CenEA Research Note Series RN01pl/09

CenEA Research Note Series RN01pl/09 Dobrostan psychiczny i społeczny Polaków w wieku 50 i więcej lat na tle wybranych społeczeństw europejskich Janusz Czapiński Disclaimer: Any opinions expressed in this paper are those of the author(s) and not of CenEA which has no institutional policy stance. Centre for Economic Analysis CenEA www.cenea.org.pl

Dobrostan psychiczny i społeczny Polaków w wieku 50 i więcej lat na tle wybranych społeczeństw europejskich Janusz Czapiński Uniwersytet Warszawski WyŜsza Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie Łączenie dobrostanu psychicznego z dobrostanem społecznym wydawać się moŝe zabiegiem nieco arbitralnym. Człowiek jest jednak istotą społeczną i trudno sobie wyobrazić dobre Ŝycie bez satysfakcjonujących więzi z innymi ludźmi, bez zespołowej aktywności i zaufania wobec bliźnich. I chociaŝ moŝna być szczęśliwym przy bardzo ograniczonych relacjach społecznych, otwarcie na innych, działanie wspólnotowe wykraczające poza krąg rodziny i przyjaciół sprzyjać powinny jakości Ŝycia, zwłaszcza osób w starszym wieku, nierzadko schorowanych i opuszczonych przez członków własnej rodziny. Z drugiej strony, wolimy towarzystwo ludzi pogodnych (Coyne, 1976). Smutek bowiem bywa równie zaraźliwy jak radość, a nie lubimy być smutni, zwłaszcza z powodu smutku innych. Szczęśliwi ludzie są takŝe bardziej otwarci na innych, chętniej nawiązują nowe kontakty i podejmują wspólne z innymi działania (Czapiński, 2004). Zatem dobre samopoczucie powinno sprzyjać takŝe społecznemu dobrostanowi. Międzynarodowe badanie SHARE 1, przeprowadzone w 14 krajach europejskich, dostarcza danych, które pozwalają odpowiedzieć na kilka istotnych pytań związanych z jakością Ŝycia Polaków w podeszłym wieku, zarówno w wymiarze dobrostanu psychicznego, jaki i dobrostanu 1 W niniejszym opracowaniu wykorzystane będą dane zebrane w ramach projektu SHARE w latach 2006/07 (Börsch- Supan i in., 2008). Dane te obejmują informacje na temat zdrowia, statusu społeczno-ekonomicznego, oraz więzi społecznych i rodzinnych dla ponad 30 tys. osób w wieku 50 i więcej lat. Projekt realizowany jest od 2004 roku w Austrii, Belgii, Danii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Izraelu, Niemczech, Szwecji, Szwajcarii i Włoszech, a w latach 2006/07 dane zbierane były równieŝ w Czechach, Irlandii i Polsce. Projekt SHARE: 50+ w Europie jest finansowany gównie przez Komisję Europejską, Dyrekcję Generalną ds. Badań w ramach Programów Ramowych 5, 6 (w ramach projektów: QLK6-CT-2001-00360; RII-CT- 2006-062193; CIT5-CT-2005-028857), przez amerykański National Institute on Aging (granty nr.: U01 AG09740-13S2; P01 AG005842; P01 AG08291; P30 AG12815; Y1-AG-4553-01; OGHA 04-064; R21 AG025169), oraz inne krajowe instytucje. Wstępne analizy danych SHARE zostały dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa WyŜszego w ramach Specjalnych Programów Badawczych (nr 347/6.PRUE/2007/7). 1

społecznego. MoŜemy sprawdzić, jak plasuje się polska populacja ludzi starszych na tle innych regionów Europu pod względem subiektywnych i obiektywnych miar dobrostanu psychicznego oraz w zakresie aktywności społecznej, jaka jest relacja między obiektywnymi wskaźnikami zaburzeń psychicznych i subiektywnymi wskaźnikami dobrostanu psychicznego, czy rzeczywiście dobrostan psychiczny związany jest z dobrostanem społecznym. Miarami dobrostanu psychicznego, wykorzystanymi w tym opracowaniu, są symptomy depresji psychicznej, diagnoza depresji psychicznej i innych zaburzeń psychicznych, leczenie zaburzeń afektywnych, pobyt w szpitalu psychiatrycznym, subiektywny dobrostan (zadowolenie z Ŝycia i doświadczanie róŝnych stanów emocjonalnych). Miarami dobrostanu społecznego są: wykonywanie w minionym miesiącu bezpłatnej pracy na rzecz innych, ogólne zaufanie do ludzi, opiekowanie się dorosłymi osobami chorymi lub niepełnosprawnymi, pomaganie przyjaciołom lub sąsiadom, uczestniczenie w sportowych, społecznych lub innych zajęciach klubowych, udział w pracach organizacji politycznych lub samorządowych i ogólnie liczba aktywności społecznych (z wyjątkiem religijnych 2 ). Dobrostan psychiczny Pod względem większości miar dobrostanu psychicznego polska próba osób w wieku 50+ lat róŝni się od innych społeczeństw europejskich. Największe róŝnice dotyczą wskaźników negatywnych (depresja i negatywne stany emocjonalne). Spójrzmy na rozkład częstości występowania 12 symptomów depresji psychicznej (wykres 1). W większości przypadków frakcja Polaków doświadczających tych symptomów jest znacząco większa niŝ w innych regionach Europy. Jedynie pod względem poczucia winy, spadku zainteresowania, płaczliwości i kłopotów z koncentracją zrównują się z Polakami społeczeństwa południowej Europy 3 Najbardziej od pozostałych regionów Polacy odbiegają w częstości doświadczania braku nadziei na przyszłość, smutku, utraty przyjemności, kłopotów ze snem, zmęczenia i draŝliwości. wykres 1 Na wykresie tym widać inną jeszcze interesującą prawidłowość: podobieństwo Czechów do mieszkańców Europy północnej i Polaków do mieszkańców Europy południowej. Niewykluczone, Ŝe wiąŝe się to z religią protestancką na północy i w Czechach, katolicką w południowej Europie i w Polsce. Religia przez wieki rzutowała na kulturę i mentalność społeczeństw, kształtując tym 2 Wyłączenie aktywności religijnej podyktowane jest podejrzeniem małej rzetelności danych na ten temat. 3 Dla celów porównawczych wyodrębnione zostały w analizie wyników cztery regiony: oprócz Polski i Czech Europa południowa EU10-Pd (Francja, Włochy, Hiszpania i Grecja) oraz Europa północna EU-10-Pn (Austria, Belgia, Niemcy, Dania, Holandia i Szwecja). 2

