Celowość i realna możliwość specjalizacji eksportowej Polski w warunkach globalizacji oraz ocena aktualnej sytuacji w tej dziedzinie

INSTYTUT BADAŃ RYNKU, KONSUMPCJI I KONIUNKTUR Praca wykonana na zlecenie Ministerstwa Gospodarki Celowość i realna możliwość specjalizacji eksportowej Polski w warunkach globalizacji oraz ocena aktualnej sytuacji w tej dziedzinie Koordynator tematu: Dr Elżbieta Małgorzata Jagiełło Zespół autorski: Mgr Ewa Duchnowska Dr Elżbieta Małgorzata Jagiełło Prof. dr hab. Juliusz Kotyński Dr hab. Krzysztof Marczewski Warszawa, październik 2007

Spis treści Wstęp... 3 1. Specjalizacja eksportowa gospodarki w warunkach globalizacji... 6 1.1. Zjawisko globalizacji i przebieg procesów globalizacyjnych... 6 1.2. Szanse i zagrożenia wynikające z procesów globalizacyjnych dla sektora eksportowego... 23 2. Celowość podejmowania kwestii specjalizacji eksportowej... 27 2.1. Specjalizacja eksportowa a wzrost gospodarczy... 27 2.2. Czynniki determinujące specjalizację eksportową... 29 3. Analiza specjalizacji eksportowej Polski w latach 2004-2006... 38 3.1. Wskaźnik relatywnej orientacji eksportowej REO... 38 3.2. Wskaźnik specjalizacji eksportowej SI... 40 3.3. Wskaźnik kontrybucji (wkładu) do bilansu handlowego TBC... 45 4. Ocena możliwości specjalizacji eksportowej Polski w warunkach globalizacji... 49 4.1. Ocena kierunków specjalizacji eksportowej Polski w latach 2004-2006... 49 4.2. Celowość i możliwości utrzymania specjalizacji eksportowej Polski w krótkim i długim okresie... 52 5. Wnioski... 56 Aneks statystyczny... 64 2

Wstęp W gospodarce rynkowej wyróżniamy dwa szczeble specjalizacji. Pierwszy ma miejsce na poziomie podmiotu gospodarczego i odzwierciedla się w jego strukturze produkcji. Szczebel ten tworzy się w wyniku rywalizacji między podmiotami gospodarczymi działającymi na danym rynku towarowym np. samochodowym. Warunkiem ich specjalizacji jest wygranie walki konkurencyjnej na tym rynku. Podmioty niekonkurencyjne nie uczestniczą w specjalizacji. Oznacza to, że specjalizacja jest efektem konkurencji między już wyselekcjonowanymi wysokokonkurencyjnymi towarami. A to z kolei świadczy o tym, że specjalizacja odnosi się wyłącznie do produkcji konkurencyjnej, wytwarzanej przez zwycięzców walki konkurencyjnej. Skoro nie wszyscy uczestnicy konkurencji biorą udział w specjalizacji, bo z walki tej usunięci zostają producenci niekonkurencyjni i nisko konkurencyjni to oznacza, że uczestników konkurencji jest znacznie więcej niż uczestników specjalizacji. Drugi szczebel odnosi się do poziomu międzynarodowego. Specjalizacja międzynarodowa pokazuje różnice w strukturze eksportu danego kraju w porównaniu z innymi państwami tzn. to czego dany kraj sprzedaje więcej za granicą niż inne kraje. Specjalizacja międzynarodowa jest zatem odzwierciedlona w strukturze eksportu. Szczebel międzynarodowy kształtowania się specjalizacji pozbawiony jest walki konkurencyjnej. Nie mogą bowiem rywalizować ze sobą producenci działający na różnych rynkach towarowych. W świetle teorii handlu międzynarodowego dany kraj może się specjalizować w produkcji towaru, który wytwarza mniej efektywnie. Taki towar nie zostaje wyeliminowany z rynku przez producenta zagranicznego, gdyż o specjalizacji decyduje efektywność względna, a nie absolutna. Mimo to, pojęcie specjalizacji podobnie jak konkurencyjności ma charakter efektywnościowy, a wzrost efektywności działania wpływa zarówno na zamiany konkurencyjności jak i specjalizacji. Jednak zmiany w konkurencyjności produkcji nie zawsze wyznaczają zmiany w kierunkach specjalizacji międzynarodowej. Oznacza to, że zmiana specjalizacji nie musi wynikać ze zmian efektywności produkcji 1. Na specjalizację międzynarodową wpływają czynniki efektywnościowe i pozaefektywnościowe. Jest ona silnie powiązana ze zmianami rozmiarów rynku, a więc i popytu, a ponadto zależy od zdolności eksporterów do przesuwania towarów z rynków kurczących się na dynamiczne. Przesuwanie przez producentów krajowych sprzedaży z rynków wolno rosnących na rynki szybko rozwijające się sprzyja rozwijaniu specjalizacji eksportowej. W ostatnich latach można to 1 A.Wziątek-Kubiak, Konkurencyjność polskiego przemysłu, Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Dom Wydawniczy Bellona,Warszawa 2003. 3

