ROZWÓJ I FUNKCJONOWANIE SPOŁECZNE OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ. UJĘCIE PORÓWNAWCZE CZTERECH STOPNI UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO. Bożena Ciesielska Definicja upośledzenia umysłowego. Z analizy literatury dotyczącej upośledzenia umysłowego wynika, że występują dość duże trudności w zdefiniowaniu tego pojęcia. Zdaniem J. Doroszewskiej jest ono skomplikowane w swych powiązaniach biopsychospołecznych i to zarówno z powodu różnorodnych przyczyn, jakie leżą u podstaw, jak i wielorakich objawów, a także ze względu na nieraz trudny do przewidzenia jego dynamizm, a więc i prognozę. Trudność wynika jeszcze z innego faktu, gdyż jak twierdzi dalej autorka, upośledzenie jest do pewnego stopnia koncepcją społeczną, zależną od zmiennego progu tolerancji społecznej. W literaturze można spotkać definicje medyczne i behawioralne. Istnieje zgodny pogląd, że upośledzenie umysłowe jest zespołem skutków rozmaitych w swej etiologii stanów chorobowych i uszkodzeń układu nerwowego. Dla określenia tego rodzaju odchylenia od normy, używa się także innych nazw, jak oligofrenia, niedorozwój umysłowy czy też demencja (otępienie). Upośledzenie umysłowe jest terminem nadrzędnym w stosunku do niedorozwoju umysłowego (oligofrenii) i otępienia (demencji). Niedorozwój umysłowy to te przypadki upośledzenia umysłowego, które powstały we wczesnych okresach rozwoju do 3 roku życia a zaburzenia funkcjonowania intelektualnego i przystosowanego widoczne jest niemal od początku. Natomiast otępienie jest to upośledzenie umysłowe powstałe po 3 roku życia. Ogólny rozwój umysłowy przebiegał prawidłowo, a następnie w wyniku działania czynników szkodliwych nastąpił rozpad pełnosprawnych funkcji intelektualnych z tendencją do regresji. W celu uporządkowania terminologii upośledzenia umysłowego Amerykańskie Towarzystwo do Badań nad Upośledzeniem Umysłowym powołało specjalny komitet ekspertów do badania problematyki upośledzenia. Towarzystwo uznało definicję Hebera, który definiuje niedorozwój umysłowy jako niższy niż przeciętny ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego. Upośledzenie to powstaje w okresie rozwojowym i towarzyszą mu zaburzenia w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego. Najszerzej o konsekwencjach niedorozwoju umysłowego mówi definicja K.Kirejczyka, która opiera się na definicji Światowej Organizacji Zdrowia oraz J.Kostrzewskiego. 1. Kirejczyk uważa, że upośledzenie umysłowe jest to niższy od przeciętnego (co najmniej o dwaodchylenia standardowe) poziom funkcjonowania intelektualnego o charakterze globalnym wraz z zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się przystosowania społecznego, spowodowany przez czynniki genetyczne i egzogenne na podłożu względnie trwałych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym. Na zaburzenia w zakresie funkcjonowania intelektualnego i przystosowania społecznego, zwraca uwagę J. Kostrzewski charakteryzując upośledzenie umysłowe jako stan charakteryzujący się istotnie niższym (o dwa odchylenia
standardowe) od przeciętnego ogólnym poziomemfunkcjonowania intelektualnego i zachowania przystosowawczego, gdzie zachowanie przystosowawcze to efektywne samodzielne i odpowiedzialne funkcjonowanie społeczne odpowiednie do wieku i życia środowiska. Wybitny polski rzecznik ludzi niepełnosprawnych. 2. Hulek określa upośledzenie umysłowe jako stan wynikający z niedorozwoju i niedomagania ośrodkowego układu nerwowego, przy czym podkreśla, że upośledzenie nie jest jednostką chorobowa, lecz raczej stanem umysłowym, który często jest spowodowany jedną lub wieloma anomalimi. H. Spionek niedorozwojem umysłowym czyli upośledzeniem umysłowym nazywa...ogólnezmniejszenie możliwości rozwojowych, spowodowane bardzo wczesnymi, a jednocześnie nieodwracalnymi zmianami patologicznymi w centralnym układzie nerwowym dziecka. Z kolei M. Kościelska wyraża pogląd, że upośledzenie umysłowe traktuje się nie jako zaburzenie organiczne, ale psychologiczne: jako stan do którego się dochodzi w rezultacie nieprawidłowego procesu rozwojowego. Aktualna definicja niedorozwoju umysłowego ustala, że podstawową cechą upośledzenia umysłowego jest istotnie niższy ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego Kryterium A), który współwystępuje przy