samym postawy i sposób doświadczania świata takŝe w tych społeczeństwach, które dzisiaj są w duŝej mierze zlaicyzowane (Francja i Czechy). Jeśli przyjmiemy doświadczanie co najmniej czterech symptomów depresji jako miarę powaŝnego obniŝenia dobrostanu psychicznego, podobieństwo Czechów do mieszkańców północnej Europy i Polaków do społeczeństw Europy południowej jest bardzo wyraźne, zwłaszcza w grupie kobiet, które są generalnie bardziej podatne na zaburzenia afektywne niŝ męŝczyźni (wykres 2). Niemal dwie trzecie Polek w wieku 50+ lat doświadcza co najmniej czterech symptomów depresji w porównaniu z jedną trzecią Czeszek i jedną czwartą mieszkanek Europy północnej. U męŝczyzn róŝnice te są mniejsze, ale porządek częstości w przekroju regionalnym jest taki sam jak u kobiet. wykres 2 We wszystkich wyróŝnionych podgrupach wieku Polacy częściej doświadczają wielorakich symptomów depresji niŝ mieszkańcy innych regionów Europy (wykres 3). Największa róŝnica występuje wśród osób w wieku lat siedemdziesięciu, a najmniejsza, w stosunku do Czechów i mieszkańców Europy południowej, w najstarszej grupie (80+ lat). wykres 3,4,5 W przekroju statusu na rynku pracy wielorakie symptomy depresji występują najczęściej wśród osób niepełnosprawnych (chronicznie chorych), ale najbardziej od reszty Europy odbiegają pod tym względem polscy emeryci (wykres 4). TakŜe jednak wśród osób zatrudnionych i bezrobotnych subiektywne symptomy depresji są w Polsce bardziej niŝ w innych krajach rozpowszechnione. Prosty wskaźnik obniŝonego nastroju w minionym tygodniu odwzorowuje równieŝ powyŝsze relacje. Odsetek Polaków doświadczających przygnębienia jest czterokrotnie większy niŝ Czechów, dwukrotnie większy niŝ południowych Europejczyków i dwuipółkrotnie większy w porównaniu z mieszkańcami Europu północnej (wykres 5). Najczęściej przygnębienia doświadczali Polacy w wieku lat siedemdziesięciu (wykres 6) oraz niepełnosprawni (chronicznie chorzy) (wykres 7). wykres 6,7 Całkowicie odmienny obraz zaleŝności w przekroju międzynarodowym i wiekowym rysuje się w przypadku odpowiedzi na pytanie, czy respondent kiedykolwiek w Ŝyciu cierpiał na symptomy depresji trwające co najmniej dwa tygodnie (kliniczne kryterium zaburzeń afektywnych kwalifikujących się do interwencji medycznej).w tym przypadku Polacy wypadają najlepiej a 3

Czesi najgorzej, zwłaszcza w grupie kobiet (wykres 8). TakŜe z wiekiem wskaźnik ten spada w przeciwieństwie do subiektywnej oceny bieŝących objawów depresji (wykres 9). W Polsce spośród wszystkich grup wyróŝnionych ze względu na status na rynku pracy tylko niepełnosprawni (chronicznie chorzy) wykazują zwiększone prawdopodobieństwo przebycia w przeszłości depresji o nasileniu klinicznym (wykres 10). wykres 8,9,10 Frekwencja przypadków leczonej depresji plasuje Polską próbę na poziomie północnej Europy, znacznie poniŝej Czech i Europy południowej (wykres 11).Terapii antydepresyjnej poddana była najczęściej grupa najmłodsza, zarówno w Polsce, jak i w innych regionach Europy (wykres 12). I tylko niepełnosprawni, podobnie jak w przypadku wskaźników subiektywnych, wypadają pod tym względem najgorzej (wykres 13). wykres 11, 12,13 Diagnozę innych niŝ depresja zaburzeń psychicznych postawieni mieli najczęściej mieszkańcy Europy południowej. Polska próba nie róŝni się pod tym względem od Czechów i w przypadku męŝczyzn od mieszkańców Europy północnej (wykres 14). ZróŜnicowanie częstości takiej diagnozy ze względu na wiek jest bardzo słabe (wykres 15), a ze względu na status na rynku pracy podobne do zróŝnicowania innych wskaźników (najczęstsza diagnoza innych zaburzeń psychicznych występuje w grupie niepełnosprawnych -- w Polsce na poziomie krajów Europy północnej) (wykres 16). wykres 14, 15, 16 Konsultacje psychiatryczne, inny obiektywny wskaźnik zaburzeń zdrowia psychicznego, są w Polsce na poziomie krajów Europy północnej, poniŝej krajów Europy południowej i duŝo poniŝej Czech (wykres 17). I podobnie jak poprzednio omawiane obiektywne wskaźniki zaburzeń afektywnych częstość wizyt u psychiatry spada z wiekiem (wykres 18), a na najwyŝszym poziomie utrzymuje się w grupie niepełnosprawnych (wykres 19). wykres 17, 18, 19 Porównanie częstości występowania dwóch subiektywnych (co najmniej cztery symptomy depresji i przygnębienie w ostatnim tygodniu) i dwóch obiektywnych (bycie leczonym na depresję i diagnoza innych zaburzeń psychicznych) wskaźników obniŝonego dobrostanu psychicznego w przekroju międzynarodowym (wykres 20) pokazuje dwie prawidłowości: Polacy wykazują najwyŝszy poziom wskaźników subiektywnych i zbliŝony do pozostałych regionów poziom 4

wskaźników obiektywnych. Oznaczać to moŝe, iŝ zaburzenia psychiczne, oficjalnie zdiagnozowane i leczone, duŝo silniej stygmatyzują społecznie w Polsce niŝ w pozostałych badanych krajach i w związku z tym, mimo Ŝe Polacy wykazują częściej takie zaburzenia, rzadziej zgłaszają się z nimi do lekarza i rzadziej są leczeni. Niewykluczone jednak, Ŝe pewną rolę w tej asymetrii wskaźników subiektywnych i obiektywnych w porównaniach Polski z innymi regionami Europy odgrywa większa w naszym kraju skłonność do uskarŝania się na stan zdrowia i złe samopoczucie. Tę ostatnią hipotezę wspierają rozkłady innych wskaźników subiektywnego dobrostanu. Na przykład zadowolenie z całego Ŝycia jest w Polsce takŝe niŝsze niŝ w innych regionach (wykres 21); podobnie częstość doświadczania negatywnych emocji jest w Polsce największa (wykres 22). Wyłamuje się jednak z tej zasady rozkład częstości doświadczania pozytywnych emocji Polska ustępuje tutaj jedynie Europie północnej (wykres 23). MoŜe to oznaczać, Ŝe kulturowo uwarunkowana skłonność Polaków do narzekania nie hamuje, co prawda, wyraŝania emocji pozytywnych, ale znacznie ułatwia ekspresję emocji negatywnych, co odbija się w pewnym stopniu takŝe na ogólnych sądach wartościujących, opartych na bilansie emocji pozytywnych i negatywnych, obniŝając np. ocenę całego dotychczasowego Ŝycia. wykres 20, 21, 22, 23 Generalnie, w Polsce, podobnie jak w pozostałych krajach, obiektywne wskaźniki zdrowia psychicznego słabo są skorelowane ze wskaźnikami subiektywnymi: osoby leczone na depresję, z diagnozą medyczną innych zaburzeń psychicznych i odwiedzające gabinety psychiatrów nie wykazują zarazem większego nasilenia bieŝących objawów depresji psychicznej czy mniejszego zadowolenia z Ŝycia i nie doświadczają częściej negatywnych a rzadziej pozytywnych emocji. Wskaźniki subiektywne tworzą odrębny od wskaźników obiektywnych czynnik dobrostanu psychicznego. Dowodzą tego wyniki analizy czynnikowej (tabela 1). tabela 1 Podobne czynniki społeczno-demograficzne są istotnymi predyktorami róŝnych wskaźników dobrostanu psychicznego we wszystkich czterech wyróŝnionych regionach Europy. Dla prawdopodobieństwa wystąpienia wielorakich objawów depresji psychicznej istotne znaczenie we wszystkich regionach, z wyjątkiem Polski, ma partner. Brak partnera Ŝyciowego zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia co najmniej czterech objawów depresji od 25 proc. w Europie południowej do 50 proc. w Europie północnej. Jeszcze większą moc predyktywną ma materialny poziom Ŝycia. Osoby z najniŝszego kwartyla dochodów osobistych mają w porównaniu z osobami z najwyŝszego kwartyla od 50 proc. (Europa południowa) nawet do 240 proc. (Czechy) większe prawdopodobieństwo doświadczania wielorakich symptomów depresji. W Polsce niski 5

