Romuald Poliński Janusz Biernat Polityka pieniężna Polski ORIENTACJE I UWARUNKOWANIA ALMAMER wydawnictwo
Recenzenci naukowi prof. zw. dr hab. Zdzisław Bombera prof. dr hab. Jerzy Telep Redakcja i Korekta Halina Bogusz Projekt okładki Tomasz Fabiański skład i łamanie Igor Hermanowski Copyright by Almamer Szkoła Wyższa, Warszawa 2013 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wydawcy. ALMAMER Szkoła Wyższa 01-201 Warszawa, ul. Wolska 43 www.wydawnictwo.almamer.pl ISBN 978-83-62644-17-9 dla wersji drukowanej ISBN 978-83-62644-20-9 dla wersji elektronicznej PDF Druk i oprawa Zakład Wydawniczy DrukTur Sp. z o.o. 01-201 Warszawa, ul. Wolska 43 tel. 22 321 85 03 www.druktur.pl Zamówienia e-mail: wydawnictwo@druktur.pl tel. +48 22 321 85 03
Spis treści Wstęp................... 5 Rozdział I Orientacje polityki pieniężnej Polski w latach 1998 2008. 9 Rozdział II Mechanizmy transmisji polityki pieniężnej do gospodarki. 27 Rozdział III Polityka pieniężna Polski a równowaga wewnętrzna i zewnętrzna.................. 45 Rozdział IV Polityka pieniężna i fiskalna Polski a konwergencja makroekonomiczna w Unii Europejskiej......... 63 1. Cele polityki makroekonomicznej Unii Europejskiej. 63 2. Kryteria konwergencji makroekonomicznej w Unii Europejskiej.............. 67 Rozdział V Stabilność i rozwój Polski a rola unijnej bankowości centralnej.................... 77 1. Sztywność instytucjonalna Paktu Stabilności i Wzrostu i restrykcyjność polityki monetarnej...... 77 2. Europejski System Banków Centralnych..... 82 3. Status i funkcje NBP i RPP......... 85
4 Spis treści Zakończenie (Wnioski)............. 89 Bibliografia................. 95 Inne źródła................ 97 Spis rysunków, tabel i wykresów.......... 99 Rysunki................. 99 Tabele 99 Wykresy................. 100
Wstęp Orientacje i uwarunkowania polityki pieniężnej Polski, w szczególności mechanizm transmisji jej celów, założeń i zaleceń do gospodarki narodowej, oraz rola w tym kontekście czynników zewnętrznych związanych z członkostwem Polski w Unii Europejskiej to ważny i aktualny problem zarówno teoretyczny, jak i praktyczny. Dla jego rozstrzygnięcia poddano analizie i ocenie cele, zasady, proces decyzyjny i instrumenty polityki pieniężnej przyjęte i stosowane w latach 1998 2008, a przede wszystkim to, jak określone uwarunkowania i decyzje wpływały na podaż pieniądza, a w konsekwencji na popyt, poziom cen, inwestycje, wzrost PKB i inne wskaźniki charakteryzujące sytuację makroekonomiczną Polski. Chodzi tu m.in. o to, jak efekty polityki pieniężnej płynności i dochodowy oraz zmiany cen przenosiły się do gospodarki narodowej za pośrednictwem określonych kanałów transmisji. W Polsce w latach 1998 2008 zachodziły istotne zmiany w orientacji, uwarunkowaniach i efektywności polityki pieniężnej oraz całej polityki makroekonomicznej. Na początku badanego okresu zmieniony został system kursu walutowego z tak zwanego kierowanego płynnego na system kursu płynnego. Od kwietnia 2000 r. kurs walut zagranicznych w złotych polskich kształtował się w zależności od charakteru i orientacji polityki pieniężnej (ekspansywna, restrykcyjna), jaką prowadził Narodowy Bank Polski jako bank centralny. Polityka pieniężna przestała być zależna od polityki kursu walutowego, a przeciwnie to polityka pieniężna po przejściu na płynny kurs walutowy wywiera istotny wpływ na kształtowanie się kursu walut zagranicznych w złotych. Pewną rolę odgrywa tu również polity-
