Zaufanie jako osiowy czynnik dynamiki kapitału społecznego

Ryszard Praszkier Współpraca: prof. dr hab. Andrzej Nowak Artykuł ukazał się w kwartalniku Trzeci Sektor Instutut Spraw Publicznych, nr 10 / lato 2007 Zaufanie jako osiowy czynnik dynamiki kapitału społecznego Wszystkie wymiary społecznego bytu, i wymiar polityczny, i wymiar ekonomiczny, i oczywiście wymiar kulturalny i każdy inny, opiera się ostatecznie na tym podstawowym wymiarze etycznym: prawda zaufanie wspólnota. Jan Paweł II 1. Wstęp Patriotami są ci, którzy są swego rodzaju rozsadnikami zaufania sami, starając się być lojalnymi, obdarzają zaufaniem nie tylko wąski krąg rodziny i przyjaciół, ale także szerszy krąg Polaków, z którymi się stykają w różych rolach. Bez wzrostu zaufania i współpracy nie zbudujemy gospodarki proinnowacyjnej i efektywnej sfery publicznej, a nasze przewagi konkurencyjne ulegną w ciągu kilku lat wyczerpaniu. Jan Szomburg 2 Powyższe cytaty wskazują na wielką rolę przypisywaną zaufaniu w relacjach między ludźmi. Jan Paweł II wszystkie wymiary społecznego bytu opiera na prawdzie, zaufaniu i wspólnocie. Jan Szomburg 3 szerzenie zaufania spostrzega wręcz jako działanie patriotyczne. Warto podkreślić, że chodzi tu o zaufanie do ludzi. Zaufanie jest bowiem często rozpatrywane i badane w kontekście politycznym (na przykład zaufanie do władz) lub gospodarczym (zaufanie do marki czy produktu). Okazuje się jednak, że wzajemne zaufanie ludzi do siebie ma wręcz magiczne znaczenie: powoduje, że ludzie łączą swoje wysiłki, rezygnują z izolacji, podejmują grę zespołową, zawierzają innym jednostkom i podejmują ryzyko zezwalając na współudział innych w decydowaniu o swoim własnym dobrostanie. Zaufanie powoduje, że ludzie decydują się na zainwestowanie własnych środków by, dla przykładu, naprawić wspólną drogę, chociaż stopień udziału innych jest początkowo niewiadomą. Zaufanie jest szczególnie istotne przy transformacji społecznej. Oczywiście, możliwa jest transformacja bez zaufania choćby na zasadzie odgórnie wprowadzanych zmian (np. inwestycji z zewnątrz), w których jednostki mogą być 1 Homilia wygłoszona we Wrocławiu 21 czerwca 1983 roku 2 2006, w druku 3 Założyciel i Prezes Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową

Zaufanie jako osiowy czynnik budowy kapitału społecznego 2 beneficjentami, choć traktowanymi przedmiotowo (na przykład jako źródło niewykwalifikowanej siły roboczej). Zmiany tego typu są jednak ryzykowne, albowiem wycofanie siły zewnętrznej może prowadzić do skutków destrukcyjnych (na przykład w sytuacji bankructwa). Okazuje się wtedy z reguły, że społeczność stymulowana jedynie z zewnątrz nie ma żadnych innych perspektyw, albowiem transformacja nie była wypracowana przez tę społeczność; a to właśnie sam proces takiego wspólnego wypracowywania angażuje, buduje umiejętność współpracy, rozwija poczucie własnej mocy, przynosi nadzieję i optymizm. Niestety, w Polsce poziom zaufania ludzi do siebie nawzajem jest niezmiernie niski. Z badań Janusza Czapińskiego i Tomasza Panka 4 wynika, że odsetek ludzi ufający innym osobom jest w Polsce najniższy w porównaniu z innymi krajami europejskimi 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Dania Norwegia Finalandia Szwecja Holandia Szwajcaria Irlandia Niemcy Anglia Austria Hiszpania Belgia Izrael Luksemburg Włochy Czechy Francja Słowenia Portugalia Węgry Grecja Polska ESS Polska DS2003 Polska DS2005 Rysunek 1: Odsetek osób ufających innym ludziom wśród wybranych krajów europejskich i, niestety, utrzymuje się na tak niskim poziomie od 1992 roku: 4 Diagnoza Społeczna 2005 (2006). J. Czapński, T. Panek (red.). Warszawa: Vizja Press & IT, s. 259i 264

Zaufanie jako osiowy czynnik budowy kapitału społecznego 3 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 10,3 9 8,4 8,4 10,3 12,4 13,8 10,5 10,5 0 1992 1993 1994 1995 1997 1999 2002 2003 2005 Rysunek 2: Odsetek Polaków ufających innym w latach 1992 2005 W tym kontekście szczególnie palące staje się pytanie o naturę zaufania, o mechanizmy zmiany jego poziomu oraz o dyspozycje społeczności obdarzonych wysokim poziomem zaufania. Celem artykułu jest ukazanie sprzężenia zwrotnego między zaufaniem a dyspozycjami społeczności do współpracy i do tworzenia oddolnych struktur, przyspieszających rozwój i zwiększających poczucie własnych kompetencji. W tym celu wprowadzone też zostanie pojęcie kapitału społecznego, który będzie ukazany zarówno jako efekt istnienia zaufania, jak też w sprzężeniu zwrotnym jako czynnik owo zaufanie zwiększający. Ponieważ artykuł koncentruje się na pozytywnych aspektach zaufania, warto na samym wstępie zastanowić się nad pewną dozą zdrowego sceptycyzmu, który powinien towarzyszć zaufaniu: Czy zawsze ufać? I jak ufać? Zaufanie z reguły wiąże się z ryzykiem i wątpliwościami. Ślepe, nierealistyczne zaufanie może, niestety, prowadzić do sytuacji destrukcyjnych, dlatego też nektórzy autorzy 5 rozróżniają autentyczne zaufanie od zaufania ślepego. To 5 L. Kuper, Ethics the Leadership Edge. How to Sharpen Strategy with Values and Trust, Zebra Press, Cape Town 2006, s. 45 46

