KONFERENCJA PROFILAKTYKA SZANSĄ WSPÓŁCZESNEJ SZKOŁY SP nr 1 w Bukownie 19 maja 2005r Referat: mgr Barbara Stanisławska Wprowadzenie w problematykę zachowań ryzykownych Matka poczuła od syna zapach dymu papierosowego. Rozpoczyna z nim poważną rozmowę. Mówi o szkodliwości palenia, picia alkoholu, o konieczności opierania się różnym pokusom i namowom. Syn słucha z uwagą i przytakuje. Zdaje się wszystko rozumieć. Matka jest zadowolona. Syn staje się coraz bardziej smutny. Mamo, nie mogę palić, bo dostanę raka. Nie mogę pić, bo zostanę alkoholikiem, Mamo, ale ja muszę coś robić! Zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży: Tym terminem określa się różne działania niosące ryzyko negatywnych konsekwencji dla zdrowia fizycznego, psychicznego jednostki, jak i dla jej otoczenia społecznego. Do najpoważniejszych zachowań ryzykownych zalicza się: palenie tytoniu picie alkoholu zażywanie narkotyków, środków wziewnych, leków, sterydów przemoc rówieśniczą, zachowania agresywne i przestępcze wczesną aktywność seksualną porzucanie nauki ucieczki z domu materializm życiowy stosowanie szkodliwych dla zdrowia diet dla poprawienia atrakcyjności fizycznej. Liczne badania wykazały, że zachowania ryzykowne najczęściej ze sobą współwystępują. Jedno zachowanie pociąga drugie. Picie alkoholu czy odurzanie się narkotykami często współwy- 1
stępuje z zachowaniami agresywnymi, przestępczymi i wczesną aktywnością seksualną. Palenie tytoniu uważa się za pierwszy krok na drodze ku poznaniu dalszych przyjemności. Wiadomo również, że zachowania ryzykowne mogą się zastępować. Jeżeli jedno zachowanie jest utrudnione lub niemożliwe, nastolatek może wybrać inne. Mówi się, że zachowania ryzykowne, tak jak nieszczęścia, chodzą parami. Co popycha młodzież, a nawet dzieci do działań, które w konsekwencji nie czynią ich życia lepszym, bardziej godnym czy atrakcyjnym? Jakie czynniki powodują, że wstępują na drogę ku samozagładzie? Skąd tyle problemów, jeżeli w ogólności, nam dorosłym, tak bardzo zależy na sukcesie życiowym młodego pokolenia. Motywy zachowań ryzykownych zmniejszenie zahamowań obniżenie bariery lęku nabranie śmiałości w kontaktach z ludźmi wprowadzenie się w stan podniecenia z nudów dla zabawy, dla odprężenia się z ciekawości ucieczka przed problemami w rodzinie i szkole pod wpływem reklamy zwrócenie na siebie uwagi otoczenia prowokowanie dorosłych uległość wobec nacisków ze strony rówieśników chęć zyskania uznania w grupie rówieśniczej podniesienie własnej wartości Jedna z popularnych teorii zachowań tłumaczy, że zachowania te mają znaczenie rozwojowe, pełnią ważną funkcję w życiu jednostki, mogą przynosić jej korzyści, służyć realizacji ważnych celów. Zachowania ryzykowne są sposobem na załatwienie bardzo ważnych spraw życiowych, których młodzi ludzie nie mogą lub nie potrafią załatwić inaczej. Różne zachowania ryzykowne pozwalają zaspokoić najważniejsze potrzeby psychologiczne, takie jak miłość, akceptacja, uznanie, bezpieczeństwo, przynależność. Umożliwiają realizację ważnych 2