6 Wstęp ka pieniężna prowadzona przez banki centralne partnerów zagranicznych Polski. Tak więc od początku badanego okresu warunki prowadzenia polityki pieniężnej w Polsce stały się podobne jak w przypadku dużych rynków pieniężnych (dolara amerykańskiego, euro, jena japońskiego, funta brytyjskiego i franka szwajcarskiego). Podobieństwo to wynika z trzech przesłanek. Po pierwsze, polityka pieniężna prowadzona jest przez władzę monetarną (bank centralny), a głównym celem strategicznym tej polityki jest utrzymanie stabilności cen i inflacji na niskim poziomie, przy czym to zmiany w orientacji polityki pieniężnej wpływają na kursy walut zagranicznych w walucie krajowej. Po drugie, kursy walut zagranicznych (w walucie krajowej) są wielkością wypadkową zależną od polityki pieniężnej krajowego banku centralnego, Europejskiego Banku Centralnego i odpowiednich zagranicznych banków centralnych. Po trzecie, występuje duża mobilność kapitału, która wyraża się między innymi w dużych zmianach poziomu i struktury inwestycji portfelowych nawet przy niewielkich różnicach stóp procentowych banków centralnych w kraju i za granicą. Zbliżenie warunków prowadzenia polityki pieniężnej w Polsce do warunków na dużych rynkach pieniężnych polegało również na tym, że znacznemu ograniczeniu uległo stosowanie wielu rodzajów polityki: dziedzinowych, branżowych, sektorowych, które dawniej stanowiły instrumenty interwencjonizmu państwowego w gospodarce narodowej. Polityka przemysłowa, polityka rolna, polityka cenowa, polityka dochodowa czy też polityka tworzenia nowych miejsc pracy, a także polityka transportowa traciły na znaczeniu ze względu na coraz mniejsze możliwości oddziaływania na podmioty gospodarcze i gospodarstwa domowe za pośrednictwem narzędzi finansowych niezwiązanych z polityką pieniężną banku centralnego i polityką fiskalną rządu. Zwiększenie roli i znaczenia polityki pieniężnej wynikało również ze znacznego ograniczenia zakresu stosowania polityki handlowej. Utworzenie przez Unię Europejską wspólnego rynku
Wstęp 7 zwiększyło znaczenie konkurencji, co przejawiło się w szczególności: w ograniczeniu możliwości podwyższania cen krajowych ze względu na rozszerzoną konkurencję (obroty towarowe w obrębie 27 krajów odbywają się bez możliwości stosowania polityki handlowej w tradycyjnym znaczeniu); we wzroście i decydującym znaczeniu w rozwoju eksportu i jego efektywności ekonomicznej szeroko pojętej atrakcyjności oferty handlowej (cechy użytkowe i parametry eksploatacyjne oferowanych wyrobów, marketing). W rezultacie wzrosło znaczenie polityki pieniężnej w kształtowaniu procesów gospodarczych na szczeblu makro i mikro. Przeanalizowana została polityka pieniężna, jaką NBP prowadził w badanym okresie, oraz jej skutki w postaci efektów: płynności, dochodowego i zmiany cen. Mechanizm transmisji polityki pieniężnej scharakteryzowano w ujęciu modelowym i na przykładzie gospodarki polskiej 1. Przedstawiono w rozważaniach kwestię, na ile i w jakich warunkach instytucjonalnych i innych związanych z członkostwem Polski w Unii Europejskiej polityka pieniężna może być przydatna i skuteczna w stabilizowaniu ogólnego poziomu cen i pobudzaniu rozwoju gospodarki narodowej i szerszych ugrupowań, wpływać pozytywnie na kształtowanie się tempa i kierunków zrównoważonego rozwoju gospodarczego w krótszym i dłuższym horyzontach czasowych, w tym na osiąganie jak najwyższego zatrudnienia i poziomu życia społeczeństwa, przy utrzymaniu stabilności finansowej państwa 2. Analizę modelową polityki pieniężnej przedstawia: Frederic S. Mishkin, The Economics of Money, Banking and Financial Markets, Harper&Collins Pub., 1992; tenże: Ekonomia pieniądza, bankowości i rynków finansowych, PWN, Warszawa 2002; R. Poliński, J. Biernat, Transmisja polityki pieniężnej do gospodarki w kontekście równowagi wewnętrznej i zewnętrznej, Zeszyty Naukowe ALMAMER Szkoły Wyższej w Warszawie, nr 1 (67) 2013. 2 Vide: tezy na ten temat: R. Poliński, Prawidłowości transformacji systemów ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2003, s. 126 133.