Zaufanie jako osiowy czynnik budowy kapitału społecznego 4 pierwsze powstaje jako równowaga między zaufaniem a zdrowym sceptycyzmem, to drugie niezależnie od okoliczności obdarza innych kredytem zaufania i może prowadzić do sytuacji destrukcyjnych. Każde działanie społeczne zawiera bowiem element ryzyka i odsłonięcia słabości, co warto wyważyć, ale co jednak nie powinno powstrzymywać od podejmowania akcji albowiem czasami bycie oszukanym przynosi więcej satysfakcji niż nieufność 6. Łatwo bowiem sobie wyobrazić, że rzeczywistość bez zaufania byłaby koszmarem; zaufanie natomiast, nawet na kredyt upraszcza stosunki międzyludzkie, albowiem jego funkcją 7 jest redukowanie stopnia skomplikowania (the reduction of complexity). Można ufać na dwa sposoby: wierzyć w normy (inni postąpią etycznie, albowiem takie są zasady) lub w człowieka (przewiduję, że dana osoba jest godna zaufania). I tak Lawrence Kuper rozróżnia zaufanie normatywne od predyktywnego. Zaufanie normatywne wywodzi się z przekonania, że inni będą postępować etycznie. W tym przypadku jednostka spodziewa się po innych osobach, że postąpią w określony sposób. Zaufanie predyktywne jest spodziewaniem się, że inni podejmą przewidywane działanie. Ten pierwszy rodzaj zaufania jest etyczny i odgrywa znaczącą rolę w budowaniu relacji między ludźmi, ponieważ zmniejsza sferę niepokoju związaną z nieprzewidywanym rozwojem sytuacji. Idealną sytuacją społeczną dla wprowadzania nowych przedsięwzięć jest, gdy zaufanie normatywne staje się częścią indywidualnego poczucia obowiązku członków społeczności; autor wręcz pisze o włączeniu etycznego zobowiązania do poczucia własnej tożsamości 8. Zaufanie jest więc przez niektórych autorów definiowane jako możliwość antycypacji zachowań zgodnych z normami społecznymi 9. Rodzaje zaufania i jego definicja Zaufanie między ludźmi można spostrzegać z perspektywy trzech różnych procesów 10 ; są to: Procesy kognitywne, w wyniku których różnicujemy między jednostkami 6 J. D. Lewis, A. Weigert, Trust as Social Reality. W: Social Forces, 1985, June, v. 63:4, s. 968 7 według J. D. Lewisa i A. Weigerta, Trust as Social Reality..., s. 968 8 L. Kuper, Ethics., s. 76-79 9 np. D. M. Messic, R. D. Kramer, Trust as a Form of Shallow Morality. W: Trust in Society, K. S. Cook [red.], Russell Sage Foundation, New York 2001, s. 9; L. T. Hosmer, Trust: The Conecting Link Between Organizational Theory and Ethics. W: Trust in Society, K. S. Cook [red.], Russell Sage Foundation, New York 1995, s. 399 10 J. D. Lewis, A. Weigert, Trust as Social Reality..., s. 970-973

Zaufanie jako osiowy czynnik budowy kapitału społecznego 5 czy instytucjami na takie, którym ufamy i takie, które oceniamy jako niegodne zaufania, wreszcie - na takie, których jeszcze pod tym względem nie potrafimy ocenić. Jednakże według autorów nie sposób opierać się wyłącznie na analizie poznawczej, albowiem z reguły w mniejszym lub większym stopniu na naszą ocenę wpływają struktury emocjonalne. Struktury i procesy emocjonalne, które wywodzą się z osobistych więzi uczestników relacji społecznych. Autorzy piszą, że obdarzenie partnera relacji zaufaniem często wiąże się z zaangażowaniem osobistym, dlatego ewentualny zawód bywa często bardzo silnie odbierany emocjonalnie. Mechanizmy behawioralne: praktycznie zaufanie przejawia się w rodzajach podejmowanych zachowań w relacjach społecznych. Dla przykładu, ryzyko związane z obdarzeniem kogoś zaufaniem wiąże się z podejmowaniem działania nawet w niepewnych relacjach społecznych; postępujemy tak, jakbyśmy antycypowali zachowania zgodne z normami, nawet jeżeli w wypadku, gdyby partner interakcji postąpił nieetycznie, mogłoby się to wiązać z naszą stratą. Warto zaznaczyć, że rodzaj zaufania zależy od rozmiaru społeczności. Według niektórych autorów w małych (np. lokalnych) społecznościach zaufanie może zawierać silny komponent emocjonalny, jednakże wraz ze wzrostem społeczności coraz większa ilość relacji będzie związana z zaufaniem kognitywnym 11. Można w takim przypadku wręcz mówić o transformacji porządku społecznego opartego na zaufaniu osobistym czy interpersonalnym (w małych społecznościach), w kierunku porządku społecznego, w którym zaufanie jest systemowe, a więc wywodzi się z porządku prawnego (i możliwych sankcji za jego naruszenie). Powyżej mowa była o zaufaniu psychologicznym: między jednostkami lub jednostkami i grupami. Istotna jest jednak także perspektywa socjologiczna, w której zaufanie spostrzegane jest jako cecha społeczności. Taka też perspektywa socjologiczna zaufania zostanie przyjęta w niniejszym artykule: zaufanie będzie rozumiane jako własność grup czy wspólnot, a nie izolowanych jednostek. Wysoki poziom tak rozumianego zaufania istnieje w społeczności wtedy, gdy członkowie systemu społecznego czują się bezpiecznie i działają zgodnie z przewidywaniami, wiążącymi się z obecnością innych członków społeczności 12. W tym nurcie, zaufanie jest przez niektórych autorów definiowane jako możliwość antycypacji 11 tamże, s. 973 12 tamże, s. 968