zjawisko wyraźnie zaobserwować wśród krajów eksportujących swoje produkty na rynek chiński. Odwrotnie, stabilizacja struktury geograficznej eksportu danego kraju w warunkach przesuwania się popytu między rynkami zagranicznymi może hamować rozwój specjalizacji danego kraju w porównaniu do innych państw. Mechanizm selekcji decydujący o specjalizacji często bywa zakłócony i zmieniony przez wewnątrzfirmowy podział pracy. W czasach globalizacji niecała produkcja, która bierze udział w międzynarodowej specjalizacji jest bezpośrednim wynikiem walki konkurencyjnej między firmami 2. Chodzi tu o międzynarodową specjalizację wewnątrz firm, między jej oddziałami ulokowanymi w różnych krajach. Oddziały te, dostarczając półprodukty nie konkurują z innymi podmiotami wytwarzającymi takie same półprodukty, chociaż z pewnością firmy międzynarodowe, poszukując lokalizacji dla produkcji danego półproduktu opierają się na międzynarodowych różnicach w efektywności produkcji. Działanie tych oddziałów ma czysto komplementarny, współdziałający charakter. Na przykład część produkowanych przez firmę półprzewodników może być sprzedawana na rynku międzynarodowym i taka sprzedaż podlega regułom konkurencji, a część tych półprzewodników wykorzystywana do produkowania przez tę firmę urządzeń elektronicznych w innym kraju. W tym drugim przypadku mimo braku konkurencji międzynarodowej, następuje przemieszczenie półprzewodników na rynek zagraniczny. Dodatkowo relacje cenowe i efektywnościowe w obrębie firmy międzynarodowej nie muszą kształtować się korzystniej niż w obrębie innej firmy. Potwierdza to, że nie zawsze międzynarodowa specjalizacja odzwierciedla różnice w efektywności. Zmiana międzynarodowej specjalizacji z międzyfirmowej na wewnątrzfirmową potęguje różnice między konkurencyjnością a specjalizacją. Obok popytu zagranicznego na specjalizację eksportową wpływają także zmiany popytu wewnętrznego i zmiany kursu walutowego. Silny wzrost popytu wewnętrznego może przyczynić się do przesuwania sprzedaży z rynków zagranicznych na rynek krajowy. W tym samym kierunku może oddziaływać aprecjacja waluty krajowej, a to z kolei odzwierciedla się w zmianie struktury eksportu danego kraju. Z taką sytuacją mamy prawdopodobnie do czynienia w roku 2007 w polskim eksporcie. Jednak pomimo zmiany wskaźnika specjalizacji rentowność danej branży wcale nie musi być niższa. Na specjalizację eksportową wpływa także polityka państwa 3, przy czym nie dotyczy to wyłącznie polityki handlowej w sensie wspierania eksportu, protekcji krajowego rynku, liberalizacji, ale także innych form polityki makroekonomicznej. Zwiększenie udziału 2 J.M.Finger, Trade Overlap and Intra-Industry Trade, Economic Inquiry, 1975 nr 13. 4

państwa w tworzeniu wzorca specjalizacji eksportowej danego kraju nie zawsze odzwierciedla zmiany efektywnościowe. Zmiany efektywności mogą więc odbiegać od zmian specjalizacji, a wysokiej efektywności produkcji może towarzyszyć słaba specjalizacja eksportu. Im krótszy okres analizy, tym bardziej prawdopodobne jest rozwarcie między poziomem i zmianami specjalizacji eksportowej i efektywności produkcji (tzw. paradoks Kaldora) 4. Kształtowanie specjalizacji eksportowej w długim okresie jest możliwe przy zastosowaniu narzędzi strategicznej polityki handlu międzynarodowego. Jednak potrzeba i istota interwencji państwa w sferze polityki handlu międzynarodowego musi wypływać z potrzeby identyfikacji gałęzi strategicznych w gospodarce. Wspieranie przez rządy państw wybranych branż gospodarki narodowej pociąga bowiem za sobą realokację podmiotowej struktury popytu na czynniki produkcji. Branża korzystająca ze wspomagania w wyniku zastosowania określonych instrumentów polityki handlu wykazuje rosnące zapotrzebowanie na te czynniki, które przepływając do niej z innych gałęzi powodują wzrost ich ceny. Branże pozostające poza obszarem zainteresowania polityki interwencyjnej państwa znajdują się w tym momencie w podwójnie mniej korzystnym położeniu. Po pierwsze, wskutek wzrostu cen czynników produkcji rosną ich koszty produkcji. Po drugie, ich konkurencyjność spada w wyniku możliwego obniżenia się poziomu jakościowego czynników pozostających do ich dyspozycji. Z punktu widzenia całej gospodarki istota skutecznej polityki interwencyjnej sprowadza się zatem do tego, aby ewentualne korzyści związane z rozwojem wspomaganych branż przewyższyły wzrost kosztów wywołanych skutkami w sferze cen i poziomu jakościowego czynników produkcji w pozostałych gałęziach gospodarki. 3 E.J.Malecki, Industry, Government and the Interregional Division of Labour, w: Division of Labour, Specialization and Technological Change: Global, Regional and Workplace Level, Liber, Stockholm 1986 4 N.Kaldor, The Effect of Devaluation on Trade in Manufactures, w: Further Essays on Applied Economics, Duckworth, London 1978. 5

1. Specjalizacja eksportowa gospodarki w warunkach globalizacji 1.1. Zjawisko globalizacji i przebieg procesów globalizacyjnych W literaturze spotyka się wiele definicji globalizacji, kładących nacisk na różne aspekty tego zjawiska. Dla celów tego opracowania przyjmujemy, że: globalizacja jest rozumiana jako proces pogłębiania powiązań ekonomicznych między krajami i regionami świata, wynikający z rosnącej swobody i szybkości zawierania i realizacji transakcji międzynarodowych oraz dokonywania transgranicznych przepływów dóbr, usług (zwłaszcza finansowych) i czynników produkcji (kapitału, informacji, wiedzy i pracy), któremu towarzyszą rozwój i upowszechnianie instytucji oraz mechanizmów charakterystycznych dla rozwiniętej gospodarki rynkowej 5. Jednym z kontrowersyjnych problemów jest kwestia czy procesy globalizacji są zjawiskiem nowym, charakterystycznym dla naszych czasów, czy też kolejną fazą zjawiska występującego od zarania dziejów, a przynajmniej od okresu wielkich odkryć geograficznych bądź wielkiej rewolucji przemysłowej XIX wieku. Przeważa jednak pogląd, że chociaż przejawy globalizacji występowały w różnych epokach historycznych, to współczesna globalizacja, ze względu na swoją skalę i charakter, jest zjawiskiem szczególnym 6. Według OECD, od ponad dwudziestu lat otwartość gospodarcza w świecie rośnie w sposób wyjątkowy pod względem ilościowym i jakościowym, ze względu na długotrwały, znacznie szybszy od produkcji, wzrost międzynarodowego handlu dobrami i usługami, obrotów kapitałowych i migracji osób, a jej zakres obejmuje największe pod względem liczby ludności państwa globu, o względnie niskich dochodach, jak Chiny i Indie. W końcu XX wieku i w początkach XXI w. mamy więc do czynienia z jakościowo nową fazą globalizacji, definiowaną przez OECD jako proces, w trakcie którego krajowe rynki produktów, kapitału i pracy stają się coraz bardziej zintegrowane ponad granicami 7. Według innej definicji, koncentrującej się na integracji i globalizacji międzynarodowych rynków finansowych, proces transgranicznej integracji finansowej oznacza otwarcie 5 Globalizacja i integracja europejska. Szanse i zagrożenia dla polskiej gospodarki. Praca zbiorowa pod red. nauk. J. Kotyńskiego. Warszawa: PWE 2005, s. 7. Cytowana definicja jest zbliżona do stosowanej w opracowaniach Międzynarodowego Funduszu Walutowego. 6 Por. N. Crafts, Globalization and Growth in the Twentieth Century, IMF Working Paper WP/00/44, March 2000; R.E. Baldwin, Ph. Martin, Two Waves of Globalization: Superficial Similarities, Fundamental Differences, Cambridge, Mass.: NBER Working Paper No. 6904, January 1999; K. H. O Rourke, J.G. Williamson, When Did Globalization Begin?, NBER Working Paper No. 7632, April 2000; M.D. Bordo, A.M. Taylor, J.G. Williamson (eds), Globalization in Historical Perspective, Cambridge, Mass.: NBER, Conference Report, 2003. 7 OECD, Economic Outlook, Vol. 71, June 2007, Chapter III: Making the Most of Globalisation, s.2. 6

