Diana Malinowska. Pracoholizm. Zjawisko wielowymiarowe. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Diana Malinowska Pracoholizm Zjawisko wielowymiarowe Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Pracoholizm

Aleksandry Tokarz Seria przygotowywana w Pracowni Psychologii Emocji i Motywacji Instytutu Psychologii

Diana Malinowska Pracoholizm Zjawisko wielowymiarowe

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Psychologii Recenzent prof. dr hab. Aleksandra Tokarz Projekt okładki Agnieszka Winciorek Fotografia na okładce Jean Marc Caracci, Dublin 3, z cyklu Homo Urbanus Europeanus Copyright by Diana Malinowska & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2014 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3678-5 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Spis treści Wprowadzenie... 11 Rozdział 1. Pracoholizm patologia czy norma?... 15 Zróżnicowanie terminologii wykorzystywanej do opisu pracoholizmu... 15 Pracoholizm jako patologia... 21 Pracoholizm jako obszar normy... 24 Typy pracoholików... 25 Pracoholizm jako syndrom, jego wskaźniki behawioralne, poznawcze i emocjonalne... 34 Podsumowanie... 37 Rozdział 2. Psychologiczne podłoże pracoholizmu ku motywacyjnym wyjaśnieniom zjawiska... 39 Uwarunkowania pracoholizmu w ramach różnych perspektyw i podejść teoretycznych... 39 Perspektywa podmiotowa... 40 Perspektywa cech osobowości... 41 Perspektywa uzależnienia... 41 Perspektywa systemowej terapii rodzin... 42 Podejście behawioralne... 42 Podejście poznawcze... 43 Podejście środowiskowe środowisko organizacyjne... 43 Uwarunkowania motywacyjne pracoholizmu: cele, wartości, typ motywacji... 45 Cele jako kategoria organizacji psychicznej... 47 Związek celów z wymiarami pracoholizmu... 49 Wartości jako system regulacji zachowania i mechanizm integracji psychicznej... 50 Związek właściwości hierarchii wartości z wymiarami pracoholizmu... 52 Kryzys w wartościowaniu i jego wpływ na funkcjonowanie jednostki... 52 Związek kryzysu w wartościowaniu z wymiarami pracoholizmu... 54 Typ motywacji a samoukierunkowanie zachowania... 55 Związek orientacji motywacyjnych z wymiarami pracoholizmu... 56 Podsumowanie... 58 5

Rozdział 3. Skutki pracoholizmu i jego związek z jakością życia... 61 Skutki pracoholizmu w różnych obszarach funkcjonowania... 61 Skutki pracoholizmu dla osoby... 61 Skutki pracoholizmu dla rodziny... 66 Skutki pracoholizmu dla organizacji... 69 Perspektywa psychologii pozytywnej i pojęcie jakości życia w ocenie zdrowia... 73 Pojęcie jakości życia... 73 Związek jakości życia z wymiarami pracoholizmu... 75 Motywacyjne korelaty jakości życia... 76 Podsumowanie... 78 Rozdział 4. Metodologia badań własnych... 79 Założenia badań własnych... 79 Cele badań... 80 Hipotezy i pytania badawcze... 80 Osoby badane... 84 Materiały... 85 Narzędzia pomiaru pracoholizmu... 85 Narzędzia pomiaru charakterystyk motywacyjnych... 91 Narzędzia pomiaru jakości życia... 94 Procedura... 95 Techniki statystyczne... 96 Rozdział 5. Model trójwymiarowej struktury pracoholizmu wyniki i dyskusja badań własnych... 99 Analiza normalności rozkładów, kontrola płci, wieku, poziomu zarządzania i wpływu metody zbierania danych... 99 Weryfikacja struktury pracoholizmu... 102 Dyskusja wyników... 108 Rozdział 6. Modele motywacyjnych uwarunkowań wymiarów pracoholizmu i ich związki z jakością życia wyniki i dyskusja badań własnych... 113 Eksploracja związków pomiędzy zmiennymi analizy korelacyjne... 113 Analiza uwarunkowań wymiarów pracoholizmu i ich związków z jakością życia... 115 Model wyjaśniający behawioralny wymiar pracoholizmu... 117 Dyskusja wyników... 119 Model wyjaśniający poznawczy wymiar pracoholizmu... 123 Dyskusja wyników... 123 Model wyjaśniający emocjonalny wymiar pracoholizmu... 128 Dyskusja wyników... 129 Związki behawioralnego, poznawczego i emocjonalnego wymiaru pracoholizmu z jakością życia... 130 Rozdział 7. Podsumowanie... 135 Jaka jest struktura pracoholizmu?... 135 6