znacznych ograniczeniach w zachowaniu przystosowawczym w przynajmniej dwóch następujących obszarach zdolności: porozumiewanie się, troska o siebie, tryb życia domowego, sprawności społeczno-interpersonalne, korzystanie ze środków zabezpieczenia społecznego, kierowanie sobą, troska o zdrowie i bezpieczeństwo, zdolności szkolne, sposób organizowania czasu wolnego i pracy (kryterium B). Niedorozwój umysłowy ujawnia się przed 18 rokiem życia (kryterium C). Reasumując niedorozwój umysłowy zgodnie z tą definicją, jest szczególnym, specyficznym stanem, w którego charakterystyce podstawowe są pojęcia: możliwości (inteligencja, umiejętności przystosowawcze), środowisko funkcjonowanie. Przyczyny upośledzenia umysłowego Do czynników ryzyka zalicza się czynniki genetyczne oraz pojawiające się u matki w trakcie ciąży infekcje, zaburzenia hormonalne, choroby przewlekłe, konflikt serologiczny i niesprzyjające okoliczności biologiczne i społeczne, czyli warunki w jakich przebywa matka. Oprócz wymienionych czynników wrodzonych i dziedzicznych upośledzenie umysłowe spowodowane może być także komplikacjami okołoporodowymi, np. urazami lub zatruciami, chorobami zakaźnymi, które pojawiają się od czasu narodzenia do 3 roku życia. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego Podstawą klasyfikacji upośledzenia umysłowego jest poziom rozwoju umysłowego wyrażony za pomocą ilorazu inteligencji, a poszczególne stopnie upośledzenia określona są przez porównanie uzyskanej liczby punktów do przyjętej średniej. Zgodnie z Międzynarodową Klasyfikacją Chorób wyróżnia się: stopień lekki upośledzenia umysłowego stopień umiarkowany upośledzenia umysłowego stopień znaczny upośledzenia umysłowego stopień głęboki upośledzenia umysłowego
Upośledzenie umysłowe lekkie Przy lekkim stopniu upośledzenia chory posługuje się językiem i rozumie, ale często jego mowa jest opóźniona i dominują w niej treści abstrakcyjne. Jest zdolny do funkcjonowania samodzielnego, w szczególności w czynnościach domowych. Największe trudności dotyczą nauki i wysiłku intelektualnego. Pełne funkcjonowanie społeczne i rodzinne zależy od ilorazu inteligencji chorych, często są w stanie skończyć szkołę podstawową i podjąć pracę o charakterze fizycznym. Upośledzenie umysłowe umiarkowane Chorzy z umiarkowanym stopniem upośledzenia umysłowego posiadają ograniczoną zdolność posługiwania się językiem, zwykle ma ona postać prostych konwersacji. Samoobsługa i umiejętność sprawnego poruszania się jest także częściowo ograniczona. W życiu dorosłym bardzo rzadko po odpowiedniej rehabilitacji i usprawnianiu pacjenci są zdolni do podjęcia pracy i potrafią być niezależni. Upośledzenie umysłowe znaczne Chorzy z tej grupy charakteryzują się w porównaniu do dwóch poprzednich trudnościami zarówno w mowie jak i poruszaniu się. Zdolność do pracy i osiągnięcia niezależności jest bardzo trudna, a praktycznie niemożliwa. Często u chorych tych występują deficyty w ośrodkowym układzie nerwowym i poważne wady fizyczne. Upośledzenie umysłowe głębokie Oprócz braku zdolności porozumiewania się, zwykle bardzo ograniczona jest też zdolność poruszania się, występują problemy z kontrolą zwieraczy i obecne są ciężkie wady neurologiczne i fizyczne, zwykle jest to padaczka, upośledzenia słuchu lub wzroku. Niestety osoby z głębokim upośledzeniem umysłowym wymagają całkowitej opieki przez całe swoje życie. Orientacyjny poziom zachowania przystosowawczego osób niepełnosprawnych intelektualnie. Rozwój i funkcjonowanie społeczne Wiek 3 lata i powyżej: głęboki Rozwój fizyczny: siedzi bez podpierania lub podciąga się do pozycji pionowej; wyciąga rękę po przedmioty ; dobrze chwyta wykorzystując kciuk; manipuluje przedmiotami (bawi się butami albo stopami) Funkcjonowanie społeczne: rozpoznaje znajome osoby i nawiązuje z nimi kontakty o charakterze niewerbalnym Wiek 3 lata: znaczny Wiek 6 lat i więcej: głęboki Rozwój fizyczny: staje samodzielnie albo chodzi sam bądź z pomocą, dość niezgrabnie (niestabilnie). Funkcjonowanie społeczne: może reagować na bodźce wywoływane przez innych ludzi, wg. przewidywalnych