krajowych rynków i instytucji finansowych dla graczy zagranicznych, jak też zezwolenie lokalnym uczestnikom rynku na inwestowanie za granicą 8. Niezależnie od różnic pojęciowych dotyczących globalizacji, w literaturze przyjmuje się dość powszechnie, iż zwiększenie międzynarodowej mobilności towarów, usług oraz kapitału i innych czynników wytwórczych, w tym pracy i wiedzy, jest jedną z głównych cech współczesnej fazy procesu globalizacji, określanej przez ekspertów Komisji Europejskiej jako kształtowanie się coraz bardziej zintegrowanej gospodarki światowej 9. Według Komisji proces ten charakteryzuje się trzema podstawowymi cechami: bezprecedensowym pogłębieniem integracji w sferze handlu i rynków kapitałowych, przyśpieszeniem globalnej relokacji produkcji, wynikającej z dążenia do obniżki kosztów i powiązanej z rozwojem technologii informatycznych i komunikacyjnych, postępem globalnej konwergencji dochodów i technologii, wspomaganym, zwłaszcza w krajach rozwijających się, przez wzrost obrotów handlowych i kapitałowych, połączonych z szybkim rozwojem kapitału ludzkiego 10. W niektórych pracach teoretycznych i empirycznych poświęconych globalizacji i jej elementom składowym, w tym globalizacji w zakresie handlu, jak i finansów, utożsamia się pojęcia globalizacji oraz integracji i otwartości gospodarczej 11. Jest to chyba nadmiernym uproszczeniem. Naszym zdaniem pojęcie globalizacji należy raczej stosować do procesów o charakterze ogólnoświatowym, otwartości - odnosić do gospodarki krajów, a integracji - do zaawansowanego procesu scalania organizmów gospodarczych, szczególnie w skali regionalnej. Do pomiaru stanu i zmian stopnia globalizacji handlowej (zarówno stopnia otwartości poszczególnych gospodarek na handel z zagranicą, jak i globalizacji obrotu towarami i usługami), jak i postępu globalizacji finansowej, oraz oceny ich skutków makroekonomicznych, wygodnie jest jednak korzystać z podobnie skonstruowanych wskaźników oraz używać ich jako zmiennych wyjaśniających w modelach makroekonomicznych służących ocenie skutków globalizacji. 8 A.García-Herrero, Ph.Wooldridge, Global and regional financial integration: progress in emerging markets, w: International banking and financial market developments, Bank for International Settlements, BIS Quarterly Review, September 2007, s. 58. 9 European Commission, Directorate-General for Economic and Financial Affairs, Globalisation: Trends, Issues and Macro Implications for the EU, by Cécile Denis, Kieran Mc Morrow and Werner Röger, European Economy, Economic Papers No. 254, July 2006, s. 3. 10 Tamże, s. 27. 11 Dotyczy to np. zamiennego stosowania pojęć globalizacja finansowa (financial globalisation), międzynarodowa integracja finansowa (international financial integration) oraz otwartość finansowa (financial openness) w pracy: IMF, Reaping the Benefits of Financial Globalization, Prepared by the Research Department. Approved by S. Johnson, June 2007, s. 4. 7

Otwartość gospodarki krajowej jest pojęciem wielowymiarowym i niejednoznacznym. Mówiąc o wzroście otwartości będziemy przyjmować, że otwartość gospodarki kraju rozumiana jako stan określa stopień swobody przemieszczania się (przepływu) towarów i czynników produkcji między danym krajem i zagranicą (otoczeniem zewnętrznym). Otwieranie (zamykanie) gospodarki jest natomiast procesem zwiększania (zmniejszania) jej otwartości. Przedmiotem transferu (przemieszczania) przez granice kraju, mogą być: dobra, usługi, w tym wiadomości (informacje), osoby, kapitał i inne czynniki produkcji (w tym wiedza i innowacje). Każda z tych kategorii jest zbiorem podlegającym dalszej dezagregacji. Transfer charakteryzuje się odpowiednim zwrotem (kierunkiem przepływu przez granicę). Ze względu na kierunek przemieszczania się otwartość może odnosić się do eksportu, importu i tranzytu towarów oraz czynników produkcji. Ponadto, swoboda przepływu (czy stopień liberalizacji międzynarodowego ruchu) towarów i czynników produkcji niekoniecznie w tym samym stopniu dotyczy całego terytorium kraju i wszystkich podmiotów (osób fizycznych i prawnych), zainteresowanych dokonaniem transferu. Może być ona większa dla wybranych podmiotów (np. dla krajowych rezydentów czy też dla zagranicznych inwestorów) lub dla niektórych kategorii dóbr czy czynników produkcji w określonym obszarze, np. na terenie enklaw (specjalnych stref) ekonomicznych, utworzonych bezterminowo lub na pewien okres. Zmiany zasięgu terytorialnego i podmiotowego, a więc stopnia generalizacji swobód transferu, wpływają również na ogólną ocenę otwartości krajowej gospodarki. Istotne znaczenie dla oceny otwartości ma także geograficzny zasięg zewnętrznej stosowalności ustanowionych przez kraj swobód przepływu towarów i usług. Mogą być one wprowadzone w sposób generalny, niedyskryminacyjny wobec wszystkich zagranicznych partnerów, bądź w sposób wybiórczy (np. zróżnicowany pod względem geograficznym), jednak zgodny z obowiązującymi dany kraj zasadami prawa międzynarodowego (w tym postanowieniami wielostronnych i dwustronnych umów międzynarodowych). Wyjaśnienia wymaga też pojęcie swobody przemieszczania się towarów i czynników produkcji przez granice kraju. Warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym dla wystąpienia (legalnych) międzynarodowych przepływów dóbr, usług i czynników produkcji, jest polityczno-administracyjne przyzwolenie danego kraju na dokonywanie odpowiednich transferów. Przyzwolenia takiego powinna również udzielić druga strona (zagranica), tj. przynajmniej jeden kraj partnerski, do którego transfer jest kierowany bądź z którego transfer ten pochodzi. Do wyjątków należą jednak przypadki absolutnego zakazu bądź z drugiej strony pełnej prawno-administracyjnej liberalizacji wszelkiego ruchu towarów i czynników produkcji (a zwłaszcza pracowników), odnoszącej się do wszystkich partnerów. 8

