międzynarodowej. Firmie opłaca się stworzyć wewnętrzny rynek tylko wtedy, gdy: Występują zbyt wysokie koszty transakcyjne na rynku zewnętrzny Rynek zewnętrzny nie istnieje (np. wiedzy, informacji, badań) Ze względu na fakt, że wiedza ma charakter dobra publicznego i może się łatwo przemieszczać firma może łatwo stracić swoją przewagę własnościową jeżeli jej wiedza wydostanie się na zewnętrz. W celu przeciwdziałania dyfuzji wiedzy przedsiębiorstwa międzynarodowe wolą dokonywać transferu wiedzy wewnątrz firmy. 13
Przedsiębiorstwa międzynarodowe w nowej teorii handlu zagranicznego Nowa teoria handlu wykorzystuje narzędzia analityczne zapożyczone z nowej teorii organizacji rynku i opiera się na następujących założeniach: Jednorodność firm Zróżnicowanie produktów Konkurencja niedoskonała: monopolistyczna lub oligopolistyczna Rosnące przychody skali W przeciwieństwie do analizy neoklasycznej w nowej teorii handlu przedsiębiorstwa międzynarodowe posiadają skończone rozmiary i są widzialne, a podejmowane przez nie decyzje mogą być modelowane w sposób bezpośredni. Model integracji pionowej Helpmana (1984) Pierwszy model przedsiębiorstwa międzynarodowego zintegrowanego pionowo dokonującego międzynarodowej fragmentaryzacji procesu produkcji w warunkach równowagi ogólnej. Rozszerzenie modelu handlu zagranicznego Chamberlina-Heckschera-Ohlina. Przedsiębiorstwa międzynarodowe widziane jako dokonujące transferu pracointensywnych stadiów produkcji do krajów relatywnie zasobnych w pracę, do których dostarczane są kapitałointensywne usługi centrali wytwarzane w kraju macierzystym, bez transferu kapitału fizycznego. Przesunięcia popytu na pracę w kraju goszczącym i maccierzystym zapewniają wyrównywanie się cen czynników produkcji, którego nie może zapewnić sama wymiana handlowa. 14
Przykład międzynarodowej fragmentaryzacji procesu produkcji firmy Mattel producenta lalki Barbie (Los Angeles Times, 22.09.1996): Surowce do produkcji (plastic i włosy) pochodzą z Tajwanu i Japonii. Montaż odbywa się na Filipinach, w Indonezji, Malezji oraz Chinach. Formy oraz farby pochodzą ze Stanów Zjednoczonych. Tkaniny na ubrania pochodzą z Chin. Z 2 dolarów, które warta jest lalka w momencie wysyłki z Hong Kongu do Stanów Zjednoczonych 35 centów przypada na wynagrodzenie chińskich robotników, 65 centów stanowi koszt surowców, a reszta zawiera w sobie koszty transportu oraz narzut włączając w to zyski wypracowane w Hong Kongu. W Stanach Zjednoczonych lalka sprzedawana jest za 10 dolarów, z czego co najmniej 1 dolar otrzymuje firma Mattel, natomiast reszta to koszty transportu, marketingu oraz sprzedaży hurtowej i detalicznej w Stanach Zjednoczonych. Podstawowe założenia: 2 sektory wytwarzające dobra: X (zróżnicowane i kapitałointensywne) i Y (jednorodne i pracointensywne) 3 czynniki produkcji: dwa o zastosowaniu ogólnym: kapitał K, praca L, jeden o zastosowaniu szczególnym sektorze przedsiębiorstw międzynarodowych: H zagraniczna wiedza (usługi centrali), która jest wytworzona za pomocą kapitału i pracy. 2 kraje: macierzysty M (zasobny w kapitał) i goszczący G (zasobny w pracę) internalizacja zakładana jest a priori brak kosztów związanych z rozbiciem produkcji na poszczególne stadia brak kosztów transportu 15
K Dwustopniowy problem decyzyjny firmy międzynarodowej: I stopień minimalizacja całkowitych kosztów wytworzenia dobra zróżnicowanego poprzez optymalny dobór poziomu produkcji usług centrali przy danych cenach czynników produkcji i wielkości produkcji II stopień maksymalizacja zysków przy danych cenach czynników produkcji poprzez ustalenie odpowiedniej reguły cenowej Wielkość produkcji wyznaczana jest z warunku wolnego wejścia (zerowego zysku). Q E G M K 0 E M E P X C F C X O M C Y M L 0 W modelu Helpmana, zakres umiędzynarodowienia produkcji, ceteris paribus, dodatnio zależy od różnic w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji między krajami. L 16