wzorów; sygnalizuje potrzeby przez gesty i krzyki albo wskazując na coś; bawi się w łatwe gry; uczestniczy w prymitywnych zabawach o ograniczonej liczbie interakcji; potrafi bawić się same zabawkami, ale tylko przez kilka minut Wiek 3 lata: umiarkowany Wiek 6 lat: znaczny Wiek 9 lat i więcej: głęboki Rozwój fizyczny: chodzi samodzielnie utrzymując równowagę, umie podawać piłkę lub inne przedmioty rzucając je innym, umie biegać i wspinać się na stopnie schodów z pomocą opiekuna Funkcjonowanie społeczne: bawi się z innymi przez krótki okres czasu, często w postaci, tzw. zabawy równoległej lub pod kontrolą opiekuna, rozpoznaje innych, jest w stanie ujawnić swoje preferencje dla niektórych osób w porównaniu z innymi (umie zasygnalizować kogo lubi, a kogo nie) Wiek 3 lata: lekki Wiek 6 lat: umiarkowany Wiek 9 lat: znaczny Wiek 12 lat i więcej: głęboki Rozwój fizyczny: może wchodzić i schodzić ze schodów, ale używając jednocześnie, w tej samej chwili dwóch stóp (a nie naprzemiennie, dostawiając stopy, jako to zwykle się robi wchodząc po schodach), może biegać lub skakać, może stawać na jednej nodze, może podawać piłkę innym, przenosić przedmioty, rozwiązywać proste łamigłówki, zagadki, puzzle bez pomocy (bardzo proste układanki) Funkcjonowanie społeczne: może brać udział w prostych zabawach, zwykle bawiąc się tylko z jedną lub co najwyżej dwiema osobami. Gdy bawi się z więcej niż dwiema osobami, to zabawa musi być kierowana przez osobę dorosłą. Potrafi odróżniać ludzi, z którymi lubi i nie lubi się bawić. 6 lat: lekki 9 lat: umiarkowany 12 lat i więcej: znaczny 15 lat i powyżej: głęboki Rozwój fizyczny: umie skakać (na jednej nodze) i podskakiwać, wchodzić po schodach stawiając stopy naprzemiennie; jeździ na rowerku trójkołowym lub rowerze gdy ma ponad 8 lat; potrafi wchodzić na drzewa lub chodzić po linie; bierze udział w zabawach tanecznych, może rzucać piłką i trafiać do celu. Funkcjonowanie społeczne: uczestniczy w zajęciach grupowych i prostych grach zespołowych; współpracuje z innymi biorąc udział w prostych zabawach (w dom, w sklep) oraz uczestniczy w zajęciach artystycznych (teatr, taniec, zajęcia plastyczne). 9 lat: lekki Rozwój fizyczny: potrafi biegać, skakać, podskakiwać,
12 lat: umiarkowany 15 lat i więcej: znaczny tańczyć, jeździć na łyżwach, lub sankach i skakać na skakance. Może wchodzić i schodzić po schodach na przemian stawiając stopy. Potrafi rzucać piłką do celu. Funkcjonowanie społeczne: może uczestniczyć w zajęciach grupowych spontanicznie, może brać udział w prostych grach zespołowych na zasadach współzawodnictwa (zawodów): przeciąganie liny, ściganie się. Jest zdolne do zawierania przyjaźni i utrzymywania jej przez tygodnie lub miesiące. Aktywność ekonomiczna: Jest zdolne do zrobienia prostych zakupów posługując się kartką zawierającą listę produktów do kupienia, zdaje sobie sprawę z tego, że pieniądze mają wartość, ale nie wie jak z nich korzystać, z wyjątkiem automatów na monety. Codzienne obowiązki: umie przygotowywać proste posiłki (kanapki), pomaga przy wykonywaniu prostych zadań codziennych (ścielenie łóżka, zamiatanie, odkurzanie). Potrafi nakrywać do stołu i sprzątać z niego. Zdolność do kierowania sobą: umie zapytać się, czy jest dla niego dostępna jakaś praca, może koncentrować uwagę na zadaniu przez 10 minut lub dłużej, stara się być posłusznym i wykonywać powierzane obowiązki. 12 lat: lekki 15 lat i więcej: umiarkowany Rozwój fizyczny: dobra kontrola własnego ciała, dobra zarówno mała, jak i duża motoryka. Funkcjonowanie społeczne: może współpracować lub współzawodniczyć z innymi Aktywność ekonomiczna: można go wysłać na zakupy po kilka artykułów spożywczych, bez kartki, umie zrobić mniejsze zakupy, jest w stanie zliczyć drobne pieniądze. Codzienne zajęcia: potrafi wykonywać proste codzienne domowe obowiązki takie jak: ścieranie kurzu, wyrzucanie śmieci, mycie naczyń. Potrafi przygotowywać proste posiłki wymagające mieszania kilku składników. Zdolność do kierowanie sobą: Może inicjować większość własnych czynności. Koncentruje uwagę na zadaniach przez 15 do 20 min. i dłużej. Może sumiennie wykonywać większość przyjmowanych na siebie obowiązków. 15 lat i dorośli: lekki UWAGA: jednostki, które w sposób rutynowy wykonują czynności na wyższych poziomach Rozwój fizyczny: jest w stanie z łatwością przemieszczać się i orientować w swoim rodzinnym mieście (lub w najbliższym sąsiedztwie w dużym mieście), na terenie szkoły lub jakiejś instytucji, nie może wyjeżdżać sam do innych miast, bez pomocy.