dochód podnosi to prawdopodobieństwo o 85 proc. Osoby młodsze są mniej naraŝone na doświadczanie wielorakich symptomów depresji w porównaniu z grupą najstarszą (80+ lat). W Polsce zaleŝność ta jest jednak bardzo słaba 4. Silna jest natomiast, takŝe w Polsce, zaleŝność związana z płcią. Kobiety we wszystkich regionach mają o połowę większe prawdopodobieństwo doświadczania wielorakich symptomów depresji 5. Pewną rolę odgrywa takŝe wykształcenie największą w Czechach, najmniejszą w Europie północnej. Łącznie wszystkie 5 predyktorów pozwala wyjaśnić od 5,7 proc. (Europa północna) do 11,9 proc. (Polska) i 12,3 proc. (Czechy) wariancji zmiennej zaleŝnej (tabela 2). Tabela 2 Generalnie region jest znaczącym predyktorem prawdopodobieństwa doświadczania wielorakich symptomów depresji. W Polsce jest ono niemal trzykrotnie większe niŝ w pozostałych krajach Europy (tabela 3). Tabela 3 Podobne, jak w przypadku wielorakiej depresji, choć nieco słabsze (z wyjątkiem czynników demograficznych -- wieku i płci) zaleŝności dotyczą prawdopodobieństwa bycia leczonym z powodu depresji (tabela 4). W tym przypadku wszystkie uwzględnione predyktory wyjaśniają od 4,4 proc. (Europa północna) do 8,7 proc. (Czechy) wariancji zmiennej zaleŝnej. Tym razem jednak prawdopodobieństwo spada z wiekiem Ŝycia i dla Polski jest o połowę mniejsze niŝ w pozostałych krajach Europy (tabela 5). Tabela 4, 5 Dla satysfakcji z Ŝycia w Polsce, podobnie jak w pozostałych regionach, pozytywne znaczenie ma partner Ŝyciowy, zamoŝność i wykształcenie. Wiek jest w Polsce predyktorem negatywnym (starsze osoby są mniej zadowolone z Ŝycia), tak samo jak w Czechach. Ale w krajach Europy północnej to osoby starsze są bardziej z Ŝycia zadowolone, a w społeczeństwach południowoeuropejskich wiek nie ma z kolei istotnego znaczenia dla satysfakcji Ŝyciowej. Płeć 4 Kłóci się to zdecydowanie z wynikami innych badań prowadzonych w Polsce z uŝyciem skróconej wersji Becka Inwentarza Depresji. Przez wszystkie lata badań w programie Jakość Ŝycia Polaków w okresie zmiany społecznej (Czapiński, 1998) a następnie w programie Diagnozy Społecznej (Czapiński, Panek, 2007), poczynając od pierwszego pomiaru na próbie ogólnopolskiej w 1992 r., utrzymuje się niebywale wysoka korelacja między wiekiem i symptomami depresji (r Pearsona wynosi od 0,64 do 0,70), a sam wiek po wyłączeniu efektów innych predyktorów wyjaśnia ok. 15 proc. wariancji nasilenia objawów depresji. RóŜnicę tę częściowo wyjaśniać moŝe odmienność skal pomiarowych oraz inny zakres przedziału wieku w badanych próbach. Istotnie, ograniczenie przedziału wieku do lat 50+ powoduje spadek współczynnika korelacji między wiekiem i depresją w danych z Diagnozy Społecznej z 2007 r. z 0,64 do 0,49. Ale jest to ciągle duŝo wyŝszy współczynnik niŝ w SHARE (0,19) przy ponad dwukrotnie większej próbie. 5 Wszystkie światowe dane epidemiologiczne dowodzą większego ryzyka zachorowania na depresję wśród kobiet (Weissman, Klerman, 1978) 6

natomiast, podobnie jak w północnej Europie nie róŝnicuje istotnie zadowolenia z Ŝycia w polskiej próbie. Ogólnie cztery predyktory społeczno-demograficzne wyjaśniają od 3,9 proc. do 8,3 proc. wariancji w zakresie tej zmiennej (tabela 6). Tabela 6 Jeśli chodzi o liczbę negatywnych emocji wszystkie predyktory wyjaśniają istotne porcje zmienności, z wyjątkiem wykształcenia w Europie północnej; łącznie od 6,1 proc. w Europie północnej do 12,2 w Europie południowej (tabela 7). Tabela 7 Podsumowując, moŝna powiedzieć, Ŝe polska populacja osób w wieku 50 i więcej lat ma najgorsze subiektywne wskaźniki dobrostanu psychicznego i zarazem niski, porównywalny z krajami Europy północnej poziom obiektywnych wskaźników zaburzeń psychicznych. Oznacza to, Ŝe albo symptomy złego stanu psychicznego rzadko w polskiej populacji, rzadziej niŝ w innych regionach Europy, przekraczają granicę kryterium klinicznego, nakazującego interwencję medyczną, albo teŝ stygmat zaburzeń psychicznych jest u nas tak silny, Ŝe Polacy mniej chętnie niŝ mieszkańcy innych krajów szukają fachowej pomocy dla poprawy swojego zdrowia psychicznego. Subiektywne symptomy depresji nasilają się z wiekiem, ale prawdopodobieństwo wystąpienia klinicznej postaci depresji i leczenia depresji spada z wiekiem. Potwierdzą to tezę o obniŝaniu się wieku wystąpienia depresji i o epidemii depresji we młodszych generacjach. Dobrostan społeczny Dobrostan społeczny rozumiany jest tutaj podobnie jak niektórzy ekonomiści i socjologowie definiują kapitał społeczny (np. Putnam i in., 1993; Putnam, 2000; Fukuyama, 1997, 2000), tyle Ŝe w ujęciu indywidualnym (jako zasób jednostki) a nie grupowym (jako zasób wspólnoty). Operacyjnie pojęcie to obejmuje zaufanie do ludzi i nieobligatoryjną aktywność społeczną (wolontariat, przynaleŝność do organizacji, gotowość niesienia pomocy innym). Odsetek Polaków wykonujących w minionym miesiącu nieodpłatnie prace na rzecz innych ludzi jest podobny jak w populacji Czechów i zdecydowanie mniejszy niŝ w społeczeństwach starej Unii: siedmiokrotnie mniejszy niŝ w Europie północnej i pięciokrotnie mniejszy niŝ w Europie południowej (wykres 24); nieco wyŝszy wśród męŝczyzn (wykres 24) i wśród młodszych respondentów (wykres 25). Opieką nad dorosłymi osobami niepełnosprawnymi lub chorymi zajmowało się 4 proc. Polaków, podobnie jak w krajach Europy południowej i znacznie mniej niŝ w regionie Europy północnej (dwukrotna róŝnica) i w Czechach (róŝnica niemal dwukrotna) 7