Między pełną autarkią a całkowitym otwarciem gospodarki niespotykanymi dziś w praktyce istnieje wiele form pośrednich. Zazwyczaj liberalizacja ma charakter ograniczony co do zakresu (stopnia reglamentacji) i przedmiotu. Odnosi się najczęściej do ruchu osób czy też przepływu dóbr, niektórych usług i kapitału w ramach ugrupowania regionalnego obejmującego ograniczoną liczbę krajów. Występowanie granicy politycznej jako przeszkody dla przestrzennego przemieszczania się towarów i czynników produkcji jest elementem odróżniającym wymianę międzynarodową od wymiany międzyregionalnej. Mają one jednak dużo cech wspólnych. Zagadnieniom tym poświęcono wiele uwagi w neoklasycznej literaturze ekonomicznej i teorii lokalizacji, przyjmując w ślad za Bertilem Ohlinem, że czynniki produkcji, w przeciwieństwie do produktów, są w ograniczonym stopniu przenośne w skali międzynarodowej, a międzynarodowa wymiana towarów zastępuje i rekompensuje ograniczoną międzynarodową mobilność czynników produkcji 12. Odwrotną miarą stopnia swobody przemieszczania się towarów i czynników produkcji między danym krajem a zagranicą jest uogólniony koszt transferu (tj. miara typu odwrotności wskaźnika względnej intensywności handlu). Jest on funkcją czynników naturalnych oraz przeszkód i obciążeń ustanowionych przez władzę gospodarczą kraju. Łącznie czynniki te sprawiają czy - i na ile - granica izoluje kraj pod względem politycznym, gospodarczym, społecznym i kulturowym od zagranicy, czy też - w krańcowym przypadku - jest ona głównie linią podziału administracyjnego, w znacznym stopniu przepuszczalną dla osób, idei, towarów i kapitału. Wśród czynników naturalnych, wpływających na swobodę przepływu towarów i czynników produkcji przez granice kraju, można wymienić przykładowo: sposób naturalnego ukształtowania granic (np. łańcuchy górskie, rzeki, morza) różnice bądź podobieństwa językowe, religijne, kulturowo-cywilizacyjne względy historyczne; utrwalone sympatie i obciążenia historyczne stan infrastruktury Wpływ tego samego czynnika może być jednak zróżnicowany (nawet co do kierunku) w odmiennych warunkach historycznych i politycznych. Wyspiarskie położenie może utrwalać izolację i autarkię gospodarki bądź - w innym przypadku - sprzyjać rozwojowi morskich połączeń i więzów gospodarczych z bliskimi i odległymi krajami. 12 Por. B.Ohlin, Interregional and International Trade, Harvard Economic Studies, t. XXXIX, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1933; E.M.Hoover, Lokalizacja działalności gospodarczej, PWN, Warszawa 1962. 9

Wiele barier pozataryfowych i innych przeszkód przemieszczania się dóbr, usług, osób i kapitału może mieć w pewnej mierze charakter naturalny, tj. mogą być one pozostałością historycznego, autonomicznego rozwoju (np. szerokość torów kolejowych, ruch lewostronny, system znaków drogowych, standardy urządzeń elektrycznych itp.). Jednak celowe utrzymywanie odrębnych narodowych standardów, norm weterynaryjnych, rozwiązań technicznych i in. może służyć celom protekcyjnym i izolacji kraju, utrudniając kontakty z otoczeniem zewnętrznym, a więc sztucznie powiększać odległość ekonomiczną i polityczną od innych państw i opór towarzyszący międzynarodowemu przemieszczaniu się towarów, czynników produkcji, a także innowacji, wiedzy i idei. Większa otwartość oznacza zazwyczaj większą wrażliwość gospodarki na (pozytywne i negatywne) oddziaływanie zmian w otoczeniu zewnętrznym, zwłaszcza w krajach, z którymi łączą ją silne więzy ekonomiczne. Oznacza więc większą współzależność gospodarczą w stosunkach międzynarodowych i może rodzić ryzyko uzależnienia od silniejszych partnerów. Współpraca gospodarcza i otwieranie gospodarki powoduje wzrost współzależności i może prowadzić do integracji gospodarczej. Proces ten powinien przynosić korzyści wszystkim partnerom jak największe co do wartości bezwzględnej, ale niekoniecznie równe (czy proporcjonalne) dla wszystkich. Jeżeli jednak nikt nie traci ( gra o sumie dodatniej ), to niekoniecznie wszyscy zyskują tyle samo. Podział korzyści z otwierania gospodarki, współpracy i integracji to znany z teorii i praktyki międzynarodowych stosunków gospodarczych i politycznych problem dystrybucyjny. Konfliktogenną sprawą jest nie tylko podział korzyści wynikających z gospodarczego otwarcia czy integracji między kraj i zagranicę (na ogół - między wielu partnerów), ale również wewnętrzny podział korzyści i obciążeń, jakie przypadły danemu krajowi. Globalne korzyści nie wykluczają możliwości poniesienia nie tylko względnych, ale i absolutnych strat (przynajmniej w krótkim okresie) przez niektóre grupy zawodowe czy społeczne. Z definicji otwartości gospodarczej wynika, jak już wspomniano, że jest ona zjawiskiem wielowymiarowym. Próba jej syntetycznej oceny, przy pomocy jednego miernika, wymagałaby oszacowania wielu jej składowych i agregacji cząstkowych ocen przy pomocy systemu wag, ustalonego w dość subiektywny sposób. Do tego celu wykorzystać można zbiór wskaźników szacowanych na podstawie macierzy przepływów międzynarodowych dotyczących np. ruchu dóbr, niektórych usług (w tym przesyłek informacji, np. przesyłek pocztowych, rozmów telefonicznych, wiadomości przekazywanych pocztą elektroniczną i internetem), osób i kapitałów. Przepływy te mogą być wyjaśniane przez zmienne 10