Jaka jest geneza pracoholizmu?... 137 Rola celów o treści autotranscendencja i osiągnięcia zawodowe w przewidywaniu pracoholizmu... 138 Rola wartości estetycznych i moralnych w przewidywaniu pracoholizmu... 138 Rola orientacji autonomicznej i pozaosobowej w przewidywaniu pracoholizmu... 140 Jakie są funkcje pracoholizmu?... 141 Znaczenie badań własnych... 142 Ograniczenia badań własnych... 143 Literatura cytowana... 145 Spis tabel... 161 Spis rycin... 163

Problem nie polega już na ograniczaniu czasu pracy do absolutnego minimum, by powiększyć przestrzeń przyjemności, lecz wprost przeciwnie na zniesieniu granicy pomiędzy powołaniem a rozrywką, zawodem a hobby, pracą a rekreacją; by podnieść pracę do rangi wyjątkowej i najbardziej satysfakcjonującej rozrywki [ ]. Problem polega na tym, że w świecie, w którym kryteria estetyczne stały się najwyższą miarą, zawody [ ] nie zachowały również wcześniej przypisywanego im waloru etycznego [ ]. Pracoholików o nieustającym czasie pracy przejętych swoją pracą przez dwadzieścia cztery godziny na dobę i przez siedem dni tygodnia, można dzisiaj znaleźć nie pośród niewolników, lecz wśród elity szczęśliwców, którzy odnieśli sukces. Zygmunt Bauman (2006). Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy. Kraków: WAM. s. 71 72

Wprowadzenie W przytoczonych na początku słowach charakteryzujących społeczeństwo konsumpcyjne Zygmunt Bauman (2006) konstatuje, że zaciera się granica między pracą a rekreacją, powołaniem a rozrywką. Nie dzieje się to jednak ze względu na etos pracy (każda praca jest wartością samą w sobie), ale ze względu na estetyczną i sensotwórczą wartość przypisywaną pracy praca bogata w gratyfikujące doświadczenie, praca jako spełnienie, praca jako sens życia (s. 72). Odzwierciedleniem tego stanu rzeczy jest pojawienie się w językach różnych krajów świata takich słów i wyrażeń, jak: pracoholizm, ekstremalna praca, American Dream (amerykański sen), estetyka pracy, karoshi (śmierć z przepracowania), seven eleven husband (mąż nieobecny od godziny 7 rano do 11 w nocy). Naturalnymi zjawiskami są praca po godzinach, zabieranie pracy do domu, które wiążą się z tym, że pracy poświęca się 60, a nawet 70 godzin w tygodniu (Hewlett, Luce, 2006). Zjawisko pracoholizmu, począwszy od 1971 roku, wraz z powstaniem pracy Wayne a Oatesa Confessions of a workaholic (1971), stało się przedmiotem zainteresowania psychologów, początkowo głównie klinicystów. Istniejąca, jak dotąd, duża liczba danych o charakterze anegdotycznym i przyczynkarskim oraz wciąż słabe zaawansowanie badań, polegające na tym, że wyniki nadal pozostają na poziomie opisowym, skłaniają ku podejmowaniu kolejnych prac empirycznych. Trzeba również dostrzec, że systematycznie z roku na rok wrasta liczba badań naukowych 1, powstają wielonarodowe zespoły badawcze skupione wokół tej problematyki (np. Burke, Ng, 2007; Robinson, Flowers, Ng, 2006; Schaufeli, Salanova, González-Romá, Bakker, 2002). Również w Polsce temat pracoholizmu zyskał już stałe grono zainteresowanych nim badaczy (np. Dudek, 2008; Golińska, 2008; Paluchowski, Hornowska, 2007; Szpitalak, 2012; Wojdyło, 2005, 2010; Wróbel, 2012). Jest to szczególnie ważne z uwagi na odmienność ustroju, religii czy gospodarki krajów, w których to zjawisko występuje, jako że trafna interpretacja wyników badań w tej dziedzinie pociąga za sobą konieczność uwzględniania lokalnego kontekstu, na co w swoich rozważaniach wskazywał już Max Weber (za: Potz, 2005). 1 Przeszukiwanie hasła workaholism w bazie Academic Search Complete dało rezultaty w postaci 228 trafień w roku 2013 i 238 trafień w roku 2014 (dostęp: EBSCO, 13 listopada 2013 r. i 21 marca 2014 r.). 11