(wykres 26). We wszystkich regionach częściej czyniły to kobiety (wykres 26) i osoby młodsze (wykres 27). wykres 25, 26, 27 Szczególnie niski w porównaniu z innymi regionami, zwłaszcza Europą północną i Czechami, jest w Polsce, niezaleŝnie od płci, wskaźnik pomagania przyjaciołom i sąsiadom (wykres 28). Częściej pomoc taką, równieŝ w Polsce, świadczyli męŝczyźni (wykres 28). Wskaźnik ten wyraźnie spada wraz z wiekiem (wykres 29), co wiąŝe się zapewne z pogarszającym się stanem zdrowia i malejącą liczbą przyjaciół. RównieŜ udział w zajęciach klubowych (sportowych, społecznych i innych) jest wielokrotnie niŝszy w Polsce w porównaniu z innymi krajami, zwłaszcza Europy północnej, i podobnie jak pomaganie innym zaleŝy od płci (większy odsetek męŝczyzn niŝ kobiet, wykres 30), spada zaś z wiekiem (wykres 31). wykres 28, 29, 30, 31 Udział w działaniach organizacji politycznych i samorządowych jest niski we wszystkich regionach Europy, ale ponownie najniŝszy w Polsce i zaleŝy od płci (większy wśród męŝczyzn niŝ wśród kobiet) (wykres 32). Aktywność społeczna tego rodzaju spada z wiekiem (wykres 33). wykres 32, 33 Ogólny wskaźnik liczby róŝnych rodzajów aktywności społecznych (spośród 11, z wyłączeniem religijnych) waŝonych przez częstość ich podejmowania jest w Polsce od pięciu do trzech razy niŝszy w porównaniu do pozostałych regionów i nie zaleŝy od płci (wykres 34), a spada z wiekiem (wykres 35). wykres 34, 35 Zaufanie do innych ludzi plasuje polską próbę na poziomie krajów Europy południowej, istotnie statystycznie niŝej od Czechów i mieszkańców Europy północnej; podobnie wśród kobiet i męŝczyzn (wykres 36) i we wszystkich grupach wieku, z wyjątkiem najstarszej, w której wskaźnik ten podnosi się do poziomu Czechów i jest wyŝszy niŝ w pozostałych regionach (wykres 37) 6. wykres 36, 37 6 Podobnie jak w przypadku zaleŝności między wiekiem i nasileniem objawów depresji psychicznej, wynik ten kłóci się z rezultatami innych badań. Na przykład, European Social Survey, gdzie skala zaufania była taka sama jak w SHARE, pokazuje konsekwentnie w kolejnych pomiarach z 2002, 2004 i 2006 roku, iŝ w Polsce zaufanie do innych ludzi naleŝy do najniŝszych w Europie (por. Czapiński, 2006). 8

Suma standaryzowanych wskaźników zaufania do ludzi i waŝonych aktywności społecznych lokuje polską próbę jako całość i we wszystkich jej wyróŝnionych grupach zdecydowanie poniŝej całej próby SHARE (wykresy 38-40). Na minusie oprócz Polaków są mieszkańcy Europy południowej, a wśród osób najstarszych mieszkańcy wszystkich regionów. Najsilniej róŝnicującym kryterium jest status na rynku pracy. NajniŜszy poziom dobrostanu społecznego wśród Czechów i Polaków mają osoby bezrobotne, a wśród mieszkańców Europy południowej i północnej niepełnosprawni i chorzy chronicznie. Tylko w krajach Europy północnej dobrostan społeczny jest najwyŝszy w grupie osób pracujących, w pozostałych regionach w grupie emerytów. Generalnie Czesi przypominają mieszkańców Europy północnej, a Polacy mieszkańców Europy południowej (podobnie jak w przypadku wielu wskaźników dobrostanu psychicznego). wykres 38, 39, 40 Podsumowując, moŝna stwierdzić, Ŝe Polacy w wieku 50 lat i więcej mają najniŝszy poziom dobrostanu społecznego w gronie krajów biorących udział w badaniu SHARE. Szczególnie odbiegają in minus od średniej europejskiej w poszczególnych grupach społecznych młodsi respondenci, osoby bezrobotne i emeryci. NajbliŜsze odpowiednim grupom w innych krajach są w Polsce osoby niepełnosprawne i chronicznie chore oraz najstarsze. Niepełnosprawność i starość są podstawowymi czynnikami zmniejszającymi róŝnice regionalne w Europie w zakresie dobrostanu psychicznego i społecznego. Wszyscy stają się równi w obliczu starości i kalectwa. Związek dobrostanu psychicznego z dobrostanem społecznym Dobrostan psychiczny i społeczny traktować moŝna jako waŝne wymiary dobrego starzenia się. PoniewaŜ relacje z inni ludźmi, jak dowodzą tego setki badań w róŝnych krajach (np. Argyle, 2004; Myers, 2004), są jednym z głównych wyznaczników dobrostanu psychicznego, a takŝe dobrostan psychiczny warunkuje w znacznej mierze jakość relacji z innymi ludźmi, naleŝy oczekiwać istotnego związku między tymi dwoma wymiarami jakości Ŝycia. We wszystkich regionach wskaźniki dobrostanu psychicznego są skorelowane ze wskaźnikami dobrostanu społecznego (tabela 8). Jednak powszechnie istotne są jedynie współczynniki korelacji dobrostanu społecznego z subiektywnymi wskaźnikami dobrostanu psychicznego. Bardziej obiektywne wskaźniki zaburzeń psychicznych korelują z poziomem dobrostanu społecznego znacznie słabiej, istotnie statystycznie jedynie w Polsce w Polsce i w przypadku wizyt u psychiatry takŝe w Czechach. Przy generalnie słabszych w Polsce niŝ w innych regionach współczynnikach korelacji dobrostanu społecznego z subiektywnymi wskaźnikami dobrostanu psychicznego wspiera to hipotezę o kulturowo uwarunkowanym stylu ekspresji, sprzyjającym w naszym kraju eksponowaniu negatywnych doświadczeń bez zwiększonego wszak ryzyka osłabiania więzi 9

społecznych, które i tak są w obszarze pozarodzinnym wyjątkowo słabe w porównaniu z innymi krajami. Polak narzekając mniej niŝ inne nacje ryzykuje utratą przyjaciół. Dopiero, gdy ekspresja negatywnych doznań osiąga pułap świadczący o powaŝnym zaburzeniu psychicznym, grozi mu społeczna pustka, tym większa, Ŝe w Polsce szczególnie duŝą siłę odstraszania ma stygmat choroby psychicznej. tabela 8 Podsumowanie Dane badania SHARE pokazują, Ŝe Polacy w wieku 50+ lat są na tle swoich rówieśników z innych krajów europejskich mniej lub bardziej zdrowi psychicznie w zaleŝności od wskaźników dobrostanu psychicznego. Generalnie gorzej wyglądają pod względem wskaźników subiektywnych, a lepiej pod względem wskaźników obiektywnych. Prawdopodobieństwo wystąpienia co najmniej 4 subiektywnych symptomów depresji jest w polskiej populacji niemal; trzykrotnie większe niŝ przeciętnie w Europie. Z kolei prawdopodobieństwo bycia leczonym na depresję jest w Polsce dwukrotnie mniejsze niŝ w Europie. Pytanie zatem brzmi, który z tych wskaźników lepiej diagnozuje dobrostan psychiczny Polaków w podeszłym wieku. Być moŝe oba są równie trafne: większe nasilenie zaburzeń psychicznych o charakterze subklinicznym nie zwiększa w Polsce ryzyka przekroczenia granicy choroby kwalifikującej się do leczenia. Innymi słowy, powszechnie występujące w polskiej populacji osób w wieku 50+ lat symptomy depresji i negatywne stany emocjonalne rzadziej spełniają pod względem nasilenia i czasu trwania medyczne kryteria choroby psychicznej. Ale niewykluczone teŝ, Ŝe silniejszy w naszym kraju niŝ w innych społeczeństwach stygmat choroby psychicznej sprawia, Ŝe kryteria owe zarówno w świadomości lekarzy, jak i potencjalnych pacjentów są znacznie ostrzejsze i w związku z tym rzadziej stawiana jest diagnoza zaburzeń psychicznych kwalifikujących się do leczenia. Być moŝe znaczna liczba przypadków, które w innych krajach podlegałyby interwencji medycznej, w Polsce nie jest diagnozowana jako jednostka chorobowa. NiezaleŜnie od tego, która z tych interpretacji jest bliŝsza prawdy, Polacy, zwłaszcza kobiety, w wieku pięćdziesięciu i więcej lat są w duŝo gorszej kondycji psychicznej niŝ mieszkańcy innych regionów Europy. MoŜe to wyjaśniać częściowo silną w naszym kraju motywację wczesnej ucieczki z rynku pracy, czy to w renty, czy teŝ w emerytury. Bibliografia Argyle M. (2004). Psychologia szczęścia. Wrocław: Astrum. 10