Zaufanie jako osiowy czynnik budowy kapitału społecznego 6 zachowań zgodnych z normami społecznymi 13. Zaufanie a zmiana społeczna Zgodne z intuicją jest stwierdzenie, że zaufanie jest istotnym czynnikiem umożliwiającym pozytywną zmianę społeczną. Piszą o tym także różni autorzy, na przykład Francis Fukuyama, który twierdzi, że społeczności, w których relacje oparte są na zaufaniu rozwijają się prężniej niż społeczności o niskim stopniu wzajemnego zaufania 14. Według Fukuyamy wspólnoty zależą od wzajemnego zaufania i nie będą się bez zaufania rozwijać 15. Piszą o tym także inni autorzy: zaufanie jest zasadnicze dla ładu społecznego i funkcjonuje jako podstawa relacji między istotami ludzkimi; jeżeli zanika nawet najpotężniejsze instytucje upadają 16. Zaufanie jest po prostu podstawą dla rozwoju relacji solidarnościowych 17. Ważne pytanie wiąże się z uwarunkowaniami zaufania i mechanizmami jego powstawania lub zanikania. Dla przykładu Talcott Parsons wymienia cztery warunki generowania zaufania: Wszyscy uczestnicy muszą wierzyć, że celem działania są wspólne wartości Te wspólne wartości muszą być jasno przekładalne na konkretne wspólne cele Oczekiwania każdego uczestnika muszą mniej więcej pasować do ich solidarnego zaangażowania, albowiem każdy jest czymś więcej niż tylko beneficjentem Zaufanie uczestnika musi być rozsądne i weryfikowane informacjami empirycznymi 18. 13 Patrz na pzyklad: D. M. Messic, R. D. Kramer, Trust as a Form,., s. 9; L.R. Hosmer, The Conecting Link s. 399 14 F. Fukuyama, Trust. The Social Virtues and the Creation of Prosperity, A Free Press Paperbacks, New York 1995, s. 8 10. 15 tamże, s. 25 16 S. Bok, Lying. Moral Choice in Public and Private Life, Vintage Books, New York 1999, s. 31 17 T. Parsons, Research with Human Subjects and the Professional Complex. W: P. A. Freund (red): Experimentation with human subjects, George Allen and Unwin, London 1972, s. 142 18 tamże,

Zaufanie jako osiowy czynnik budowy kapitału społecznego 7 Michael Anderson 19 definiuje zaufanie jako normatywne (a więc nie wyrachowane) budowanie relacji, w przeciwieństwie do kalkulatywnego typu tworzenia relacji, w którym ważne jest co ja będę z tego miał. Źródłem niepewności w społecznościach jest wzrost tego drugiego typu relacji, kiedy to uczestnicy przyjmują strategię maksymalizacji własnych zysków kosztem troski o partnerów relacji 20. Skutkiem takiej sytuacji jest spadek zgeneralizowanej wymiany w społecznościach, do której to wymiany niezbędne jest wzajemne zaufanie. Ten sam autor identyfikuje cztery parametry wpływające na zmianę poziomu zaufania 21 : Im większa homogeniczność grupy, tym większy poziom zaufania Zaufanie jest tym większe im więcej jest połączeń w sieci społecznej Zaufanie maleje wraz ze wzrostem i stopniem skomplikowania społeczności 22 Im gwałtowniejsza jest zmiana społeczna, tym mniejsze zaufanie. Ta ostatnia konstatacja wydaje się szczególnie ważna. Oznacza bowiem, że podczas gdy gwałtowne, intensywne zmiany mogą prowadzić do spadku zaufania, to zmiany stopniowe, długofalowe mogą je wzmacniać. Zaufanie jest jednak kruche i niestabilne. Nawet najgłębsze zaufanie budowane przez lata może być zniszczone przez pojedyncze wydarzenie 23. Dlatego warto podkreślić wagę perspektywy długofalowej, w której zaufanie jest stale podtrzymywane przez mechanizmy społeczne. Pojedyncza akcja (nawet najbardziej wystrzałowa ) może nawet prowadzić do spadku zaufania, czasami do poziomu nawet niższego niż początkowy, kiedy to na przykład doświadczenie zawodu z powodu ustania przynoszonych z zewnątrz programów dopisuje się do pamięci zbiorowej społeczności. 19 M. Anderson, Family Structure in Nineteenth Century Lancashire, Cambridge University Press, Cambridge 1971 20 Nie tyczy to oczywiście relacji czysto handlowych 21 tamże, s. 15-16 22 Negatywny wpływ wzrostu społeczności na poziom zaufania wydają się potwierdzać także badania Kaori Sato,, Trust and group size in a social dilemma. Japanese Psychological Research, 1988, 30:88 93 Schelling TC 23 Patrz na przykład: D. Cohen, L. Prusak, In Good Company. How social capital makes organizations work, Harvard Business School Press, Boston Ma. 2001, s. 43