Uzasadniając wybór problematyki, trzeba unaocznić, że jest ona szczególnie ważna, zarówno z punktu widzenia psychologów naukowców, jak i praktyków. Pracoholizm należy bowiem do tych zjawisk, które wywierają wpływ na funkcjonowanie osoby, jej rodziny, współpracowników, a także na organizację (Malinowska, 2008a, 2008b). Warto tu postawić pytanie: Ilu osób dotyczy ten problem? Dane pochodzące ze Stanów Zjednoczonych wskazują, że pracoholicy stanowią około 25 30% społeczeństwa (Robinson, 2001). Podobne szacunki uzyskano także w Kanadzie (Kemeny, 2002). Polskich danych na ten temat nie ma, jak jednak wskazuje Bohdan Dudek (2008), problem ten może być coraz bardziej powszechny w naszym kraju ze względu na zmiany w procesie pracy, jakie nastąpiły na skutek wprowadzenia gospodarki rynkowej, co wiąże się z presją na obniżanie kosztów, wysokimi wynagrodzeniami i innymi gratyfikacjami dla najbardziej zaangażowanych pracowników, a także wzrostem bezrobocia (por. Malinowska, 2009). Pewnym punktem odniesienia mogą być dane CBOS (2012) na temat czasu pracy Polaków. Polacy pracują średnio ponad uregulowane prawem 40 godzin w tygodniu, a dokładnie 46 godzin, w tym ponad 20% z nich deklaruje, że pracuje więcej niż 50 godzin tygodniowo i 12% ponad 60 godzin. Nie jest to bezpośredni wskaźnik, niemniej w badaniach wykazano, że pracoholizm koreluje z nadgodzinami w pracy (np. Schaufeli, Taris, van Rhenen, 2008). Trzeba przyznać, że aktualny stan wiedzy na temat pracoholizmu nie jest zadowalający (Burke, 2000a; Dudek, 2008). Badania nad pracoholizmem i różnymi formami nadmiernego poświęcania się pracy, na przykład zaangażowaniem w pracę, są już na średnio zaawansowanym etapie, gdyż dostępne są różne narzędzia pomiarowe, pojawiają się pierwsze metaanalizy i przeglądy badań, w większości koncentrujące się na skutkach pracoholizmu. Pomimo to niektórzy badacze (np. Aziz, Zickar, 2006; Ng, Sorensen, Feldman, 2007; Snir, Harpaz, 2012) postulują, aby zrobić krok wstecz w celu udoskonalenia opisu tego zjawiska. W niniejszej książce postawiono również bardziej podstawowe pytania i podjęto próbę udzielenia na nie odpowiedzi. Po pierwsze, jest to pytanie o naturę pracoholizmu rozumianą jako specyficzne charakterystyki, składowe tworzące jego strukturę. Powracając do cytatu z książki Baumana, można stwierdzić, że dzięki odpowiedzi na to pytanie można będzie wskazać zachowania i inne wskaźniki opisujące pracoholika o nieustającym czasie pracy. Po drugie, podstawowe jest także pytanie o uwarunkowania pracoholizmu, które z powodu definicyjnych właściwości tego zjawiska, skupionych wokół maksymalizacji działań zawodowych, mogą być ograniczone do wybranego zakresu zmiennych. Za najistotniejsze konsekwentnie uznaje się w tej publikacji zmienne motywacyjne oraz ich osobowościowy kontekst. 12