charakteryzujące rozmiar (ekonomiczny, polityczny czy militarny) i stopień rozwoju badanych krajów. Do cząstkowych mierników otwartości międzynarodowej, używanych także do oceny integracji danego kraju z otoczeniem, zaliczane są następujące wskaźniki: a) udział transakcji międzynarodowych w ogólnej liczbie transakcji danej kategorii b) stosunek transakcji (przepływów) wewnętrznych do zewnętrznych c) stosunek przesyłek nadchodzących z zagranicy do wysyłanych za granicę (np. stosunek importu do eksportu; czy też - w sferze komunikacji międzynarodowej stosunek odbieranych z zagranicy i nadawanych za granicę audycji radiowych, telewizyjnych, rozmów telefonicznych, przesyłek pocztowych itp.). Następna grupa wskaźników, lepiej dostosowanych do oceny stopnia otwartości gospodarczej, to relacje przepływów zewnętrznych (i ewentualnie wewnętrznych) do takich kategorii makroekonomicznych jak produkt krajowy brutto, popyt krajowy, konsumpcja, inwestycje. Statystyki i badania empiryczne potwierdzają znaną w teorii handlu międzynarodowego dodatnią zależność stopnia otwartości gospodarki od poziomu jej rozwoju (mierzonego np. wartością produktu na mieszkańca), ale także zależność ujemną od rozmiaru kraju mierzonego liczbą ludności, powierzchnią czy wielkością PKB 13. Te potwierdzone zależności mają charakter stochastyczny. Na stopień otwartości gospodarczej wpływa w praktyce również wiele innych czynników, o charakterze naturalnym i politycznym. Są wśród nich działania państwa, ograniczające swobodę transgranicznych przepływów towarów i czynników produkcji. Są też czynniki naturalne (jak klimat i wyposażenie w zasoby naturalne), skorelowane najczęściej dodatnio z rozmiarem kraju, zwłaszcza mierzonym jego powierzchnią. W przypadku dużych krajów, o mocarstwowych aspiracjach, bogactwo i zróżnicowanie zasobów naturalnych może skłaniać do autarkii. W innych przypadkach może być źródłem jednostronnej, monokulturowej otwartości i ekonomicznego uzależnienia od zagranicy. W analizie stosunków międzynarodowych spotykane jest pojęcie skłonności (ang. propensity) do transakcji międzynarodowych i otwartości gospodarczej, często różnej dla poszczególnych krajów o podobnym stopniu rozwoju, o czym świadczą porównania relacji eksportu do PKB dla różnych krajów, w tym Polski, w 2006 r.. Historia dowodzi, że w gospodarce światowej już kilkakrotnie występowały okresy zwiększania stopnia internacjonalizacji produkcji, liberalizacji handlu i otwartości gospodarek, po których (jak w czasie wielkiego kryzysu ekonomicznego lat trzydziestych XX 13 Por. J. Kotyński, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, w podręczniku akademickim: Współczesne stosunki międzynarodowe, Wydawnictwo LAM Akademii Finansów, Warszawa 2007. 11

wieku czy I i II wojny światowej) następowały nawroty tendencji do protekcjonizmu i interwencjonizmu, a w niektórych przypadkach do zamykania gospodarek i autarkii. Oprócz rzeczywistej (faktycznie osiągniętej) otwartości handlowej czy finansowej gospodarek (otwartości de facto), wyróżnia się też otwartość formalną (otwartość de jure), wynikającą ze zmian oficjalnych regulacji prawnych, procedur finansowo-celnych, liberalizacji ograniczeń pozataryfowych i innych, stosowanych (nie zawsze skutecznie) przez poszczególne kraje i ugrupowania. Oba typy otwartości mierzy się przy pomocy odmiennych wskaźników, uzyskując na ogół różne, ale uzupełniające się wyniki i wnioski. Jednym z mierników de jure otwartości handlowej poszczególnych krajów jest stopa liberalizacji stawek celnych, mierzona np. jako: 100 minus przeciętna stawka celna (w %). Natomiast do pomiaru rzeczywistej otwartości handlowej podobnie jak otwartości finansowej - stosowane są zarówno mierniki strumieniowe (flows), jak i zasobowe (stocks). Wśród strumieniowych mierników otwartości handlowej najprostsze i najłatwiej porównywalne w skali międzynarodowej to relacje sum (lub wartości średnich) eksportu i importu do PKB badanych krajów 14. W przypadku otwartości finansowej do tej grupy mierników zalicza się np. sumy rocznych przypływów i odpływów kapitału w relacji do PKB w poszczególnych krajach, zaś do drugiej grupy, mierników zasobowych stan (sumę, wartość skumulowaną) zagranicznych należności i zobowiązań brutto tych krajów w stosunku do PKB 15. Analogicznie, do oceny zmian i poziomu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ), kierowanych do (lub pochodzących z) poszczególnych krajów, stosowane są także zarówno mierniki strumieniowe, jaki i zasobowe (kumulowane). Trzecią grupą wskaźników używanych do oceny zaawansowania globalizacji są wskaźniki cenowe, mierzące stopień konwergencji cen towarów, usług, a także aktywów finansowych itp. na różnych rynkach. Między globalizacją handlową i finansową zachodzą bliskie związki. Zjawiska te towarzyszą sobie i wspierają się nawzajem, ale o czym świadczą także wyniki badań ekonometrycznych, publikowanych m.in. przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy - są w dużej części od siebie niezależne. Większy stopień otwartości gospodarczej krajów sprzyja otwartości ich rynków finansowych i wzmacnia pozytywne oddziaływanie przepływów kapitałowych na wzrost gospodarczy tych krajów 16. 14 Por. J.Kotyński, Wzrost otwartości polskiej gospodarki ryzyka i szanse, Zarządzanie Ryzykiem nr 2/3, 2000, s. 15-38. 15 W cyt. wyżej pracy IMF, Reaping the Benefits... (s.4), za przybliżony miernik globalizacji finansowej przyjmuje się sumę zagranicznych należności i zobowiązań brutto poszczególnych krajów w relacji do PKB, tj. miernik zasobowy. 16 Por. A. Kose, E. Prasad, K. Rogoff, Shang-Jin-Wei, Financial Globalization: A Reappraisal, IMF Working Paper, WP/06/189, August 2006. 12