Model integracji poziomej Markusena (1984) Pierwszy model przedsiębiorstwa międzynarodowego zintegrowanego poziomo (wielozakładowego). W modelu Helpmana (1984) koszty transportu i rozbicia procesu produkcji były zerowe. Z tego względu w jego modelu przedsiębiorstwa międzynarodowe były firmami jednozakładowymi i nie było w nim miejsca na inwestycje bezpośrednie dokonywane pomiędzy podobnymi krajami. Podstawowe założenia: 2 sektory wytwarzające jednorodne dobra: X (kapitałointensywne) i Y (pracointensywne) 2 czynniki produkcji o zastosowaniu szczególnym: H praca wykwalifikowana (w produkcji X), L praca niewykwalifikowana (w produkcji Y). 2 kraje: macierzysty M i goszczący G Koszty rozbicia procesu produkcji dobra X na poszczególne stadia są prohibicyjnie wysokie, a więc fragmentaryzacja nie ma miejsca, ale z powodu występowania kosztów transportu między krajami eksport może nie być opłacalny i firma może otworzyć zakład produkcyjny również w kraju goszczącym. Oligopol Cournota (konkurencja ilościowa) Przedsiębiorstwa międzynarodowe powstają, gdy: Światowy popyt na produkt jest dostatecznie duży Kraje są do siebie podobne pod względem wielkości ekonomicznej (dochodów i wydatków) Krańcowe koszty produkcji są zbliżone Korzyści skali na pozimie firmy są relatywnie duże (w stosunku do korzyści skali na poziomie zakładu) Koszty transportu są wysokie. 17
Model kapitału wiedzy Markusena (2002) Podstawowe założenia: 2 sektory wytwarzające jednorodne dobra: X (kapitałointensywne) i Y (pracointensywne) 2 czynniki produkcji o zastosowaniu ogólnym: H praca wykwalifikowana, L praca niewykwalifikowana. 2 kraje: macierzysty M i goszczący G Możliwe rozbicie procesu produkcji dobra X Koszty transportu. Oligopol Cournota (konkurencja ilościowa) 3 typy firm, które mogą ze sobą współistnieć w stanie równowagi: firmy narodowe firmy międzynarodowe zintegrowane poziomo firmy międzynarodowe zintegrowane pionowo Modele Helpmana (1984) oraz Markusena (1984) mogą być rozpatrywane jako szczególne przypadki modelu opartego na kapitale wiedzy.w szczególności: Jeżeli kraje mają podobne wyposażenie w czynniki produkcji, ale różnią się pod względem relatywnej wielkości ekonomicznej to dominują firmy międzynarodowe Jeżeli kraje są podobne pod względem rozmiarów, ale różnią się pod względem relatywnego wyposażenia w czynniki produkcji to dominują przedsiębiorstwa międzynarodowe zintegrowane pionowo Jeżeli kraje są podobne pod względem rozmiarów oraz wyposażania w czynniki produkcji, a koszty transportu są wysokie to dominują przedsiębiorstwa zintegrowane poziomo. 18
Model integracji złożonej Yeaple a (2003) Podstawowe założenia: 2 sektory wytwarzające dobra: X (zróżnicowane kapitałointensywne dobro złożone) i Y (jednorodne pracointensywne) 2 czynniki produkcji o zastosowaniu ogólnym: H praca wykwalifikowana, L praca niewykwalifikowana. 3 kraje: macierzysty M i dwa kraje goszczące: G1 (rozwinięty-północ) i G2 (rozwijający się- Południe) Możliwe rozbicie procesu produkcji dobra X Koszty transportu. Konkurencja monopolistyczna 4 typy firm: 3 jak w modelu Markusena (2002) plus firma dokonująca integracji złożonej w obydwu krajach jednocześnie Nowe wnioski: Przy pewnej wysokości kosztów transportu (koszty średnie) jedynym sposobem na umiędzynarodowienie firmy jest dokonanie jednoczesnych inwestycji w G1 oraz G2, ponieważ strategie pozioma i pionowa zasosowane oddzielnie nie są opłacalne (komplementarność lokalizacji). Przewaga firmy międzynarodowej w modelu Yeaple a (2003) nie pochodzi z posiadanych aktywów opartych na wiedzy, ale jest raczej wynikiem dokonania inwestycji w dwóch komplementarnych lokalizacjach (redukcja kosztów i zwiększenie sprzedaży). Spadające koszty transportu prowadzą do wzrostu inwestycji bezpośrednich zarówno w krajach rozwiniętych jak i rozwijających się. 19