Zaufanie jako osiowy czynnik budowy kapitału społecznego 8 Zaufanie jako osiowa kategoria kapitału społecznego Bez zaufania nie można sobie wyobrazić istnienia etycznego 24 kapitału społecznego. Warto tu przytoczyć jedną z definicji kapitału społecznego 25, proponowaną przez Pierre Bourdieu 26 : Kapitał społeczny jest agregacją aktualnych lub potencjalnych środków, które są powiązane z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych relacji (znajomości i wzajemnego uznania); sieć ta jest kolektywnie posiadanym kapitałem i zapewnia każdemu ze swoich członków oparcie. Trudno sobie wyobrazić powstanie sieci relacji bez wzajemnego zaufania. I rzeczywiście, Francis Fukuyama pisze, że kapitał społeczny jest zdolnością, która wyrasta z powszechności występowania zaufania 27 ; James Coleman idzie jeszcze dalej i wręcz utożsamia wzajemne zaufanie z kapitałem społecznym 28. Są autorzy, którzy uważaja, że kapitał społeczny składa się z zespołu aktywnych kontaktów między ludźmi: z zaufania, wzajemnego zrozumienia, wspólnych wartości i zachowań, które łączą członków społeczności i umożliwiają działania oparte na współpracy. Kapitał społeczny nie może się rozwijać bez podstawowej platformy, jaką jest zaufanie. Zaufanie jest więc bazowym warunkiem istnienia zdrowego kapitału społecznego. Zaufanie umożliwia ludziom życie i wspólną pracę bez generowania stałych, bezużytecznych konfliktów i niekończących się negocjacji. Zresztą, w przypadku konfliktu, zaufanie staje się jeszcze istotniejsze 29. Sprzężenie zwrotne dodatnie: zaufanie wzmacnia kapitał społeczny i odwrotnie Można powiedzieć więcej: między zaufaniem a rezultatami społecznymi istnieje sprzeżenie zwrotne dodatnie; pisze o tym między innymi Robert D. Putnam: 24 Warto tutaj zrobić podstawowe zastrzeżenie o etyce kapitału społecznego: otóz bywa kapitał społeczny etyczny i nieetyczny (ten ostatni może się na przykład wywodzić z powiązań mafijnych); piszą o tym obszernie Ryszard Praszkier i Andrzej Nowak (2005, s. 147). Nie trzeba zastrzegać, że rozpatrywany tu jest wyłącznie etyczny kapitał społeczny. 25 O kapitale społecznym istnieje już kilka opracowań w języku polskim; patrz m. in: Tomasz Zarycki (2004), Ryszard Praszkier i Andrzej Nowak (2005) 26 P. Bourdieu, The Forms of Capital. W: A. H. Halsey, H. Lauder, P. Brown, A S. Wells [red.]: Education: Culture, Economy, Society, Oxford University Press, Oxford 1997 27 F. Fukuyama,..., s. 26 28 Coleman, J. S. (1990). The Foundations of Social Theory. Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press, s. 306 310 29 Patrz: D. Cohen, L. Prusak, In Good Company..., s. 28-29