celów rozwojowych (określenie własnej tożsamości, uzyskanie niezależności od dorosłych), są sposobem na radzenie sobie z przeżyciami, trudnościami, redukują lęki i frustracje. Jednak zachowania ryzykowne są nieprawidłowym sposobem przystosowania się. Zachowanie jednostki jest wypadkową działania czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Czynniki zewnętrzne struktura rodziny wykształcenie, zawód rodziców, wyznanie, system przekonań i wartości, religijność, klimat domowy, kontrola, wymagania wobec dzieci, wpływ otoczenia i rówieśników, wpływ mediów. Czynniki wewnętrzne stan zdrowia i poziom rozwoju system osobowości dziecka. główne motywy działania, osobiste przekonania, krytycyzm, samoocena, poczucie kontroli, samokontrola, religijność, Czynniki ryzyka i czynniki chroniące dziecko przed podejmowaniem zachowań ryzykownych są: Związane z sytuacją rodzinną, związane z sytuacją szkolną, związane z grupą rówieśniczą, czynniki osobowościowe, zaangażowanie religijne. Wpływ poszczególnych czynników ryzyka nie jest jednakowo silny we wszystkich fazach rozwojowych. Brak kontroli rodzicielskiej jest ważny w dzieciństwie i okresie dojrzewania. Kontakt z rówieśnikami przejawiającymi zachowania aspołeczne jest najistotniejszy w wieku około 12 lat. Efekty oddziaływania czynników ryzyka kumulują się. Zależą od liczby tych czynników, ich rangi, czyli szkodliwości oraz czasu trwania. Im więcej czynników ryzyka, tym większe niebezpieczeństwo pojawienia się zachowań ryzykownych. Z drugiej strony nawet niezbyt silne oddziaływanie czynnika, ale trwające długo w czasie, może spowodować groźne skutki. 3
Osoby skłonne do podejmowania zachowań ryzykownych charakteryzuje: wysoki poziom lęku, niepokoju, słaba odporność na frustrację, niska samoocena, niedojrzałość emocjonalna i społeczna, słaba kontrola wewnętrzna, nierealistyczne oczekiwania wobec siebie i otoczenia, poczucie odrzucenia. Jakie są osoby odporne na podejmowanie zachowań ryzykownych? łączy je silna więź emocjonalna z rodzicami interesują się nauką szkolną, zależy im na dobrych wynikach, dążą do sukcesu szkolnego, odpowiedzialnie realizują obowiązek szkolny prowadzą regularne praktyki religijne szanują prawo, normy społeczne, wartości ogólnoludzkie posiadają i uznają autorytety społeczne przynależą do pozytywnej grupy i dobrze się z tym czują. Należy pamiętać, że czynniki chroniące nie zabezpieczają trwale. Gdzie, kiedy i jak dochodzi do sytuacji wyzwalających działanie czynników ryzyka. Przyjmuje się 2 główne rodzaje uwarunkowań, odpowiedzialnych za podejmowanie przez dzieci zachowań ryzykownych. Rodzinne uwarunkowania zachowań ryzykownych Czynniki emocjonalno-poznawcze Do najczęstszych grzechów popełnianych przez rodziców, a mających zdecydowanie negatywny wpływ na rozwój emocjonalny i społeczny dzieci należą: 4
słabe kierowanie rodziną, brak jasnych oczekiwań co do zachowania dziecka brak przekazywania reguł postępowania i zachowania brak konsekwentnego systemu wychowawczego brak rygorów lub bardzo surowa dyscyplina wysoki poziom konfliktów w rodzinie brak więzi pomiędzy rodzicami rozwód, separacja, powtórne małżeństwo brak jednego z rodziców brak uświadomienia seksualnego przez rodziców liczne rodzeństwo unikanie konfliktów z dzieckiem wpajanie poczucia winy odrzucenie, wrogość wobec dziecka, częste stosowanie kar cielesnych. Dziecko wychowane w źle funkcjonującej rodzinie nie będzie zachowywało się prawidłowo. Przeżycia negatywne, brak poczucia bezpieczeństwa, odrzucenie, brak znajomości reguł postępowania, brak rozeznania, co dobre, a co złe, utrudnia zaistnienie w życiu