Börsch-Supan A., Brigiavini A., Jürges H., Kapteyn A., Mackenbach J., Siegrist J., Weber G. (2008). Health, ageing and retirement in Europe (2004-2007). Mannheim: Mannhein Reserach Institute for the Economics of Aging. Coyne J.C. (1976). Depression and the response of others. Journal of Abnormal Psychology, 85, 186-193. Czapiński j. (1998). Jakość Ŝycia Polaków w czasie zmiany społecznej. Warszawa: ISS UW. Czapiński J. (2006). Polska państwo bez społeczeństwa., Nauka, 4, 2006. Czapiński J.(2004). Osobowość szczęśliwego człowieka. W: Czapiński J. (red.), Psychologia Pozytywna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Czapiński J., Panek.T. (2007). Diagnoza społeczna 2007. Warszawa: VizjaPress&IT. Fukuyama F. (1997). Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Fukuyama F. (2000). Kapitał społeczny. W: L. E. Harrison, S. P. Huntington (red.) Kultura ma znaczenie (s. 169-187). Poznań: Zysk i S-ka. Jorm A.F. (2000). Does old age reduce the risk of anxiety and depression? A review of epidemiological studies across the adult life span. Psychological Medicine, 30; 11-22. Myers D.G. (12004). Bliskie związki a jakość Ŝycia. W: J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Putnam R.D. (2000). Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. New York: Simon & Schuster Putnam R.D., Leonardi R., Nanetti R. Y. (1993). Making democracy work. Pronceton, NJ: Princeton Unniversity Press. Weissman M.M., Klerman G.L. (1978). Epidemiology of mental disorders. Archives of General Psychiatry. 35, 705. 11

UWAGI: płeć i wiek jako kowarianty; regionalne zróŝnicowanie wszystkich objawów jest istotne statystycznie. Wykres 1. Procent respondentów relacjonujących róŝne symptomy depresji psychicznej w czterech regionach Europy. UWAGI: wiek jako kowariant; efekt główny płci F (1,27483) = 586,149, p < 0,000; efekt główny regionu F (3,27483) = 356,689, p < 0,000; efekt interakcji regionu i płci F (3,27483) = 34,436, p < 0,000. Wykres 2. Procent respondentów ogółem oraz kobiet i męŝczyzn relacjonujących 4 i więcej symptomów depresji w czterech regionach Europy. 12

UWAGI: płeć jako kowariant; efekt główny wieku F (3,29448) = 100,729, p < 0,000; efekt interakcji regionu i wieku F (9,29448) = 7,949, p < 0,000. Wykres 3. Procent respondentów relacjonujących 4 i więcej symptomów depresji w czterech regionach Europy i czterech grupach wieku. UWAGI: płeć i wiek jako kowarianty; efekt główny statusu F (3,23169) = 82,279, p < 0,000; efekt interakcji regionu i statusu F (9,23169) = 6,415, p < 0,000. Wykres 4. Procent respondentów relacjonujących 4 i więcej symptomów depresji w czterech regionach Europy ze względu na status na rynku pracy. 13

UWAGI: wiek jako kowariant; efekt główny płci F (1,13918) = 111,181, p < 0,000; efekt główny regionu F (3,13918) = 185,312, p < 0,000; efekt interakcji regionu i płci F (3,13918) = 15,198, p < 0,000. Wykres 5. Procent respondentów ogółem oraz kobiet i męŝczyzn relacjonujących przygnębienie w minionym tygodniu w czterech regionach Europy. UWAGI: płeć jako kowariant; efekt główny wieku F (3,13893) = 33,541, p < 0,000; efekt interakcji regionu i wieku F (9,13893) = 6,294, p < 0,000. Wykres 6. Procent respondentów relacjonujących przygnębienie w ostatnim tygodniu w czterech regionach Europy i czterech grupach wieku. 14

UWAGI: płeć i wiek jako kowarianty; efekt główny statusu F (3,11732) = 25,696, p < 0,000; efekt interakcji regionu i statusu F (9,11732) = 2,989, p < 0,005. Wykres 7. Procent respondentów relacjonujących przygnębienie w ostatnim tygodniu w czterech regionach Europy ze względu na status na rynku pracy. UWAGI: wiek jako kowariant; efekt główny płci F (1,27956) = 515,031, p < 0,000; efekt główny regionu F (3,27956) = 40,214, p < 0,000; efekt interakcji regionu i płci F (3,27956) = 37,121, p < 0,000. Wykres 8. Procent respondentów ogółem oraz kobiet i męŝczyzn relacjonujących, Ŝe chorowali kiedykolwiek w Ŝyciu na depresję trwającą co najmniej dwa tygodnie, w czterech regionach Europy. 15

UWAGI: płeć jako kowariant; efekt główny wieku F (3,27921) = 16,039, p < 0,000; efekt interakcji regionu i wieku F (9,27921) < 2, ni. Wykres 9. Procent respondentów relacjonujących, Ŝe chorowali kiedykolwiek w Ŝyciu na depresję trwającą co najmniej dwa tygodnie, w czterech regionach Europy i czterech grupach wieku. UWAGI: płeć i wiek jako kowarianty; efekt główny statusu F (3,23538) = 68,392, p < 0,000; efekt interakcji regionu i statusu F (9,23538) = 8,539, p < 0,000. Wykres 10. Procent respondentów relacjonujących, Ŝe chorowali kiedykolwiek w Ŝyciu na depresję trwającą co najmniej dwa tygodnie, w czterech regionach Europy ze względu na status na rynku pracy. 16

UWAGI: wiek jako kowariant; efekt główny płci F (1,27956) = 324,031, p < 0,000; efekt główny regionu F (3,27956) = 93,214, p < 0,000; efekt interakcji regionu i płci F (3,27956) = 23,421, p < 0,000. Wykres 11. Procent respondentów ogółem oraz kobiet i męŝczyzn leczonych kiedykolwiek w Ŝyciu na depresję w czterech regionach Europy. UWAGI: płeć jako kowariant; efekt główny wieku F (3,27921) = 29,039, p < 0,000; efekt interakcji regionu i wieku F (9,27921) < 2, ni. Wykres 12. Procent respondentów leczonych kiedykolwiek w Ŝyciu na depresję w czterech regionach Europy i czterech grupach wieku. 17