Zaufanie jako osiowy czynnik budowy kapitału społecznego 9 akcje kapitału społecznego, takie jak zaufanie, normy i sieci mają tendencję do wzajemnego wzmacniania się i kumulowania. Tak więc jedno przedsięwzięcie zakończone sukcesem buduje kontakty i zaufanie a więc atuty społeczne, które prowadzą w przyszłości do zwiększonej współpracy wokół zupełnie innych zadań. Tak, jak w kapitale finansowym ci, co mają kapitał społeczny akumulują dalszy kapitał 30. Także inni autorzy widzą w zaufaniu swojego rodzaju towar (commodity) 31. Autorzy zwracają uwagę na istnienie sprzężenia zwrotnego dodatniego między zaufaniem a współpracą: Ja współpracuję z tobą, odkrywam, że jesteś godny zaufania, i dlatego współpracuję z tobą jeszcze bardziej, nad nawet jeszcze ważniejszymi sprawami niż dotychczas 32. Twierdzą, że występujące między jednostkami zaufanie rozszerza się na zaufanie między osobami obcymi, a także na szerszą tkankę instytucji społecznych, a w konsekwencji na całą społeczność, co pozwala tworzyć kapitał społeczny 33. Zaufanie staje się łącznikiem społeczności, działalności gospodarczej czy jakiegokolwiek zespołu relacji 34. Według Roberta Putnama 35 kapitał społeczny rozwija się tam, gdzie ludzie są ufni i godni zaufania, i tam, gdzie są oni podmiotami sieci interakcji ze współobywatelami; działalność gospodarcza i tranzakcjie społeczne są wtedy mniej kosztowne. Ludzie, którzy mają aktywne i ufne relacje z innymi czy to członkami rodziny, znajomymi czy też członkami tego samego klubu rozwijają i podtrzymują cechy charakteru, które są dobre dla reszty społeczeństwa. Można więc powiedzieć, że zaufanie występuje raz jako zmienna niezależna (generująca kapitał społeczny), a zaraz potem jako zmienna zależna (zaufanie 30 R. D. Putnam, The Prosperous Community: Social Capital and Public Life. The American Prospect, 1993, no. 13/wiosna, s. 35 42 31 Na przykład: R. Hardin, Conceptions and Explanations of Trust. W: Trust in Socie t y, K. S. Cook [red.], Russell Sage Foundation, New York 2001, s. 21 22; N. Luhman, Trust: A Mechanism for the Reduction of Social Complexity, W: Trust and Power, N. Luhman [red], Wiley, New York 1979, s. 64 32 R. Hardin, Conceptions and..., s. 23 33 C. Beem, The Necessity of Politics. Reclaiming American public life (Morality and Society). University of Chicago Press, Chicago 1999 34 L. Kuper, Ethics the Leadership Edge. How to Sharpen Strategy with Values and Trust, Zebra Press, Cape Town 2006, s. s. 38 35 R. D. Putnam, Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community, Simon and Schuster, New York 2000, s. 288-290

Zaufanie jako osiowy czynnik budowy kapitału społecznego 10 rośnie wraz z pozytywnym oddziaływaniem kapitału społecznego). Owo dynamiczne sprzężenie zwrotne może niesety działać także w drugą stronę (spadek zaufania szybko prowadzi do zmniejszenia kapitału społecznego, a to z kolei wpływa na zmniejszanie się zaufania). Kapitał podmiotowości Wyłania się więc pewien obraz kapitału społecznego, mozliwego przy odpowiednio wysokim poziomie zaufania; składa się on mianowicie z dwóch komponentów: sieci relacji i współpracy między ludźmi oraz sieci organizacji, do których ludzie należą (mierzalne, policzalne) pewnego subtelnego czynnika x, który wpływa na gotowość społeczną do współdziałania dla wspólnego dobra (trudno uchwytne). Czym jest ten niezwykły czynnik x? Francis Fukuyama 36 wprowadza pojęcie spontanicznej gotowości do tworzenia tkanki społecznej (spontaneous sociability), jako składowej kapitału społecznego. Zwraca on uwagę, że w każdym współczesnym społeczeństwie organizacje ciągle się tworzą, upadają i są modyfikowane. Najbardziej użytecznym rodzajem kapitału społecznego jest więc dyspozycja do stowarzyszania się i do współpracy w miarę pojawiających się potrzeb. Nie trzeba nikogo przekonywać jak istotne jest zaufanie przy tak silnej gotowości do natychmiastowego podjęcia kooperacji. Fukuyama nawiązuje także do durkheimowskiej definicji organicznej solidarności (organic solidarity); Durkheim bowiem opisywał podobne zjawisko w kontekście współczesnego podziału pracy 37. Durkheim roumiał solidarność społeczną jako podzielanie wartości przez wspólnotę, w której istnienie wzajemne zaufanie 38. Spontaniczna gotowość do tworzenia tkanki społecznej odnosi się do różnorodnych form kooperacji, altruizmu i zachowań niezwiązanych z pełnionymi rolami, takich które zwiększają wspólnotową pomyślność oraz przybliżają 36 F. Fukuyama..., s. 27 37 E. Durkheim, The division of labor in the society, The Free Press, New York 1984, s. 68 86 38 Według A. B. Seligmana, The Problem of Trust. Princeton, NJ: 2000, Princeton University Press, s. 16