Odpowiedź na to pytanie pozwoli więc odnieść się do wyjaśnienia, na czym problem polega, podanego przez autora cytatu. Jak wskazuje opisana w tej książce analiza danych, wnikliwe socjologiczne obserwacje ponowoczesnej rzeczywistości znajdują swe potwierdzenie w danych i wyjaśnieniach z perspektywy psychologicznej. Po trzecie, w książce skupiono się również na pytaniu o związki pracoholizmu z jakością życia, a odpowiedź na nie może wskazywać na funkcje pracoholizmu i pozwoli się odnieść do swego rodzaju szczęśliwości charakteryzującej osoby sukcesu, na którą wskazuje autor cytatu. Główne cele niniejszego opracowania można zatem ująć w sposób następujący: 1) weryfikacja założonej trójwymiarowej struktury zjawiska obejmującej wymiar behawioralny, poznawczy i emocjonalny; 2) identyfikacja wybranych motywacyjnych charakterystyk leżących u podłoża pracoholizmu w jego wymiarze behawioralnym, poznawczym i emocjonalnym; 3) stworzenie empirycznych modeli motywacyjnych uwarunkowań tego zjawiska, w jego wyróżnionych wymiarach i ich związków z jakością życia. Publikacja składa się z siedmiu rozdziałów. Trzy pierwsze obejmują teoretyczne wprowadzenie do badań prowadzonych na grupie polskich menedżerów. W kolejnych rozdziałach zaprezentowano i omówiono uzyskane wyniki. W pierwszym zamieszczono rozważania na temat patologicznej versus niepatologicznej natury omawianego zjawiska. Rozdział drugi jest poświęcony genezie pracoholizmu; zaprezentowano w nim także wybrane czynniki motywacyjne uwzględniane w badaniach własnych. W trzecim omówiono opisywane w literaturze skutki pracoholizmu, odniesiono się również do pojęcia jakości życia, które może wskazywać na funkcje pracoholizmu. Rozdział czwarty zawiera opis metodologii zastosowanej w badaniach. W piątym rozdziale przedstawiono i omówiono dane dotyczące struktury zjawiska obejmującej wymiar behawioralny, poznawczy i emocjonalny. Następnie, w rozdziale szóstym, zamieszczono wyniki i wnioski z badań nad identyfikacją czynników motywacyjnych istotnych w przewidywaniu poszczególnych wymiarów pracoholizmu, zaprezentowano modele ścieżkowe ukazujące rolę tych czynników, a także związki z jakością życia. Ostatni, siódmy rozdział, będący podsumowaniem, zawiera omówienie najważniejszych wyników. Odniesiono się w nim do zagadnień struktury, genezy i funkcji pracoholizmu jako głównych problemów podejmowanych w prezentowanych badaniach. Wskazano także na ich znaczenie i ograniczenia. Przedstawione w książce badania uzyskały wsparcie finansowe ze środków na naukę w latach 2009 2010: grant promotorski nr N N106 167737. 13

Literatura cytowana Adamiec M., Kulik R. (1993). Uzależnienie od dobrobytu przyczynek do zrozumienia. W: Z. Ratajczak (red.), Kolokwia Psychologiczne. Zmiany społeczne. Zagrożenia i wyzwania dla jednostki, t. 2 (s. 145 158). Warszawa: Instytut Psychologii PAN. Adams K.A. (2012). Japan: The Sacrificial Society. The Journal of Psychohistory, 40, 89 100. Affleck G., Tennen H., Zautra A., Urrows S., Abeles M., Karoly P. (2001). Women s pursuit of personal goals in daily life with fibromyalgia: A value-expectancy analysis. Journal of Counseling and Clinical Psychology, 69, 587 596. Allport G.W. (1988). Osobowość i religia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy PAX. American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4 th ed.). Washington, DC: American Psychiatric Association. Anderson J.C., Gerbing D.W. (1988). Structural equation modeling in practice: A review and recommended two-step approach. Psychological Bulletin, 103(3), 411 423. Andreassen C.S., Griffiths M.D., Hetland J., Pallesen S. (2012). Development of a work addiction scale. Scandinavian Journal of Psychology, 53, 265 272. Andreassen C.S., Hetland J., Molde H., Pallesen S. (2011). Workaholism and potential outcomes in well-being and health in a cross-occupational sample. Stress and Health, 27, 209 214. Andreassen C.S., Ursin H., Eriksen H.R. (2007). The relationship between strong motivation to work, workaholism, and health. Psychology & Health, 22, 615 629. Antonovsky A. (1979). Health, stress and coping: New perspectives on mental and physical well-being. San Fransisco: Jossey Bass. Antonovsky A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. O tym, jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Warszawa: Fundacja IPN. Aronson E., Wieczorkowska G. (2001). Kontrola naszych myśli i uczuć. Warszawa: Santorski. Aziz S., Zickar N.J. (2006). A cluster analysis investigation of workaholism as a syndrome. Journal of Occupational Health Psychology, 11, 52 62. Bakker A.B., Leiter M.P. (red.) (2010). Work engagement: A handbook of essential theory and research. New York: Psychology Press. Bakker A.B., Schaufeli W.B., Leiter M.P., Taris T.W. (2008). Work engagement: An emerging concept in occupational health psychology. Work & Stress, 22, 187 200. Bandura A. (1997). Self-efficacy: The exercise of control. New York: Freeman. Bardi A., Schwartz S.H. (2003). Values and behavior: Strength and structure of Relations. Personality and Social Psychology Bullettin, 29, 1207 1220. 145