UWAGI: płeć i wiek jako kowarianty; efekt główny statusu F (3,23538) = 95,392, p < 0,000; efekt interakcji regionu i statusu F (9,23538) = 6,239, p < 0,000. Wykres 13. Procent respondentów leczonych kiedykolwiek w Ŝyciu na depresję w czterech regionach Europy ze względu na status na rynku pracy. UWAGI: wiek jako kowariant; efekt główny płci F (1,27956) = 198,031, p < 0,000; efekt główny regionu F (3,27956) = 153,214, p < 0,000; efekt interakcji regionu i płci F (3,27956) = 26,821, p < 0,000. Wykres 14. Procent respondentów ogółem oraz kobiet i męŝczyzn, u których kiedykolwiek w Ŝyciu zdiagnozowano inne zaburzenia psychiczne, w czterech regionach Europy. 18

UWAGI: płeć jako kowariant; efekt główny wieku F (3,27921) = 9,039, p < 0,000; efekt interakcji regionu i wieku F (9,27921) = 2,017, p < 0,05. Wykres 15. Procent respondentów, u których kiedykolwiek w Ŝyciu zdiagnozowano inne zaburzenia psychiczne, w czterech regionach Europy i czterech grupach wieku UWAGI: płeć i wiek jako kowarianty; efekt główny statusu F (3,23538) = 110,392, p < 0,000; efekt interakcji regionu i statusu F (9,23538) = 3,839, p < 0,000. Wykres 16. Procent respondentów, u których kiedykolwiek w Ŝyciu zdiagnozowano inne zaburzenia psychiczne, w czterech regionach Europy ze względu na status na rynku pracy. 19

UWAGI: wiek jako kowariant; efekt główny płci F (1,27956) = 40,531, p < 0,000; efekt główny regionu F (3,27956) = 17,314, p < 0,000; efekt interakcji regionu i płci F (3,27956) = 2,286, p < 0,1. Wykres 17. Procent respondentów ogółem oraz kobiet i męŝczyzn, którzy byli u psychiatry (ostatnia wizyta u specjalisty), w czterech regionach Europy. UWAGI: płeć jako kowariant; efekt główny wieku F (3,27921) = 33,939, p < 0,000; efekt interakcji regionu i wieku F (9,27921) = 3,367, p < 0,05. Wykres 18. Procent respondentów, którzy byli u psychiatry (ostatnia wizyta u specjalisty), w czterech regionach Europy i czterech grupach wieku 20

UWAGI: płeć i wiek jako kowarianty; efekt główny statusu F (3,23538) = 131,392, p < 0,000; efekt interakcji regionu i statusu F (9,23538) = 13,839, p < 0,000. Wykres 19. Procent respondentów, którzy byli u psychiatry (ostatnia wizyta u specjalisty), w czterech regionach Europy ze względu na status na rynku pracy. UWAGI: płeć i wiek jako kowarianty Wykres 20. Procent respondentów spełniających dwa subiektywne i dwa obiektywne kryteria zaburzeń psychicznych w czterech regionach Europy. 21

UWAGI: wiek jako kowariant; efekt główny płci F (1,26956) = 83,531, p < 0,000; efekt główny regionu F (3,26956) = 247,314, p < 0,000; efekt interakcji regionu i płci F (3,26956) = 22,886, p < 0,1. Wykres 21. Przeciętny poziom zadowolenia z Ŝycia (0 skrajne niezadowolenie...10 skrajne zadowolenie) męŝczyzn, kobiet i ogółem w czterech regionach Europy. UWAGI: wiek jako kowariant; efekt główny płci F (1,13343) = 219,531, p < 0,000; efekt główny regionu F (3,13343) = 65,314, p < 0,000; efekt interakcji regionu i płci F (3,13343) = 15,886, p < 0,000. Wykres 22. Doświadczanie negatywnych stanów emocjonalnych w minionym tygodniu (0 brak...8 maksymalne natęŝenie) w czterech regionach Europy wśród męŝczyzn, kobiet i ogółem.. 22

UWAGI: wiek jako kowariant; efekt główny płci F (1,26343) = 64,531, p < 0,000; efekt główny regionu F (3,26343) = 372,314, p < 0,000; efekt interakcji regionu i płci F (3,26343) = 13,886, p < 0,000. Wykres 23. Przeciętna częstość doświadczania pozytywnych stanów emocjonalnych (1 minimalna...4 maksymalna) w czterech regionach Europy wśród męŝczyzn, kobiet i ogółem.. 23

Tabela 1. Wyniki analizy czynnikowej subiektywnych (1-5) i obiektywnych (6-8) wskaźników dobrostanu psychicznego w czterech regionach Europy EU10-Pn EU10-Pd Czechy. Polska Czynnik Czynnik Czynnik Czynnik 1 2 1 2 1 2 1 2 (42%) (17%) (45%) (17%) (46%) (18%) (45%) (21%) 1. Pozytywne stany emocjonalne -0,82-0,05-0,81-0,04-0,80-0,05-0,83-0,06 2. Negatywne stany emocjonalne 0,88 0,16 0,89-0,04 0,85 0,25 0,91 0,10 3. Zadowolenie z Ŝycia -0,73-0,01-0,74-0,04-0,75-0,06-0,70-0,06 4. BieŜące symptomy depresji 0,74 0,21 0,79 0,26 0,80 0,23 0,83 0,15 5. Przygnębienie w ostatnim tygodniu 0,69 0,18 0,75 0,19 0,52 0,34 0,79 0,08 6. Leczona depresja 0,09 0,77 0,18 0,79 0,10 0,85 0,10 0,82 7. Diagnoza zaburzeń psychicznych 0,14 0,76 0,21 0,75 0,25 0,79 0,24 0,77 8. Wizyta u psychiatry 0,08 0,64 0,00 0,69 0,12 0,76-0,05 0,77 metoda wyodrębniania: analiza głównych składowych metoda rotacji: varimax w nawiasach podano procent wariancji wyjaśnianej przez poszczególne czynniki 24

Tabela 2. Rezultaty analizy logistycznej prawdopodobieństwo 4 lub więcej subiektywnych symptomów depresji w czterech regionach Europy ze względu na wybrane zmienne społecznodemograficzne Predyktor EU10-Pn EU10-Pd Czechy. Polska Exp(B) p Exp(B) p Exp(B) p Exp(B) p Partner tak Ref. Partner nie 1,498 0,000 1,247 0,000 1,771 0,000 1,205 0,090 Dochód 4. kwartyl Ref. Dochód 1. kwartyl 1,658 0,000 1,450 0,000 2,358 0,000 1,849 0,000 Dochód 2.+3. kwartyl 1,312 0,000 1,168 0,048 1,739 0,000 1,292 0,029 Wiek 80+ Ref. Wiek 50-59 0,802 0,006 0,456 0,000 0,398 0,000 0,741 0,135 Wiek 60-69 0,559 0,000 0,491 0,000 0,364 0,000 0,673 0,039 Wiek 70-79 0,655 0,000 0,620 0,000 0,434 0,000 1,120 0,563 Płeć kobieta Ref. Płeć męŝczyzna 0,586 0,000 0,414 0,000 0,651 0,000 0,479 0,000 Wykształcenie wyŝsze Ref. Wykształcenie podstawowe 1,133 0,079 1,293 0,003 2,479 0,000 1,846 0,001 Wykształcenie zasadnicze 1,170 0,020 1,258 0,010 2,052 0,000 1,246 0,206 Wykształcenie średnie 1,027 0,682 0,911 0,306 1,350 0,061 1,009 0,959 Stała 0,261 0,000 0,701 0,003 0,255 0,000 0,861 0,553 R 2 Nagelkerke 0,057 0,113 0,123 0,119 Tabela 3. Rezultaty analizy logistycznej prawdopodobieństwo 4 lub więcej subiektywnych symptomów depresji w Polsce w porównaniu z resztą Europy przy kontroli płci i wieku 95,0% C.I.dla EXP(B) Predyktor B S.E. Wald df p. Exp(B) Lower Upper Reszta Europy (ref.) Polska 1,056,044 586,001 1,000 2,875 2,639 3,131 MęŜczyzna (ref.) Kobieta,841,028 919,462 1,000 2,319 2,196 2,448 Wiek,025,001 393,754 1,000 1,025 1,023 1,028 Stała -4,004,094 1820,776 1,000,018 25