kompetencji w zakresie zachowania przystosowawczego niż zilustrowano na tym modelu, nie powinny być uznawane za defektywne w zakresie zachowania przystosowawczego, ponieważ z założenia jednostka nie jest upośledzona, o ile nie wykazuje znaczącego deficytu w zakresie mierzonej inteligencji i zachowania przystosowawczego; te osoby, które funkcjonują na wyższych poziomach niż zilustrowano tutaj, nie mogą być uznawane za upośledzone) Umie jeździć na rowerze, na nartach, łyżwach, skakać na trampolinie lub na innych przyrządach gimnastycznych, które wymagają dobrej koordynacji. Funkcjonowanie społeczne: wchodzi w interakcje na zasadzie współpracy i współzawodnictwa z innymi, inicjuje niektóre grupowe zajęcia, początkowo realizując cele w przestrzeni społecznej lub cele związane ze sferą emocjonalną. Może przynależeć do lokalnej grupy rekreacyjnej lub wyznaniowej, ale nie do organizacji o charakterze obywatelskim lub do grup osób szczególnie wykształconych (np. klub fotograficzny, klub dobrej książki). Jest w stanie czerpać radość z rekreacji, grając w kręgle, tańcząc, oglądając telewizję, grając w warcaby, ale nie jest kompetentny w zakresie takich czynności rekreacyjnych jak: tenis, żeglarstwo, gra w brydża, gra na pianinie, gra w szachy, ani też w takich zajęciach podejmowanych w czasie wolnym, które wymagają szybkiego, rozważnego lub kompleksowego planowania, pociągającego za sobą zdolność do przewidywania z uwzględnieniem wielu różnorodnych aspektów Aktywność ekonomiczna: może pójść do kilku sklepów, aby nabyć kilka artykułów, bez pomocy kartki z listą produktów, które ma kupić. Jest w stanie właściwie rozmienić pieniądze, ale nie jest w stanie korzystać z usług bankowych czy też innych instytucji finansowych. Może zarabiać na życie, ale ma problem z gospodarowaniem pieniędzmi bez kontroli opiekuna. Zdolność do kierowania sobą: zapoczątkowuje sam/a większość działań i czynności. Jest w stanie koncentrować się na wykonywanym zadaniu przez okres od 15 do 20 min.; jest dokładny, skrupulatny w pracy. Przyjmuje dużą odpowiedzialność, ale wymaga porady i kontroli w odniesieniu do zadań, które dotyczą dbałości o zdrowie, dbałości o innych czy też złożonych czynności zawodowych. Bożena CiesielskaSzkoła Podstawowa w Żabnicy Bibliografia: 1. Bilikiewicz, Psychiatria, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2009 2. Doroszewska, Pedagogika specjalna t.1., wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 1989 3. Borzyszkowska, Oligofrenopedagogika, PWN, Łódź 1985. 4. Hulek, Pedagogika rewalidacyjna, PWN, Warszawa 1977. 5. Kirejczyk, Upośledzenie umysłowe-pedagogika, PWN, Warszawa 1981. 6. Kirejczyk, Oligofrenopedagogika, WSPS, Warszawa 1978. 7. Kosakowski, Społeczne przystosowanie dziecka lekko upośledzonego umysłowo,
8. Kościelska, Oblicza upośledzenia, PWN, Warszawa 1995. 9. Spionek, Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, Warszawa 1970. 10. Marek-Ruka, Umiejętność cichego czytania (...), Warszawa 1978.