Baumaister R.F., Heatherton T. F., Tice D.M. (2000). Utrata kontroli. Jak i dlaczego tracimy zdolność samoregulacji? Warszawa: PARPA. Bauman Z. (2006). Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy. Kraków: WAM. Bernard C.I. (1997). Funkcje kierownicze. Kraków: Czytelnik. Bonebright C.A., Clay D.L., Ankenmann R.D. (2000). The relationships of workaholism with work-life confict, life satisfaction, and purpose in life. Journal of Counseling Psychology, 47, 69 477. Booth-Kewley S., Friedman H.S. (1987). Psychological predictors of heart disease: A quantitative review. Psychological Bulletin, 101, 343 362. Brzeziński J. (2006). Metodologia badań psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Brzozowski P. (1989). Opracowanie skali wartości Schelera. Lublin: Wydawnictwo UMCS. Brzozowski P. (1992). Hierarachia wartości Maxa Schelera. Teoria a fakty empiryczne. Przegląd Psychologiczny, 35, 329 338. Brzozowski P. (1995). Skala wartości Shelerowskich SWS. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP. Brzozowski P. (2007). Wzorcowa hierarchia wartości. Polska, europejska czy uniwersalna? Psychologiczne badania empiryczne. Lublin: Wydawnictwo UMCS. Buelens M., Poelmans S.A.Y. (2004). Enriching the Spence and Robbins typology of workaholism: Demographic, motivational and organizational correlates. Journal of Organizational Change Management, 17, 440 458. Burke R.J. (1999a). It s not how hard you work but how you work hard: Evaluating workaholism components. International Journal of Stress Management, 6, 225 240. Burke R.J. (1999b). Workaholism in organizations: Gender differences. Sex Roles, 41, 333 345. Burke R.J. (2000a). Workaholism and extra-work satisfaction. The International Journal of Organizational Analysis, 7, 352 264. Burke R.J. (2000b). Workaholism in organizations: Concepts, results and future research directions. International Journal of Management Reviews, 2, 1 16. Burke R.J. (2000c). Workaholism in organizations: The role of personal beliefs and fears. Anxiety, Stress and Coping: An International Journal, 13, 53 64. Burke R.J. (2001). Workaholism in organizations: Psychological and physical wellbeing consequences. Stress Medicine, 16, 11 16. Burke R.J., Fiksenbaum L. (2008). Work hours, work intensity, and work addictions. W: R. Burke (red.), Workaholism and long hours working (s. 3 37). Cheltenham: Edward Elgar. Burke R.J., Koksal H. (2002). Workaholism among a sample of Turkish managers and professionals: An exploratory study. Psychological Reports, 91, 60 68. Burke R.J., Ng E.S. (2007). Workaholic behaviors: Do colleagues agree? International Journal of Stress Management, 14, 312 320. Burke R.J., Burgess Z., Fallon B. (2006). Workaholism among Australian female managers and professionals: Job behaviors, satisfactions, and psychological health. Equal Opportunities International, 25, 200 205. Burke R.J., Davis R.A., Flett G.L. (2008). Workaholism types, perfectionism and work outcomes. The Journal of Industrial Relations and Human Resources, 10, 30 40. 146

Burke R.J., Matthiesen S.B., Pallesen S. (2006). Personality correlates of workaholism. Personality and Individual Differences, 40, 1223 1233. Burke R., Oberklaid F., Burgess Z. (2004). Workaholism among Australian women psychologists: Antecedents and consequences. Women in Management Review, 19, 252 259. Cantarow E. (1979). Women workaholism. Mother Jones, 6, 56. CBOS (2012). Mobilność na co dzień. Komunikat z badań nr BS/104/2012. Warszawa. Cherrington D.J. (1980). The work ethic. New York: American Management Asociation. Christenson G.A., Faber R.J., de Zwaan M., Raymond N.C., Specker S.M., Ekern M.D. i in. (1994). Compulsive buying: Descriptive characteristics and psychiatric comorbidity. Journal of Clinical Psychiatry, 55, 5 11. Cieciuch J., Zaleski Z. (2011). Polska adaptacja Portretowego Kwestionariusza Wartoś ci Shaloma Schwartza. Czasopismo Psychologiczne, 17, 251 262. Cierpiałkowska L. (red.). (2006). Oblicza współczesnych uzależnień. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Cierpiałkowska L., Sęk H. (2006). Zdrowie i zaburzenia z perspektywy rozwojowej i procesualnej. Próba integracji podejścia salutogenetycznego i patogenetycznego. W: T. Pasikowski, H. Sęk (red.), Psychologia zdrowia. Teoria, metodologia i empiria (s. 21 41). Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Clark L.A. (1993). SNAP: Schedule for Nonadaptive and Adaptive Personality. Minneapolis: University of Minnesota Press. Clark M.A., Lelchook A. M., Taylor M.L. (2010). Beyond the big five: How narcissism, perfectionism, and dispositional affect relate to workaholism. Personality and Individual Differences, 48, 786 791. Clark L.A., Livesley W.J., Schroeder M.L., Irish S.L. (1996). Convergence of Two Systems for Assessing Specific Traits of Personality Disorder. Psychological Assessment, 8(3), 294 303. Cox W.M., Klinger E. (2004). A handbook of motivational counseling. Concepts, approaches and assessments. Chichester: John Wiley & Sons. Côté J.E., Levine C. (1987). A formulation of Erikson s theory of ego identity formation. Developmental Review, 7, 273 325. Csikszentmihalyi M. (1990). Flow: The Psychology of Optimal Experience. New York, NY: Harper and Row. Cwalina W. (2000). Zastosowanie modelowania równań strukturalnych w naukach społecznych. Materiały Statsoft Polska. Czapiński J. (1992). Psychologia szczęścia. Przegląd badań i zarys teorii cebulowej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Akademos. Czapiński J. (2000). Stan zdrowia psychicznego wskaźniki niekliniczne. W: J.Cz. Czabała (red.), Zdrowie psychiczne. Zagrożenia i promocja. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii. Czapiński J. (2004). Psychologiczne teorie szczęścia. W: J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna. Warszawa: PWN. decatanzaro D.A. (2003). Motywacje i emocje. W ujęciu fizjologicznym, rozwojowym i społecznym. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Deci E.L., Ryan R.M. (1985). Intrinsic Motivation and Self-Determination in Human Behavior. New York: Plenum Press. 147