Tabela 4. Rezultaty analizy logistycznej prawdopodobieństwo bycia leczonym na depresję w czterech regionach Europy ze względu na wybrane zmienne społeczno-demograficzne EU10-Pn EU10-Pd Czechy. Polska Predyktor Exp(B) p Exp(B) p Exp(B) p Exp(B) p Partner tak Ref. Partner nie 1,469 0,000 1,290 0,000 1,889 0,000 1,003 0,988 Dochód 4. kwartyl Ref. Dochód 1. kwartyl 1,308 0,009 1,254 0,075 1,901 0,002 1,624 0,042 Dochód 2.+3. kwartyl 1,296 0,004 1,086 0,452 1,685 0,007 1,217 0,381 Wiek 80+ Ref. Wiek 50-59 2,746 0,000 1,609 0,002 2,223 0,006 2,387 0,028 Wiek 60-69 1,560 0,001 1,464 0,010 1,926 0,022 1,833 0,116 Wiek 70-79 1,164 0,292 1,165 0,310 1,255 0,456 1,359 0,441 Płeć kobieta Ref. Płeć męŝczyzna 0,560 0,000 0,360 0,000 0,359 0,000 0,384 0,000 Wykształcenie wyŝsze Ref. Wykształcenie podstawowe 1,275 0,012 0,963 0,772 0,322 0,021 0,850 0,572 Wykształcenie zasadnicze 0,958 0,651 1,035 0,796 0,828 0,373 0,737 0,282 Wykształcenie średnie 0,944 0,532 0,933 0,594 0,673 0,031 0,713 0,226 Stała 0,045 0,000 0,087 0,000 0,059 0,000 0,068 0,000 R 2 Nagelkerke 0,044 0,055 0,087 0,056 Tabela 5. Rezultaty analizy logistycznej prawdopodobieństwo bycia leczonym na depresję w Polsce w porównaniu z resztą Europy przy kontroli płci i wieku 95,0% C.I.dla EXP(B) B S.E. Wald df p. Exp(B) Lower Upper Reszta Europy (ref.) Polska -,712,072 97,139 1,000,491,426,565 MęŜczyzna (ref.) Kobieta,865,035 613,209 1,000 2,375 2,217 2,543 Wiek -,018,002 130,063 1,000,982,979,985 Stała -1,901,113 282,925 1,000,149 26

Tabela 6. Wyniki regresji wielokrotnej wybranych zmiennych społeczno-demograficznych na zadowolenia z Ŝycia w czterech regionach Niestandaryzowane współczynniki Standaryzowane współczynniki Region Predyktor B Odch. stand. Beta t p EU10-Pn (Stała) 6,446,313 20,625,000 Partner (1-tak, 0- nie),401,090,113 4,479,000 Dochód 5,04E-006,000,083 3,489,000 Wiek,018,003,153 5,950,000 Płeć (1-m, 2-k),025,077,008,323,747 Lata nauki,018,008,054 2,285,022 EU10-Pd (Stała) 7,232,130 55,481,000 Partner (1-tak, 0- nie),656,033,184 19,874,000 Dochód 9,18E-006,000,088 9,654,000 Wiek -,001,001 -,004 -,422,673 Płeć (1-m, 2-k),127,029,041 4,448,000 Lata nauki -,005,003 -,015-1,639,101 Czechy (Stała) 6,931,182 38,104,000 Partner (1-tak, 0- nie),630,045,162 13,869,000 Dochód 3,44E-006,000,034 2,979,003 Wiek -,009,002 -,050-4,251,000 Płeć (1-m, 2-k) -,149,040 -,042-3,726,000 Lata nauki,059,004,160 13,484,000 Polska (Stała) 5,981,389 15,374,000 Partner (1-tak, 0- nie),631,085,151 7,406,000 Dochód 2,60E-005,000,073 3,729,000 Wiek -,008,004 -,041-2,008,045 Płeć (1-m, 2-k),026,078,007,335,738 Lata nauki,077,012,122 6,168,000 R 2 skorygowane: EU10-Pn 0,039; EU10-Pd 0,083; Czechy 0,054; Polska 0,066 27

Tabela 7. Wyniki regresji wielokrotnej wybranych zmiennych społeczno-demograficznych na negatywne stany emocjonalne w minionym tygodniu Niestandaryzowane współczynniki Standaryzowane współczynniki Region Predyktor B Odch. stand. Beta t p EU10-Pn (Stała),470,216 2,175,030 Partner (1-tak, 0- nie) -,690,054 -,167-12,803,000 Dochód -7,68E-006,000 -,063-4,920,000 Wiek,015,002,082 6,266,000 Płeć (1-m, 2-k),296,047,082 6,328,000 Lata nauki,002,005,004,313,754 EU10-Pd (Stała),270,325,832,406 Partner (1-tak, 0- nie) -,661,081 -,131-8,159,000 Dochód -3,58E-006,000 -,027-1,723,085 Wiek,024,004,108 6,688,000 Płeć (1-m, 2-k),755,072,165 10,467,000 Lata nauki -,073,008 -,149-9,148,000 Czechy (Stała) 2,190,581 3,772,000 Partner (1-tak, 0- nie) -,740,128 -,160-5,762,000 Dochód -1,75E-005,000 -,045-1,649,099 Wiek,019,006,089 3,201,001 Płeć (1-m, 2-k),278,116,065 2,393,017 Lata nauki -,123,019 -,173-6,388,000 Polska (Stała) 1,535,806 1,905,057 Partner (1-tak, 0- nie) -,777,182 -,131-4,261,000 Dochód -1,60E-005,000 -,065-2,217,027 Wiek,025,009,100 2,896,004 Płeć (1-m, 2-k),750,151,147 4,963,000 Lata nauki -,109,025 -,147-4,338,000 R 2 skorygowane: EU10-Pn 0,061; EU10-Pd 0,122; Czechy 0,098; Polska 0,115 28

UWAGI: wiek jako kowariant; efekt główny płci F (1,27343) = 17,531, p < 0,000; efekt główny regionu F (3,27343) = 199,314, p < 0,000; efekt interakcji regionu i płci F (3,27343) = 7,786, p < 0,000. Wykres 24. Procent respondentów w czterech regionach Europy wśród męŝczyzn, kobiet i ogółem, którzy wykonywali w minionym miesiącu nieodpłatną pracę (wolontariat). UWAGI: płeć jako kowariant; efekt główny wieku F (3,27921) = 27,689, p < 0,000; efekt interakcji regionu i wieku F (9,27921) = 7,977, p < 0,000. Wykres 25. Procent respondentów w czterech regionach Europy i w czterech grupach wieku, kobiet i ogółem, którzy wykonywali w minionym miesiącu nieodpłatną pracę (wolontariat). 29