Zaufanie jako osiowy czynnik budowy kapitału społecznego 11 osiąganie wspólnych celów 39. Jest ona niemożliwa bez zaufania. Ów czynnik x jest istotny ze względów społecznych; ma jednak także inne, poza-społeczne znaczenie, na przykład polityczne Fukuyama opisuje tworzenie efektywnych organizacji politycznych w grupach o znacznej spontanicznej gotowości do tworzenia tkanki społecznej 40, czy ekonomiczne ten sam autor twierdzi bowiem, że kapitał społeczny i skłonność do spontanicznego tworzenia tkanki społecznej mają ważne konsekwencje przejawiające się we wzroście ekonomicznym. Dzieje się tak, ponieważ wszelka ekonomiczna aktywność jest prowadzana raczej przez grupy niż jednostki, a skłonność do spontanicznej gotowości do tworzenia tkanki społecznej umożliwia elastyczne samoorganizowanie się tworzących się grup zadaniowych, którym przekazywana jest odpowiedzialność 41. Spontaniczna gotowość do tworzenia tkanki społecznej ma jeszcze jedno, bardzo ważne znaczenie: wzmacnia społeczność w sposób zgeneralizowany tak, że radzi sobie ona lepiej z wieloma innymi problemami, które moga pojawiać się w przyszłości. Wydaje się to niezmiernie istotne w jakiejkolwiek pracy ze społecznościami: mianowicie sprzyjanie dynamice osiągania przez nie podmiotowości. Piotr Sztompka wprowadza wręcz pojęcie kapitału podmiotowości, który rozumie jako zdolność do samoprzekształcania się systemu społecznego poprzez kumulującą sie społeczną praxis 42. Wydaje się, że w osiągnięciu owego kapitału podmiotowości ważna jest dynamiczna mobilność, zdolność samoorganizowania się społeczności w miarę pojawiających się potrzeb czy wyzwań. Oznacza to, że dla przykładu inicjatywa ochrony środowiska może być tak prowadzona, by grupy społeczne traktowane były w sposób podmiotowy, 39 Patrz: R. M. Kramer, Trust and distrust in organizations: Emerging perspectives, enduring questions. W: Annual Review of Psychology, Palo Alto 1999, vol 50, s. 569 598 40 F. Fukuama,..., s. 357 41 tamże, s. 29, 31, 47 42 Sztompka, P. (1999) Kulturowe imponderabilia szybkich zmian społecznych: zaufanie, lojalność, solidarność. W: Sztompka P. (red.) Imponderabilia wielkiej zmiany. Menalność, wartości i więzi społeczne czasów transformacji. Warszawa Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, str. 267.

Zaufanie jako osiowy czynnik budowy kapitału społecznego 12 ludzie odnajdywali własne motywacje do ochrony zwierząt, roślin, wody czy powietrza, identyfikując się z inicjatywą i w takich warunkach właśnie tworzy się zalążek kapitału społecznego, współpracy i co najważniejsze zaufania. Społeczność taka, mając wyższą spontaniczną gotowość samoorganizowania się lepiej i sprawniej poradzi sobie, na przykład, z powodzią czy z powstającymi problemami społecznymi; czynnik x staje się trwałą właściwością społeczną, objawiającą się w wielu dziedzinach. (Ta sama inicjatywa ekologiczna może przecież polegać na akcyjności, w dodatku sterowanej z zewnątrz, która nie buduje kapitału społecznego; można sobie wyobrazić co stanie się z ochroną środowiska po ustaniu takiej akcji ). Choć badań na temat spontanicznej gotowości do tworzenia tkanki społecznej jest mało (Fukuyama twierdzi, że zjawisko to ma konsekwencje trudne do uchwycenia statystycznie 43 ), to jednak istotne wydają się badania cząstkowe. I tak na przykład badano 44, jakie zachowania podejmą jednostki wobec zmniejszających się środków społecznych (np. wody) 45. Okazało się, że wiara jednostek we wzajemność (a więc zaufanie do prospołecznych zachowań innych) wpływa pozytywnie na samoograniczanie się i limitowanie przez te jednostki zużycia wody. Podobnie badano 46 wpływ poziomu zaufania na kooperacyjne zachowania jednostek wobec problemów społecznych (symulowanych w eksperymencie). Jednostki o niskim poziomie zaufania zużywały środki społeczne niezależnie od informacji o stopniu ich wyczerpywania się, podczas gdy jednostki o wysokim poziomie zaufania różnicowały używanie środków społecznych w zależności od tych informacji (oszczędzały gdy sądziły, że się wyczerpują). Jeszcze inne badania 47 wykazały, że osoby o niskim poziomie zaufania wycofują się ze współpracy pod wpływem komunikatów rywalizacyjnych, jednocześnie nie zmieniają zachowania pod wpływem komunikatów kooperacyjnych; osoby o wysokim poziomie zaufania reagowały odwrotnie: zwiększały współpracę pod wpływem komunikatów kooperacyjnych i nie reagowały na komunikaty rywalizacyjne. 43 F. Fukuama,..., s. 48 44 D. M. Messic, R. D. Kramer, Trust as a Form of Shallow Morality. W: Trust in Society, K. S. Cook [red.], Russell Sage Foundation, New York 2001 45 W symulowanych warunkach laboratoryjnych 46 P. Brann, M. Foddy, Trust and the consumption of a deteriorating resource, Journal of Conflict Resolution, 1987, Vol. 31, No. 4, s. 615-630 47 C. D. Parks, R. F. Henager, S. D. Scamahom, Trust and reactions to messages of intent in social dilemmas. Journal of Conflict Resolution, 1996, v. 40, s. 134-151