Deci E.L., Ryan R.M. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development and well-being. American Psychologist, 55(1), 68 78. Deci E.L., Ryan, R.M. (2008). Facilitating optimal motivation and psychological well- -being across life s domains. Canadian Psychology, 49, 14 23. Demerouti E., Bakker A.B., Nachreiner A., Schaufeli W.B. (2001). The job demands- -resources model of burnout. Journal of Applied Psychology, 86, 499 512. Diener E. (1984). Subjective well-being. Psychological Bulletin, 95, 542 575. Diener E. (2006). Guidelines for National Indicators of Subjective Well-Being and Ill-Being. Applied Research in Quality of Life, 1, 151 157. Diener E., Emmons R.A., Larsen R.J., Griffin S. (1985). The Satisfaction With Life Scale. Journal of Personality Assessment, 49, 71 75. Diener E., Suh E.M., Lucas R.E., Smith H.L. (1999). Subjective Well-Being: Three decades of progress. Psychological Bulletin, 125, 276 302. Dudek B. (2008). Pracoholizm szkodliwy skutek nadmiernego zaangaż owania w pracę. Medycyna Pracy, 59, 247 254. Dziurowicz-Kozłowska A. (2002). Wokół pojęcia jakości życia. Psychologia Jakości Życia, 2, 77 99. Emmons R.A. (1989). The personal striving approach to personality. W: L.A. Pervin (red.), Goal concepts in personality and social psychology (s. 87 126). Hilllsdale, NJ: Erlbaum. Emmons R.A. (1996). Striving and feeling: Personal goals and subjective well-being. W: J. Bargh, P. Gollwitzer (red.), The psychology of action: Linking motivation and cognition to behavior (s. 314 337). New York: Guilford. Emmons R.A. (1999). The psychology of ultimate concerns: Motivation and spirituality in personality. New York: Guilford Press. Emmons R.A. (2005). Striving for the sacred: Personal goals, life meaning, and religion. Journal of Social Issues, 61, 731 745. Emmons R.A., Kaiser H. (1996). Goal orientation and emotional well-being: Linking goals and affect through the self. W: A. Tesser i L. Martin (red.), Striving and feeling: Interactions among goals, affect, and self-regulation (s. 79 98). New York: Plenum Press. Emmons R.A., King L.A. (1988). Conflict among personal strivings: Immediate and long-term implications for psychological and physical well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 54, 1040 1048. Erikson E. (1968). Identity, youth, and crisis. New York: Norton. Ersoy-Kart M. (2005). Reliability and validity of the Workaholism Battery (Work- BAT): Turkish form. Social Behawior and Personality, 33, 609 618. Fassel D. (1990). Working ouresleves to heath: The high cost of workaholism, the rewards of recocery. San Francisco, CA: Harper Collins. Ford M.E., Nichols C.W. (1991). A taxonomy of human goals and some possible applications. W: M.E. Ford, D.H. Ford (red.), Humans as self constructing living systems: Putting the framework to work (s. 289 311). Hillsdale, NJ: Lawrence-Erlbaum. Franken R.E. (2006). Psychologia motywacji. Gdańsk: GWP. French S., Joseph S. (1999). Religiosity and its association with happiness, purpose in life, and self-actualisation. Mental Health, Religion & Culture, 2, 117 120. 148