U progu XXI wieku stopień globalnej mobilności kapitału osiągnął najwyższy poziom w historii, podobnie jak światowe zasoby aktywów zagranicznych, których wartość wyniosła prawie 80% globalnego PKB czterokrotnie więcej niż w końcu XIX wieku. Charakter współczesnych międzynarodowych przepływów kapitałowych różni się jednak od obrotów kapitałowych z czasów standardu waluty złotej. Relatywnie większą rolę odgrywają dziś krótkookresowe ruchy kapitału między krajami rozwiniętymi, służące hedgingowi (osłonie) i dystrybucji ryzyka, aniżeli długoterminowe lokaty oszczędności inwestorów z krajów o bogatych zasobach kapitałowych w krajach mniej rozwiniętych, potrzebujących funduszy na cele rozwojowe. Drugą istotną cechą współczesnych obrotów kapitałowych jest rosnący udział bezpośrednich inwestycji zagranicznych, realizowanych głównie przez korporacje transnarodowe (KTN) 17. Od ponad 20 lat otwartość gospodarcza w świecie rośnie w sposób wyjątkowy pod względem ilościowym i jakościowym, ze względu na długotrwały, znacznie szybszy od produkcji wzrost międzynarodowego handlu dobrami i usługami (rys. 1.1), obrotów kapitałowych i migracji osób, a jej zakres obejmuje największe pod względem liczby ludności państwa globu, o niskich dochodach, jak Chiny i Indie, jak i kraje byłego bloku radzieckiego. Rysunek 1.1. Zmiany relacji importu dóbr i usług do produktu światowego, 1970-2005, wg OECD (w % PKB) Źródło: OECD, Economic Outlook, Vol. 71, June 2007, Chapter III: Making the Most of Globalisation, s. 4. 17 Zob. Z. Zimny, Korporacje transnarodowe w gospodarce światowej, Zarządzanie Ryzykiem, Kwartalnik Akademii Finansów w Warszawie, nr 23 (2007). 13

W końcu XX wieku i w początkach XXI w. mamy więc do czynienia z jakościowo nową fazą globalizacji (określaną też jako postępujący szok globalizacyjny), definiowaną przez OECD jako proces, w trakcie którego krajowe rynki produktów, kapitału i pracy stają się coraz bardziej zintegrowane ponad granicami 18. Według Międzynarodowego Funduszu Walutowego od 1980 r. do 2006 r. wolumen handlu światowego zwiększył się pięciokrotnie, a jego udział w globalnym produkcie brutto wzrósł z 36% do 55%. Proces globalizacji handlu przyspieszył w latach 90. XX wieku, w miarę integrowania krajów dawnego bloku wschodniego z gospodarką światową i stopniowej liberalizacji handlu przez rozwijające się kraje Azji. Co więcej, wszystkie kraje rozwijające się i gospodarki o rynkach wschodzących, agregowane według grup dochodowych czy regionalnych, pod względem otwartości handlowej dogoniły bądź wyprzedziły kraje gospodarczo wysoko rozwinięte 19. Bardzo szybko postępowała też globalizacja finansowa. Stan zagranicznych aktywów finansowych w relacji do globalnego PKB zwiększył się z 58% w 1990 r. do 131% w roku 2004. Chociaż kraje wysoko rozwinięte pozostały grupą najsilniej zintegrowaną pod względem kapitałowym, to inne regiony świata także zwiększyły znacznie stan swoich zagranicznych należności i zobowiązań 20. Eksperci OECD prognozują, że jeśli proces globalizacji będzie postępował w obecnym tempie, to do roku 2025 kraje nie należące dziś do tej organizacji wytwarzać będą ok. 60% wolumenu produkcji światowej (według PPP - parytetu siły nabywczej walut), generować połowę handlu światowego liczonego w cenach bieżących (wg rynkowych kursów walut) i dysponować 1/3 zasobów zagranicznych należności i zobowiązań 21. Syntetyczny obraz stanu i proporcji rozwoju współczesnej gospodarki światowej i zaawansowania procesów globalizacyjnych przedstawiono w tabeli 1.1. Zawarte tu dane umożliwiają porównanie procentowych udziałów głównych krajów i grup krajów w produkcji światowej w roku 2006 (na podstawie produktu krajowego brutto tych krajów oszacowanego według parytetu siły nabywczej) z ich udziałami w liczbie ludności świata oraz w światowym eksporcie dóbr i usług. Źródłem tych informacji jest raport Międzynarodowego Funduszu Walutowego z kwietnia 2007 r. o perspektywach gospodarczych świata i cyklach rozwoju gospodarki światowej 22. 18 OECD, Economic Outlook, Vol. 71, June 2007, Chapter III: Making the Most of Globalisation, s.2. 19 Wg IMF, Global Economic Outlook, Chapter 4: Globalization and Inequality, October 2007, s. 33. 20 Tamże. 21 K. Herve, I. Koske, N. Pain, F. Sedillot, Globalisation and the macroeconomic policy environment, ECO/WKP(2007)12, s. 5. 22 International Monetary Fund, World Economic Outlook. Spillovers and Cycles in the Global Economy, April 2007, Statistical Appendix, Table A, s. 204. W trzech kolumnach (d), (e), (f) w prawej części tabeli 1, pokazano wyznaczone na podstawie powyższych danych trzy rodzaje względnych mierników rozwoju gospodarczego i zaangażowania eksportowego dla odpowiednich krajów, obliczonych w stosunku do przeciętnego poziomu odpowiednich wskaźników w gospodarce światowej. Są one zdefiniowane jak następuje: - względny poziom PKB na mieszkańca (per capita): w yi = (y i /Y) : (p i /P) = (y i /p i ) : (Y/P) - względny poziom eksportu na mieszkańca: w ei = (e i /E) : (p i /P) = (e i /p i ) : (E/P) - względny poziom udziału eksportu w PKB: w (e/y)i = (e i /E):(y i /Y) = (e i /y i ):(E/Y) 14