8 Wstęp Głównym zagrożeniem dla stabilizacji makroekonomicznej i wzrostu nie jest inflacja, lecz masowe bezrobocie. W tym kontekście analizuje się i ocenia mandat europejskiej bankowości centralnej, w tym Europejskiego Banku Centralnego i NBP, których zadania koncentrują się na zwalczaniu inflacji, a pośrednio na zapewnieniu wzrostu gospodarczego i pełnego zatrudnienia. Polityka pieniężna i fiskalna Polski po 2008 r., w okresie kryzysu zadłużenia (debt crisis) w Unii Gospodarczo-Walutowej (strefie euro), wymaga odrębnych badań, analiz i ocen ze względu na jego przyczyny, skalę, zasięg, specyfikę i skutki dla stabilności finansowej i wzrostu gospodarczego całej Unii Europejskiej.
Rozdział I Orientacje polityki pieniężnej Polski w latach 1998 2008 Po przejściu Polski w kwietniu 2000 r. na system płynnego kursu walutowego orientacja polityki pieniężnej (restrykcyjna, ekspansywna) była determinowana przez dwie zasadnicze przesłanki: po pierwsze, potrzebę i konieczność realizowania podstawowego celu polityki pieniężnej, tj. utrzymywania inflacji na niskim poziomie w granicach bezpośredniego celu inflacyjnego; po drugie, wobec wysokiego bezrobocia i spadku inwestycji w gospodarce narodowej na skutek wygaszania inflacji w latach 1999 i 2000, przez oczekiwanie na zastosowanie ekspansywnej polityki pieniężnej, o ile nie utrudniałoby to realizacji jej podstawowego celu, jakim jest utrzymanie w dłuższym okresie stabilności ogólnego poziomu cen. NBP zmieniał orientację polityki pieniężnej, posługując się swoistymi narzędziami, przy jednoczesnym przestrzeganiu zasady, że poluzowywanie polityki pieniężnej nie może podważać jej podstawowego celu. W polityce pieniężnej stosowano różne instrumenty odpowiednio do jej nastawienia restrykcyjnego czy ekspansywnego. Chodzi tu przede wszystkim o podstawowe stopy procentowe NBP: nominalną stopę procentową operacji otwartego rynku, stopę lombardową, stopę depozytową, redyskonto weksli,
10 Rozdział I stopę rezerwy obowiązkowej od wkładów złotowych i walutowych na każde żądanie (a vista) i terminowych. Operacje otwartego rynku (open market operations) to zespół transakcji kupna i sprzedaży krótkoterminowych papierów wartościowych między bankiem centralnym a bankami komercyjnymi. Operacje te są głównym instrumentem oddziaływania NBP na politykę pieniężną i płynność finansową banków komercyjnych. Chodzi tu przede wszystkim o bony pieniężne NBP sprzedawane bankom komercyjnym 3. Stopa lombardowa dotyczy kredytu lombardowego, z zasady krótkoterminowego, oznaczającego pożyczanie przez NBP bankom komercyjnym pod zastaw papierów dłużnych Skarbu Państwa bonów skarbowych i obligacji skarbowych. Stopa depozytowa odnosi się do lokat (depozytów) terminowych banków komercyjnych w NBP. Stopa redyskonta weksli dotyczy weksli wykupywanych przez NBP od banków komercyjnych. W tabeli 1 przedstawiono zmiany poziomu wyżej wymienionych stóp procentowych. NBP w latach 1998 2008 zmieniał także stan bonów pieniężnych zaabsorbowanych z rynku i średnioważony zysk z kupionych bonów NBP w miarę zmiany stóp procentowych. Lata 2001 2004 to okres, w którym po ograniczeniu inflacji z lat 1998 2000 stosowano ekspansywną politykę pieniężną zwiększającą globalny popyt i globalny dochód (PKB). Analizując dane o kształtowaniu się stóp procentowych zamieszczone w tab. 1, można wyróżnić okresy polityki pieniężnej o różnej orientacji ekspansywnej i restrykcyjnej, w zależności od kierunku zmian stóp procentowych. Obniżanie stóp procentowych odczytywane jest jako poluzowanie polityki pieniężnej, a podnoszenie stóp procentowych jako zamiar jej zaostrzenia. Okresy ekspansywnej i restrykcyjnej polityki pieniężnej przedstawiono w tab. 2. 3 Bony pieniężne są krótkookresowymi zobowiązaniami NBP na okaziciela sprzedawanymi na przetargach z dyskontem.