Friedman S.D., Lobel S. (2003). The happy workaholic: A role model for employees. Educational and Psychological Measurement, 62, 517 527. Fry L.W., Cohen M.P. (2008). Spiritual Leadership as a paradigm for organizational transformation and recovery from extended work hours cultures. Journal of Business Ethics, 10. Furnham A. (2008). The psychology of behaviour at work. Hove: Psychology Press. Galperin B.L., Burke R.J. (2006). Uncovering the relationship between workaholism and workplace destructive and constructive deviance: An exploratory study. International Journal of Human Resource Management, 17, 331 347. Gałdowa A. (1992). Powszechność i wyjątek. Rozwój osobowości człowieka dorosłego. Kraków: Platan. Golińska L. (2008). Pracoholizm uzależnienie czy pasja. Warszawa: Diffin. Gorgievski M.J., Bakker A.B., Schaufeli W. B. (2009). Work engagement and workaholism: Comparing the self-employed and salaried employees. The Journal of Positive Psychology, 5, 83 96. Gosling S.D., Vazire S., Srivastava S., John O.P. (2004). Should we trust Web-based studies? A comparative analysis of six preconceptions about Internet questionnaires. American Psychologist, 59, 93 104. Gottman J. i Silver, N. (1999). The Seven Principles for Making Marriage Work. New York: Crown Publishers imprint (Three Rivers Press) [wyd. pol. (2006). Siedem zasad udanego małżeństwa, Kraków: WUJ]. Graves L.M., Ruderman M.N., Ohlott P.J., Weber T.J. (2012). Driven to work and enjoyment of work: Effects on managers outcomes. Journal of Management, 38, 1655 1680. Griffin R.F. (1996). Podstawy zarządzania i organizacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Griffiths M.D. (1995). Technological addictions. Clinical Psychology Forum, 76, 14 19. Griffiths M.D. (1996). Behavioural addictions: An issue for everybody? Journal of Workplace Learning, 8, 19 25. Griffiths M.D. (1997). Video games and clinical practice: Issues, uses and treatments. British Journal of Clinical Psychology, 36, 639 641. Griffiths M.D. (2001). Sex on the internet: Observations and implications for sex addiction. Journal of Sex Research, 38, 333 342. Griffiths M.D. (2005a). A components model of addiction within a biopsychosocial framework. Journal of Substance Use, 10, 191 197. Griffiths M.D. (2005b). The biopsychosocial approach to addiction. Psyke & Logos (Journal of the Danish Psychological Society), 26, 9 26. Griffiths M.D. (2005c). Workaholism is still a useful construct. Addiction Research and Theory, 13, 97 100. Guttman L. (1982). What is not what in theory construction. W: R.M. Hauser, D. Mechanic, A. Haller (red.), Social structure and behavior (s. 331 348). New York: Academic Press. Haase A.M., Prapavessis H., Owens R.G. (1999). Perfectionism and eating attitudes in competitive rowers: Moderating effects of body mass, weight classification, and gender. Psychology and Health, 14, 643 657. 149

Haase A.M., Prapavessis H. (2004). Assessing the factor structure and composition of the positive and negative perfectionism scale in sport. Personality and Individual Differences, 36, 1725 1740. Habrat B. (2000). Uzależnieniowa wizja świata. Postępy Psychiatrii i Neurologii, 9, 491 493. Hagedorn W.B. (2009). The call for a new Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders diagnosis: Addictive disorders. Journal of Addictions & Offender Counseling, 29, 110 127. Hallberg U., Johansson G., Schaufeli W. (2008). Type A behavior and work situation: Associations with burnout and work engagement. Scandinavian Journal of Psychology, 48, 135 142. Harpaz I., Snir R. (2003). Workaholism: Its definition and nature. Human Relations, 56, 291 320. Haymon S. (1992). The relationship of work addiction with depression, anxiety, and anger in collage males. Unpublished doctoral desideration, Florida State University, Tallahassee. Heszen I., Sęk I. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Hewlett S.A., Luce C.B. (2006, December). Extreme Jobs: The dangerous allure of the 70-hour work week. Harvard Business Review, 49 59. Hyde R.E., Weathington B.L. (2006). The congruence of personal life values and work attitudes. Genetic, Social, and General Psychology Monographs, 132, 151 190. Ishiyama F.I., Kitayama A. (1994). Psychosocial issues and counseling implications. International Journal for the Advancement of Counseling, 17, 167 182. Jahoda M. (1985). Current concepts of positive mental health. New York: Basic Books. Jellinek E.M. (1960). The Disease Concept of Alcoholism, New Haven: Hillhouse. Jochymek S. (2010). Pracoholizm, wypalenie zawodowe, lenistwo i wykorzystanie czasu: Badanie z powtarzanym pomiarem nad pracownikami dużej organizacji. Niepublikowana praca magisterska. Kraków: Uniwersytet Jagielloński. Juczyński Z. (2007). Dylematy informowania pacjenta o nieuleczalnej chorobie. W: G. Chojnacka-Szawłowska, B. Pastwa-Wojciechowska (red.), Kliniczne i sądowo-penitencjarne aspekty funkcjonowania człowieka (s. 29 30). Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. Juczyński Z. (2008). Dylematy i kontrowersje wokół uzależnień. W: J.M. Brzeziński, L. Cierpiałkowska (red.), Zdrowie i choroba. Problemy teorii, diagnozy i praktyki. Gdańsk: GWP. Kalinowski M., Czuma I., Kuć M., Kulik A. (2005). Praca. Lublin: Wydawnictwo KUL. Kanai A., Wakabayashi M., Fling S. (1996). Workaholism among employees in Japanese corporation: An examination based on the Japanese-version Workaholism Scale. Japanese Psychological Research, 38, 192 203. Kanai A., Wakabayashi M. (2001). Workaholism among Japanese blue-collar employees. International Journal of Stress Management, 8, 267 292. Kaplan D. (2000). Structural equation modeling: Foundations and extensions. Thousand Oaks: Sage. 150