Zaufanie jako osiowy czynnik budowy kapitału społecznego 13 Z tych i podobnych badań wynika, że zaufanie zwiększa wolę jednostek do angażowania się w różne formy spontanicznej gotowości do tworzenia tkanki społecznej. Choć wszakże czynnik zaufania jest warunkiem koniecznym przy przewidywaniu zaangażowania obywatelskiego, to jednak często nie jest warunkiem wystarczającym 48 ; wskazują na to badania, z których wynika, że dla zaangażowania się w akcje obywatelskie ważne jest dla jednostek oprócz zaufania także antycypowanie przez nie sukcesu 49. Oznaczałoby to, że jednym z mechanizmów rozwoju magicznego czynnika x jest sprzężenie zwrotne między sukcesem jednej wspólnej akcji społecznej, a generowanym przez ten sukces zarówno wzrostem zaufania, jak i antycypowaniem następnych sukcesów. Takie sprzężenie zwrotne może być warunkiem koniecznym i wystarczającym do wzrostu spontanicznej gotowości do tworzenia tkanki społecznej. Ta z kolei zwiększa prawdopodobieństwo dalszych sukcesów i współdziałania obywatleskiego, da capo al fine. Dyskusja i wnioski 1. Czy powyższe rozważania stosują się wyłacznie do społeczności terytorialnych? Przykłady budowy terytorialnego kapitału społecznego oraz zwiększenie poziomu zaufania przedstawione były we wcześniejszym Trzecim Sektorze 50. Wydaje się, że zmiany takie mogą tyczyć także społeczności zorganizowanych wokół jakichś tematów, na przykład wokół problemów niepełnosprawności, bezdomności, edukacji, ochrony środowiska itp. Społeczności takie (na przykład sami niepełnosprawni czy sami bezdomni) mogą bowiem być sterowane z zewnątrz lub też sami przejmować odpowiedzialność. Przy pewnych warunkach brzegowych można sobie wyobrazić, że, dla przykładu, rodzice dzieci autystycznych stworzą żywą, współpracującą, nacechowaną wzajemnym zaufaniem społeczność, która przejmie w swoje ręce wiele palących problemów, dotychczas nie rozwiązanych przez istniejące służby (przykładem może tu być działalność Fundacji Synapsis 51 ). Można sobie także wyobrazić sobie, że 48 Patrz: R. M. Kramer, Trust. 49 The PEW Research Center for the People and the Press, How Americans View Government. Deconstructing Distrust, PEW, Washington DC 1998 50 Patrz artykuł: R. Praszkier, A. Nowak, Zmiany społeczne powstałe pod wpływem działalności przedsiebiorców społecznych. Trzeci Sektor, nr 2/2005. 51 http://www.synapsis.waw.pl/

Zaufanie jako osiowy czynnik budowy kapitału społecznego 14 bezdomni, zamiast być obsługiwani w schroniskach, sami tworzą ogniska domowe, organizują dla sobie pracę, bedą szkolić innych bezdomnych, wpływać na rozwiązania prawne (patrz przykładowo: działalność Fundacji Barka 52 ). Podobnie można sobie wyobrazić, że rozwój edukacji jest stymulowany przez społeczność nauczycieli i rodziców (dla przykładu: Małopolskie Towarzystwo Oświatowe 53 ). We wszystkich tych (i wielu innych) przypadkach dynamika rozwoju grup sprzyja wzrostowi współpracy i zaufania w taki sposób, że rośnie kapitał społeczny oraz spontaniczna gotowość do tworzenia tkanki społecznej. Wydaje się jednak, że dynamika rozwoju społeczności tematycznych jest jeszcze mała poznana i zdecydowanie warta dalszej ekploracji. 2. Niewątpliwie istotne jest pytanie jak powstaje ów kapitał społeczny, szczególnie w miejscach o silnej izolacji, mizantropii i braku woli współpracy; a także przy tworzeniu od zera społeczności tematycznych? Wydaje się, że za powstaniem takiego procesu rozwoju społeczności, który prowadzi do budowy owego ulotnego czynnika x zwykle stoją jednostki obdarzone specyficznymi umiejętnościami: wrażliwością na potencjalną dynamikę społeczną (można mówić o swoistej empatii społecznej), umiejące słuchać, nie narzucające swoich rozwiązań lecz szukające rozwiązań wśród samej społeczności, umiejące odnajdywać wstępne motywacje i tworzyć warunki do wstępnych sukcesów wynikłych ze współpracy. Jednostki takie można nazwać przedsiębiorcami społecznymi (social entrepreneurs) 54. Są nimi na przykład liderzy wspomnianych wyżej przykładowych inicjatyw: Michał Wroniszewski (Fundacja Synapsis), Tomasz Sadowski (Fundacja Barka), Alicja Derkowska (Małopolskie Towarzystwo Oświatowe) i wielu innych 55. Umiejętności takiego działania, które buduje zaufanie społeczne (a co za tym idzie kapitał społeczny) często są niejako wrodzone, ale też można się ich uczyć, choć nie jest to wyłącznie nauka technik działania, ale też doskonalenie pewnych osobistych predyspozycji (np. empatii społecznej, wrażliwości na dynamikę grupy, itp). 52 http://www.barka.org.pl/ 53 http://www.mto.org.pl/ 54 patrz artykuł o przedsiębiorczości społecznej R. Praszkiera i A. Nowaka Zmiany...,, s. 151-156 55 Przedsiębiorczość społeczną rozwijana jest m. in. Przez międzynarodową organizację Ashoka, w Polsce: Fundacja Ashoka Polska (patrz www.ashoka.org i www. ashoka.pl)