Tabela 1.1 Udziały wybranych krajów i grup krajów w światowej produkcji (Y), ludności (P) i eksporcie towarów i usług (E) w 2006 r. (w %) oraz względne mierniki poziomu rozwoju produkcji i eksportu Kraje PKB a Ludność Eksport PKB p.c. Eksp.p.c. Eksp./PKB (i) y i /Y (a) p i /P (b) e i /E (c) w yi (d)=(a)/(b) w ei (e)=(c)/(b) w (e/y)i (f)=(c)/(a) Zaawansowane 52,0 15,3 67,3 3,4 4,4 1,3 gospodarczo, w tym: USA 19,7 4,7 9,8 4,2 2,1 0,5 Obszar euro 14,7 5,0 29,0 2,9 5,8 2,0 Niemcy 3,9 1,3 8,9 3,0 6,8 2,3 Francja 2,9 1,0 4,3 2,9 4,3 1,5 Włochy 2,7 0,9 3,5 3,0 3,9 1,2 Hiszpania 1,8 0,7 2,2 2,6 3,1 1,3 Japonia 6,3 2,0 5,0 3,2 2,5 0,8 W. Brytania 3,2 0,9 4,6 3,6 5,1 1,4 Kanada 1,7 0,5 3,1 3,4 6,2 1,8 Inne 6,4 2,2 15,8 2,9 7,2 2,5 Rozwijające się i rynki 48,0 84,7 32,7 0,6 0,4 0,7 wschodzące, w tym: Afryka 3,4 12,9 2,5 0,3 0,2 0,7 Europa Śr. i Wsch. Polska 3,4 0,85 2,9 0,6 4,3 0,9 1,2 1,4 1,5 1,5 1,3 1,1 WNP Rosja 3,8 2,6 4,4 2,2 3,3 2,3 0,9 1,2 0,8 1,0 0,9 0,9 Rozw. się Azja Chiny Indie Inne 27,0 15,1 6,3 5,6 52,3 20,5 17,4 14,3 12,6 7,2 1,3 4,1 0,5 0,7 0,4 0,4 0,2 0,4 0,1 0,3 0,5 0,5 0,2 0,7 Bliski Wschód 2,8 3,7 4,7 0,8 1,3 1,7 Półkula Zachodnia Brazylia Meksyk 7,6 2,6 1,8 8,5 2,9 1,6 5,2 1,1 1,8 0,9 0,9 1,1 0,6 0,4 1,1 0,7 0,4 1,0 Świat Wartość lub liczebność (mld USD lub mld osób) 100,0 66229 b 100,0 6,55 100,0 14717 c 1,0 x 1,0 x 1,0 x a Według parytetu siły nabywczej (PPP). b Wartość produktu światowego w 2006 r. wynosiła 48144 mld USD wg rynkowych kursów walutowych (w porównaniu z 66229 mld USD wg PPP). c Eksport towarów i usług w 2006 r. według MFW, w tym towary 11992 mld USD (dane wstępne). Wg szacunków WTO odpowiednio 14472 i 11762 mld USD (zob. tab. 1.3). Źródło: Opracowanie własne według: International Monetary Fund, World Economic Outlook, Spillovers and Cycles in the Global Economy, April 2007, Statistical Appendix, Table A, s. 207; oraz: The World Bank, World Development Report 2007, Development and the Next Generation, 2006, Selected indicators, s. 288-297. Ze względu na małą dokładność danych wyjściowych podanych w kolumnach (a), (b) i (c) tabeli 1.1, wartości mierników w kolumnach (d), (e), (f) należy traktować jako przybliżone. Z tego względu, w przeciwieństwie do udziałów, nie są one wyrażone w procentach. 15

W 2006 r. na kraje rozwinięte, zamieszkałe przez ponad 15% ludności świata, przypadało 52% produktu światowego i ponad 2/3 światowego eksportu towarów i usług. Poziom rozwoju tej grupy krajów, mierzony wielkością realnego PKB na mieszkańca, był niemal trzyipółkrotnie wyższy, a eksportu prawie czteryipółkrotnie wyższy od przeciętnego w skali globalnej. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, których ludność stanowiła niespełna 5% populacji świata, były nadal największą gospodarką, wytwarzającą prawie 1/5 światowego PKB i generującą 1/10 światowego eksportu. Poziom rozwoju USA (PKB per capita) był 4,2 razy większy od przeciętnego w świecie i siedmiokrotnie większy niż w krajach rozwijających się i krajach o rynkach wschodzących. Kraje obszaru euro, zamieszkałe przez 5% ludności świata, w 2006 r. wytworzyły łącznie 14,7% produktu światowego, licząc według parytetu siły nabywczej (PPP). Było to nieco mniej niż Chiny, rozwijające się od ponad dziesięciolecia w dziesięcioprocentowym tempie rocznym. Chiny, zamieszkałe przez ponad 1/5 ludności globu, stały się drugą po USA gospodarką świata, wytwarzającą produkt większy niż łącznie wszystkie kraje obszaru euro. Dalsze miejsca na liście 10 krajów o największym PKB zajmowały Japonia i Indie, a następnie Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Brazylia i Rosja. Awans gospodarczy Chin, Indii i innych krajów Azji oraz wielu krajów transformujących gospodarkę, jak i przetasowania zachodzące na ekonomicznej mapie świata są wynikiem dużych i powiększających się różnic tempa wzrostu gospodarczego po roku 1989 między krajami zaawansowanymi gospodarczo a krajami rozwijającymi się i rynkami wschodzącymi (na korzyść tych ostatnich, a przynajmniej ich części). Świadczą o tym także dane i prognozy MFW dotyczące tempa zmian PKB różnych krajów i obszarów gospodarki światowej, przedstawione w tabeli 1.2. Średnia stopa wzrostu produkcji światowej zwiększyła się, zwłaszcza w połowie pierwszego dziesięciolecia XXI wieku. Na pytanie, ile ona wynosi w skali globalnej, nie ma jednak łatwej i jednoznacznej odpowiedzi, podobnie jak na pytanie o wartość światowego PKB. Główną przyczyną jest niedowartościowanie rynkowych kursów walut krajów względnie mniej rozwiniętych w stosunku do parytetu ich siły nabywczej (związane m.in. z odmiennością struktur cen wewnętrznych) oraz wynikające stąd różnice szacunków udziałów tych krajów w PKB świata, czyli wag stosowanych do agregacji stóp wzrostu i liczenia globalnej wartości produktu na podstawie danych dla poszczególnych krajów i obszarów. 16