Karasek R.A., Theorell T. (1990). Healthy Work. Stress, Productivity and the Reconstruction of Working Life. New York: Basic Books. Kasser T. (2007). Dobre życie czy życie dobrami? Psychologia pozytywna i poczucie dobrostanu w kulturze konsumpcji. W: P.A. Lindley, S. Joseph (red.), Psychologia pozytywna w praktyce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kasser T., Ryan R.M. (1993). A dark side of the American dream: Correlates of financial success as a central life aspiration. Journal of Personality and Social Psychology, 65, 410 422. Kasser T., Ryan R.M. (1996). Further examining the American dream: Differential correlates of intrinsic and extrinsic goals. Personality and Social Psychology Bulletin 22, 280 287. Kasser T., Sheldon K.M. (2004). Non-becoming, alienated becoming, and authentic becoming: A goal-based approach. W: J. Greenberg, S.L. Koole, T. Pyszczynski (red.), Handbook of experimental existential psychology (s. 480 493). New York: Guilford. Kemeny A. (2002). Driven to excel: A portrait of Canada s workaholics. Canadian Social Trends (Spring), Statistics Canada, 11-008, 2 7. Kiechel III W. (1989, April 10). The workaholic generation. Fortune, 5 62. Killinger B. (1991). Workaholics: The respectable addicts. New York: Simon & Schuster. Killinger B. (2006). The workaholic breakdown syndrome. W: R.J. Burke (red.), Research companion to working time and work addiction (s. 61 88). Northhampton, MA: Elgar. Klaft R.P., Kleiner B.H. (1988). Understanding workaholics. Business, 33, 37 40. Klinger E. (1998). The search for meaning in evolutionary perspective and its clinical implications. W: P.T.P. Wong, P.S. Fry (red.), Handbook of personal meaning: Theory, research, and application (s. 27 50). Mahwah, NJ: Erlbaum. Korn E.R., Pratt G.J., Lambrou P.T. (1987). Hyper-performance: The A.I.M. strategy for releasing your bussiness potential. New York: Wiley. Latham G.P. (2007). Work motivation. History, theory, research, and practice. Thousands Oaks, CA: Sage. Lecci L., MacLean M.G., Croteau N. (2002). Personal goals as predictors of college student drinking motives, alcohol use and related problems. Journal of Studies on Alcohol, 63, 620 630. Lee C., Jamieson L.F., Earley P.C. (1996). Beliefs and fears and Type A behavior: Implications for academic performance and psychiatric health disorder symptoms. Journal of Organizational Behavior, 17, 151 178. Leonard K.E., Blane H.T. (2003). Picie i alkoholizm w świetle teorii psychologicznych. Warszawa: PARPA. Lewicka M. (1993). Mechanizmy zaangażowania i kontroli w działaniu człowieka. W: M. Kofta (red.), Psychologia aktywności. Zaangażowanie. Sprawstwo. Bezradność (s. 13 58). Poznań: Nakom. Little R.J.A., Rubin D.B. (2002). Statistical Analysis with Missing Data, 2 nd edition. New York: Wiley. Locke E.A. (2000). Motivation, cognition and action: An analysis of studies of task goals and knowledge. Applied Psychology: An International Review, 49, 408 429. 151