UWAGI: wiek jako kowariant; efekt główny płci F (1,27343) = 44,331, p < 0,000; efekt główny regionu F (3,27343) = 41,345, p < 0,000; efekt interakcji regionu i płci F (3,27343) = 3,762, p < 0,01. Wykres 26. Procent respondentów w czterech regionach Europy wśród męŝczyzn, kobiet i ogółem, którzy opiekowali się w minionym miesiącu dorosłą osobą niepełnosprawną lub chorą. UWAGI: płeć jako kowariant; efekt główny wieku F (3,27921) = 45,839, p < 0,000; efekt interakcji regionu i wieku F (9,27921) = 2,00, p < 0,05. Wykres 27. Procent respondentów w czterech regionach Europy i w czterech grupach wieku, kobiet i ogółem, którzy opiekowali się w minionym miesiącu dorosłą osobą niepełnosprawną lub chorą. 30

UWAGI: wiek jako kowariant; efekt główny płci F (1,27343) = 24,031, p < 0,000; efekt główny regionu F (3,27343) = 120,482, p < 0,000; efekt interakcji regionu i płci F (3,27343) = 3,048, p < 0,05. Wykres 28. Procent respondentów w czterech regionach Europy wśród męŝczyzn, kobiet i ogółem, którzy w minionym miesiącu pomagali przyjaciołom lub sąsiadom. UWAGI: płeć jako kowariant; efekt główny wieku F (3,27921) = 71,323, p < 0,000; efekt interakcji regionu i wieku F (9,27921) = 3,508, p < 0,000. Wykres 29. Procent respondentów w czterech regionach Europy w czterech grupach wieku, którzy w minionym miesiącu pomagali przyjaciołom lub sąsiadom 31

UWAGI: wiek jako kowariant; efekt główny płci F (1,27343) = 27,167, p < 0,000; efekt główny regionu F (3,27343) = 345,963, p < 0,000; efekt interakcji regionu i płci F (3,27343) = 7,402, p < 0,000. Wykres 30. Procent respondentów, którzy naleŝą do klubów sportowych, społecznych lub innych,, w czterech regionach Europy wśród męŝczyzn i kobiet. UWAGI: płeć jako kowariant; efekt główny wieku F (3,27921) = 35,470, p < 0,000; efekt interakcji regionu i wieku F (9,27921) = 9,399, p < 0,000. Wykres 31. Procent respondentów, którzy naleŝą do klubów sportowych, społecznych lub innych, w czterech regionach Europy i czterech grupach wieku 32

UWAGI: wiek jako kowariant; efekt główny płci F (1,27343) = 53,031, p < 0,000; efekt główny regionu F (3,27343) = 9,013, p < 0,000; efekt interakcji regionu i płci F (3,27343) = 7,761, p < 0,05. Wykres 32. Procent respondentów, którzy działają w organizacjach politycznych lub samorządowych,, w czterech regionach Europy wśród męŝczyzn i kobiet. UWAGI: płeć jako kowariant; efekt główny wieku F (3,27921) = 8,616, p < 0,000; efekt interakcji regionu i wieku F (9,27921) = 3,462, p < 0,000. Wykres 33. Procent respondentów, którzy działają w organizacjach politycznych lub samorządowych, w czterech regionach Europy i czterech grupach wieku 33

UWAGI: wiek jako kowariant; efekt główny płci F (1,27343) < 1, ni; efekt główny regionu F (3,27343) = 254,221, p < 0,000; efekt interakcji regionu i płci F (3,27343) = 11,441, p < 0,000. Wykres 34. Liczba róŝnych aktywności społecznych (bez religijnych) waŝonych przez częstość w czterech regionach Europy. UWAGI: płeć jako kowariant; efekt główny wieku F (3,27921) = 91,393, p < 0,000; efekt interakcji regionu i wieku F (9,27921) = 7,383, p < 0,000. Wykres 35. Liczba róŝnych aktywności społecznych (bez religijnych) waŝonych przez częstość w czterech regionach Europy i czterech grupach wieku 34

UWAGI: wiek jako kowariant; efekt główny płci F (1,27343) = 4,931, p < 0,05; efekt główny regionu F (3,27343) = 131,446, p < 0,000; efekt interakcji regionu i płci F (3,27343) < 1, ni. Wykres 36. Poziom zaufania do innych ludzi (0 brak zaufania... 10 maksymalne zaufanie) w czterech regionach Europy wśród kobiet. UWAGI: płeć jako kowariant; efekt główny wieku F (3,27921) = 2,349, p < 0,07; efekt interakcji regionu i wieku F (9,27921) = 3,977, p < 0,000. Wykres 37. Poziom zaufania do innych ludzi (0 brak zaufania... 10 maksymalne zaufanie) w czterech regionach Europy i czterech grupach wieku 35

UWAGI: wiek jako kowariant; efekt główny płci F (1,27343) = 10,131, p < 0,000; efekt główny regionu F (3,27343) = 264,309, p < 0,000; efekt interakcji regionu i płci F (3,27343) = 8,348, p < 0,000. Wykres 38. Poziom dobrostanu społecznego (suma standaryzowanych wskaźników zaufania do ludzi i waŝonych aktywności społecznych z wyjątkiem religijnych) w czterech regionach Europy wśród męŝczyzn i kobiet. UWAGI: płeć jako kowariant; efekt główny wieku F (3,27921) = 66,719, p < 0,000; efekt interakcji regionu i wieku F (9,27921) = 8,902, p < 0,000. Wykres 39. Poziom dobrostanu społecznego (suma standaryzowanych wskaźników zaufania do ludzi i waŝonych aktywności społecznych z wyjątkiem religijnych) w czterech regionach Europy i czterech grupach wieku 36

UWAGI: płeć i wiek jako kowarianty; efekt główny statusu F (3,23538) = 18,939, p < 0,000; efekt interakcji regionu i statusu F (9,23538) = 6,808, p < 0,000. Wykres 40. Poziom dobrostanu społecznego (suma standaryzowanych wskaźników zaufania do ludzi i waŝonych aktywności społecznych z wyjątkiem religijnych) w czterech regionach Europy ze względu na status na rynku pracy. 37

Tabela 8. Współczynniki korelacji dobrostanu społecznego (suma standaryzowanych wartości wskaźnika zaufania do ludzi i waŝonych aktywności społecznych z wyjątkiem religijnych) z wybranymi miarami dobrostanu psychicznego EU10-Pn EU10-Pd Czechy. Polska Wskaźnik dobrostanu psychicznego r Pearsona p r Pearsona p r Pearsona p r Pearsona p Hospitalizacja psychiatryczna Wizyta u psychiatry -0,019 0,044-0,017 0,053-0,027 0,159-0,066 0,001-0,008 0,389-0,019 0,032-0,054 0,005-0,045 0,024 Pozytywne emocje 0,295 0,000 0,239 0,000 0,238 0,000 0,190 0,000 Negatywne emocje Subiektywne symptomy depresji -0,225 0,000-0,192 0,000-0,207 0,000-0,119 0,000-0,160 0,000-0,147 0,000-0,163 0,000-0,160 0,000 Zadowolenie z Ŝycia 0,239 0,000 0,170 0,000 0,232 0,000 0,203 0,000 Stany depresyjne trwające co najmniej dwa tygodnie -0,003 0,747-0,010 0,263 0,024 0,206-0,081 0,000 Leczenie na depresję -0,012 0,203-0,007 0,392-0,008 0,664-0,063 0,002 Diagnoza innych zaburzeń psychicznych -0,029 0,002-0,021 0,015-0,029 0,133-0,060 0,003 38