Zaufanie jako osiowy czynnik budowy kapitału społecznego 15 3. Wydaje się, że zaufanie między ludźmi jest swoistym poszukiwanym skarbem umożliwiającym powodzenie wszelkich akcji społecznych. W zalewie szkoleń, konferencji, dotowanych akcji, wystrzałowych przedsięwzięć często ginie pytanie o to, jaki to wszystko będzie miało długofalowy skutek dla społeczności. Czy jeżeli skończy się grant i związany z nim organizowany cykl festynów (lub szkoleń, konferencji, itp) to czy ludzie będą bardziej skłonni do współdziałania także w innych sprawach, czy społeczność będzie bardziej ze soba związana, a przed wszystkim czy wzrośnie zaufanie między ludźmi? Niestety, często akcje przeprowadzane pod grant nastawione są na stworzenie czegoś imponującego, co zachwyci prasę, władze, wreszcie grantodawcę. Najwspanialsze jednak akcje mogą prócz krótkotrwałej satysfakcji zostawiać za sobą społeczność uzależnioną od zewnętrznych stymulacji, spoglądającą w górę ( kiedy oni znów nam zorganizują taki fajny festiwal? ), bez wiary we własne możliwości, a co gorsza bez wzrostu wzajemnego zaufania. A właśnie zaufanie prowadzi do powstawania opisywanego powyżej czynnika x sponatnicznej gotowości do tworzenia tkanki społecznej. Wskazaniem więc, także dla grantodawców, byłoby wprowadzenie dodatkowej miary efektywności działalności społecznej, wskazującej na wpływ projektów na powstawanie czy wzmacnianie kapitału społecznego, a w szczególności zaufania między ludźmi oraz spontanicznej gotowości do tworzenia tkanki społecznej. Analiza możliwości stworzenia takich pomiarów wydaje się tak ważka społecznie, że warto by było temu poświęcić odrębny artykuł.

Bibliografia M. Anderson, Family Structure in Nineteenth Century Lancashire, Cambridge University Press, Cambridge 1971 C. Beem, The Necessity of Politics. Reclaiming American public life (Morality and Society). University of Chicago Press, Chicago 1999 S. Bok, Lying. Moral Choice in Public and Private Life, Vintage Books, New York 1999 P. Bourdieu, The Forms of Capital. W: A. H. Halsey, H. Lauder, P. Brown, A S. Wells [red.]: Education: Culture, Economy, Society, Oxford University Press, Oxford 1997 P. Brann, M. Foddy, Trust and the consumption of a deteriorating resource, Journal of Conflict Resolution, 1987, Vol. 31, No. 4, s. 615-630 D. Cohen, L. Prusak, In Good Company. How social capital makes organizations work, Harvard Business School Press, Boston Ma. 2001 Coleman, J. S. (1990). The Foundations of Social Theory. Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press Diagnoza Społeczna 2005 (2006). J. Czapński, T. Panek (red.). Warszawa: Vizja Press & IT E. Durkheim, The division of labor in the society, The Free Press, New York 1984 F. Fukuyama, Trust. The Social Virtues and the Creation of Prosperity, A Free Press Paperbacks, New York 1995 R. Hardin, Conceptions and Explanations of Trust. W: Trust in Society, K. S. Cook [red.], Russell Sage Foundation, New York 2001 L. T. Hosmer, Trust: The Conecting Link Between Organizational Theory and Ethics. W: Trust in Society, K. S. Cook [red.], Russell Sage Foundation, New York 1995 R. M. Kramer, Trust and distrust in organizations: Emerging perspectives, enduring questions. W: Annual Review of Psychology, Palo Alto 1999, vol 50, s. 569 598 L. Kuper, Ethics the Leadership Edge. How to Sharpen Strategy with Values and Trust, Zebra Press, Cape Town 2006 J. D. Lewis, A. Weigert, Trust as Social Reality. W: Social Forces, 1985, June, v. 63:4

Zaufanie jako osiowy czynnik budowy kapitału społecznego 17 N. Luhman, Trust: A Mechanism for the Reduction of Social Complexity, W: Trust and Power, N. Luhman [red], Wiley, New York 1979 D. M. Messic, R. D. Kramer, Trust as a Form of Shallow Morality. W: Trust in Society, K. S. Cook [red.], Russell Sage Foundation, New York 2001 C. D. Parks, R. F. Henager, S. D. Scamahom, Trust and reactions to messages of intent in social dilemmas. Journal of Conflict Resolution, 1996, v. 40, s. 134-151 T. Parsons, Research with Human Subjects and the Professional Complex. W: P. A. Freund (red): Experimentation with human subjects, George Allen and Unwin, London 1972 The PEW Research Center for the People and the Press, How Americans View Government. Deconstructing Distrust, PEW, Washington DC 1998 R. Praszkier, A. Nowak, Zmiany społeczne powstałe pod wpływem działalności przedsiębiorców społecznych, Trzeci Sektor, 2005, nr 2, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005 R. D. Putnam, Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community, Simon and Schuster, New York 2000, s. 288-290 R. D. Putnam, The Prosperous Community: Social Capital and Public Life. The American Prospect, 1993, no. 13/wiosna K. Sato, Trust and group size in a social dilemma. Japanese Psychological Research, 1988, 30:88 93 Schelling TC. Seligman, A. B. (2000). The Problem of Trust. Princeton, NJ: Princeton University Press Sztompka, P. (1999) Kulturowe imponderabilia szybkich zmian społecznych: zaufanie, lojalność, solidarność. W: Sztompka P. (red.) Imponderabilia wielkiej zmiany. Menalność, wartości i więzi społeczne czasów transformacji. Warszawa Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN T. Zarycki, Kapitał społeczny a trzy polskie drogi do nowoczesności. W: Kultura i Społeczeństwo, 2004, vol. XLVIII, 2