społecznym. Silna, trwała więź między rodzicami stwarza podstawy do dobrego funkcjonowania rodziny, nawet już zanim pojawi się na świecie dziecko. Dalszy proces opieki i wychowywania potomstwa przez rodziców powinien opierać się na odpowiedzialnym rodzicielstwie i realizowaniu ustalonych zasad wychowawczych. Rodzice, którzy nie wiedzą, co zrobić z dzieckiem, jak zabezpieczyć mu zaspokajanie potrzeb, jak zorganizować czas na pracę, naukę, zabawę, odpoczynek, sprawiają wrażenie nieprzygotowanych do pełnienia swojej roli. Pamiętajmy, że dziecko żyje w świecie, który mu stworzymy. Z dobrze funkcjonującą rodziną wiąże się zaspokojenie potrzeby miłości. Dziecko ma okazję do odczuwania czułości, intymności, szczęścia, zadowolenia,, chęci sprawienia przyjemności drugiej osobie, przejawia zainteresowanie innymi członkami rodziny. Osoba odrzucona czuje się samotna, gorsza, zła, zagrożona. Jest smutna, popada w depresję, jest nerwowa, lękliwa,. Potrzeba miłości i akceptacji jest tak ważna, że będzie zaspokajana gdzie indziej, jeśli dom rodzinny jest zimny emocjonalnie. 5
Człowiek wygłodzony emocjonalnie będzie poszukiwać każdego rodzaju bliskości, choćby to było złe, poniżające, czy groźne. Dziecko głodne miłości często trafia do sekt, grup subkulturowych i przestępczych. Kolejną kardynalną zasadą postępowania rodziców jest wyznaczenie granic dla zachowań dziecka i to już od jego narodzin. Granice te ułatwiają dziecku poznawanie otoczenia i funkcjonowanie w nim. Granice i reguły są dzieciom niezbędne dla zachowania poczucia bezpieczeństwa. Są koniecznym elementem procesu socjalizacji. Dziecko, któremu się stawia wymagania i kontroluje się ich respektowanie, ma szansę na wytworzenie zdrowego systemu wartości intelektualnych, emocjonalnych, zbuduje własne wewnętrzne granice. Będzie krytyczne, ufne własnym spostrzeżeniom, będzie odrzucać rzeczy złe lub zbędne, oprze się manipulacjom, reklamie, będzie mieć własne zdanie. Granice fizyczne decydują o tym, jak blisko pozwalamy się innym ludziom zbliżać do siebie fizycznie, umożliwiają chronienie własnego ciała przed niechcianą bliskością i formami przemocy. Brak kar fizycznych przekonuje dziecko o nietykalności innej osoby, eliminuje przemoc z jego zachowania. Osoby nieświadome tych granic, pozwalają się wykorzystywać, manipulować sobą, stają się ofiarą. Nie zauważają też granic u innych ludzi, przekraczają je, stają się agresorami. Dziecko pozbawione granic postrzegane jest jako bezmyślne, niegrzeczne, nietaktowne, bezczelne, agresywne, co utrudnia mu kontakty społeczne i naraża je na liczne frustracje. Na zakończenie przytoczę słowa pewnej matki: Gdybym mogła od nowa wychowywać swoje dziecko, częściej używałabym palca do malowania, a rzadziej do wytykania. Mniej bym upominała, a bardziej dbała o kontakt. Zamiast stale patrzeć na zegarek, patrzyłabym na to co robi. Robilibyśmy więcej wycieczek i puszczali więcej latawców. Przestałabym udawać poważną, a zaczęłabym poważnie się bawić. Rzadziej bym szarpała, a częściej przytulała. Nie uczyłabym zamiłowania do władzy, lecz potęgi miłości. Literatura: Danilewska Joanna: Agresja u dzieci. Szkoła porozumienia Janowski Andrzej: Poznawanie uczniów. Zdobywanie informacji w pracy wychowawczej. Szymańska Joanna: Programy profilaktyczne. Podstawy profilaktyki profesjonalnej 6