Rodzaje integracji przedsiębiorstwa międzynarodowego Rodzaj integracji Kraj GoszczącyI Kraj Macierzysty Kraj GoszczącyII Integracja pozioma: Model Markusena (1984) Zakład Produkcyjny (p. finalny) Centrala Zakład Produkcyjny (p. finalny) Integracja pionowa: Model Helpmana (1984) Zakład Produkcyjny (p. pośredni) Centrala Zakład Produkcyjny (p. finalny) 20
Integracja złożona Model Yeaple a (2003) Zakład Produkcyjny (p. pośredni) Centrala Zakład produkcyjny (p. finalny) Zakład Produkcyjny (p. finalny) Model niejednorodnych firm Helpmana-Melitza-Yeaple a (2004) Helpman et al. (2004) dokonali generalizacji oryginalnego Melitza (2003) w celu zbadania zamienności między eksportem a horyzontalnymi inwestycjami bezpośrednimi. Pokazali oni, że firmy wybierają różne strategie wejścia na zagraniczne rynki w zależności od poziomu swojej produktywności. Wyniki ich badań można streścić w postaci rankingu firm, który opisuje związek między poziomem produktywności a sposobem internacjonalizacji działalności. W szczególności, ich model przewiduje, że najbardziej produktywne firmy będą dokonywały bezpośrednich inwestycji zagranicznych, mniej produktywne firmy będą prowadziły działalność eksportową, natomiast najmniej produktywne firmy ograniczą się do działalności na rynku krajowym. 21
D l Π I Π l X Π Θ D Θ l X Θ l I Θ - cf D - cf X - cf I Firmy o najwyższym poziomie produktywności ( o średnim poziomie produktywności ( Θ poziomie produktywności ( Θ D < Θ < Θ l X l X < Θ < Θ l Θ > Θ I l I ) wchodzą na rynki zagraniczne poprzez BIZ, firmy ) decydują się na eksport, natomiast firmy o najniższym ) ograniczają się do działalności tylko na rynku krajowym. 22
Podsumowanie W ostatnich latach teoria przedsiębiorstwa międzynarodowego wkroczyła w nową trzecią już fazę rozwoju związaną z dalszym rozluźnianiem założeń neoklasycznych. W odróżnieniu od dwóch kolejnych faz obecnie główny nacisk został położony na rozluźnienie założenia o jednorodności firm i wykorzystanie modelu konkurencji monopolistycznej Melitza (2003), w którym występują heterogeniczne firmy. Pionierami w dziedzinie zastosowania tego modelu do badania handlu zagranicznego i inwestycji bezpośrednich są Helpman, Melitz i Yeaple (2004). Z ich badań wynika, że firmy, które stają się przedsiębiorstwami międzynarodowymi są większe i bardziej produktywne firmy niż te, które swoją działalność skupiają wyłącznie na rynku krajowym. Podejście oparte na heterogeniczności firm jest sukcesywnie rozwijane zarówno pod kątem teorii jak i badań empirycznych, które stają się możliwe do przeprowadzenia dzięki zwiększającej się dostępności danych indywidualnych na poziomie firmy. Można zatem przypuszczać, że z jednej strony ekonomiczna teoria przedsiębiorstwa międzynarodowego większą niż dotychczas rolę będzie przypisywała indywidualnym charakterystykom firm akcentowanym w literaturze biznesowej, a nie tylko charakterystykom krajów czy gałęzi co powinno umożliwić integrację literatury ekonomicznej z literaturą biznesową. Z drugiej strony można oczekiwać lepszego powiązania teorii z danymi i zwiększenia roli badań empirycznych w tej dziedzinie. Niestety nie dotyczy to Polski, gdzie dane indywidulane nadal nie są udostępniane co ogranicza możliwość przeprowadzenia podobnych badań dla Polski i uzyskanie pełnego obrazu bezpośrednich inwestycji zagranicznych dokonywanych przez przedsiębiorstwa międzynarodowe. 23