Tabela 1.2 Roczne zmiany wolumenu PKB a w latach 1989-1998 i 1999-2008 (średnie wieloletnie) oraz w latach 2005-2008 (w %, według MFW) Kraje Zaawansowane gospodarczo, w tym: Średnie roczne 2005 2006 2007 b 2008 b 1989-1998 1999-2008 2,7 2,6 2,5 3,1 2,5 2,7 USA 3,0 2,8 3,2 3,3 2,2 2,8 Obszar euro.. 2,1 1,4 2,6 2,3 2,3 Japonia 2,0 1,6 1,9 2,2 2,3 1,9 Inne 3,2 3,5 3,2 3,6 3,3 3,4 Rozwijające się i rynki 3,8 6,4 7,5 7,9 7,5 7,1 wschodzące, w tym: Afryka 2,2 4,7 5,6 5,5 6,2 5,8 Europa Śr. i Wschodnia 1,1 4,4 5,5 6,0 5,5 5,3 WNP.. 7,0 6,6 7,7 7,0 6,4 Rozw. się Azja 7,3 7,9 9,2 9,4 8,8 8,4 Bliski Wschód 4,5 4,8 5,4 5,7 5,5 5,5 Półkula Zachodnia 3,1 3,2 4,6 5,5 4,9 4,2 Unia Europejska c 2,0 2,5 1,9 3,2 2,8 2,7 Świat (wg PPP) Świat (wg rynkowych kursów walut) 3,2 2,5 4,4 3,1 4,9 3,3 5,4 3,9 4,9 3,4 4,9 3,5 a Wg PPP (parytetów siły nabywczej walut), jeśli nie stwierdzono inaczej. b Prognoza. c Informacja uzupełniająca dla UE-27 (kraje Unii są bowiem uwzględnione w innych wierszach tabeli). Źródło: Jak w tabeli 1.1. W 2006 r. wartość produktu światowego wg PPP była o 37,6% większa od wartości obliczonej na podstawie bieżących kursów walutowych. Nadwyżka ta odnosiła się głównie do krajów mniej zaawansowanych gospodarczo, w tym Chin i Indii. Jak wynika z tabeli 1.2, przypisanie większego udziału w globalnym PKB tej grupie najszybciej rozwijających się krajów, na podstawie metody opartej na szacunku PPP, zwiększa zarazem o prawie 40% zagregowaną stopę wzrostu produktu dla gospodarki światowej. Wysoka stopa wzrostu produktu globalnego w 2006 r. (5,4%) była więc średnią ważoną ponad 3-procentowej stopy wzrostu w krajach zaawansowanych gospodarczo (o 52% udziale w produkcie światowym) i prawie 8-procentowej stopy wzrostu w krajach rozwijających się i krajach o wschodzących rynkach, o udziale 48%. Ponieważ udziały tych dwóch głównych obszarów w światowym PKB, liczone na podstawie PPP i klasyfikacji krajów stosowanej przez MFW i Bank Światowy, są niemal równe, to uzyskany wynik jest zbliżony do zwykłej średniej arytmetycznej stóp wzrostu tych dwóch grup krajów. 17

We współczesnym handlu międzynarodowym największą rolę pełnią towary (dobra). Ich udział w eksporcie światowym wynosi około 81%. Pozostałe 19% przypada na usługi rynkowe (tabela 1.3). Coraz większa część usług mających do niedawna charakter lokalny staje się przedmiotem obrotu międzynarodowego. Wśród eksportu usług rynkowych w latach 2005-2006 ponad połowa przypadała na przychody z transportu i turystyki zagranicznej. Dużą i rosnącą część obrotu międzynarodowego stanowiły także usługi finansowe, telekomunikacyjne i informatyczne. W eksporcie towarów prawie ¾ stanowiły wyroby przetworzone, ponad 8% towary rolne, a około 17% paliwa i surowce mineralne. Zmiany proporcji udziałów tych grup towarowych w ostatnich latach są w dużym stopniu skutkiem nierównomiernych zmian cen w handlu światowym, a zwłaszcza wzrostu cen paliw i energii. Tabela 1.3 Światowy eksport towarów i usług w latach 2005-2006 (w cenach bieżących) Wyszczególnienie Wartość (mld USD) Struktura światowego eksportu ogółem (%) Struktura eksportu towarów i eksportu usług (%) 2005 2006 2005 2006 2005 2006 Towary 10159 11762 80,8 81,3 100,0 100,0 Rolne 852.. 6,8.. 8,4.. Paliwa i surowce mineralne 1748.. 13,9.. 17,2.. Wyroby przetworzone i inne 7559.. 60,1.. 74,4.. Usługi rynkowe 2415 2710 19,2 18,7 100,0 100,0 Transport 570 626 4,5 4,3 23,6 23,1 Turystyka 685 737 5,5 5,1 28,4 27,2 Inne 1160 1347 9,2 9,3 48,0 49,7 Ogółem 12574 14472 100,0 100,0 x x Źródło: Opracowanie własne na podstawie: WTO, International Trade Statistics 2006; oraz: World Trade 2006, Prospects for 2007, Press/472, 12 April 2007. Uzupełnieniem informacji o strukturze geograficznej handlu światowego zawartych w tabeli 1.1 jest lista 30 państw o największym eksporcie i imporcie towarów w roku 2006 (tabela 1.4). Na wymienione państwa przypadało ponad 83% handlu światowego. Polska zajmowała na tej liście miejsce 30. jako eksporter i 26. jako importer. Jej obroty towarowe z zagranicą (ok. 235 mld USD) stanowiły niespełna 1% obrotów światowych, tj. nieco więcej niż handel zagraniczny Brazylii. W handlu usługami czołowe miejsce, z dużą przewagą nad innymi krajami, zajmują Stany Zjednoczone. W 2006 r. według WTO przypadało na nie 14,3% światowego eksportu usług i 11,7% importu. 18

Tabela 1.4 Najwięksi eksporterzy i importerzy w światowym handlu towarami w 2006 r. Lp. Eksporterzy Wartość (mld USD) Udział (%) Importerzy Wartość (mld USD) Udział (%) 1 Niemcy 1112 9,2 Stany Zjednoczone 1920 15,5 2 Stany Zjednoczone 1037 8,6 Niemcy 910 7,4 3 Chiny 969 8,0 Chiny 792 6,4 4 Japonia 647 5,4 W. Brytania 601 4,9 5 Francja 490 4,1 Japonia 577 4,7 6 Holandia 462 3,9 Francja 533 4,3 7 W. Brytania 443 3,7 Włochy 436 3,5 8 Włochy 410 3,4 Holandia 416 3,4 9 Kanada 388 3,2 Kanada 357 2,9 10 Belgia 372 3,1 Belgia 356 2,9 11 Rep. Korei 326 2,7 Hongkong 336 2,7 12 Hongkong 323 2,7 Hiszpania 319 2,6 13 Rosja 305 2,5 Rep. Korei 309 2,5 14 Singapur 272 2,3 Meksyk 268 2,2 15 Meksyk 250 2,1 Singapur 239 1,9 16 Tajwan 224 1,9 Tajwan 203 1,6 17 Arabia Saudyjska 209 1,7 Indie 174 1,4 18 Hiszpania 206 1,7 Rosja 164 1,3 19 Malezja 161 1,3 Szwajcaria 141 1,1 20 Szwajcaria 147 1,2 Australia 140 1,1 21 Szwecja 147 1,2 Austria 139 1,1 22 Zjedn. Emir. Arab. 139 1,2 Turcja 137 1,1 23 Austria 138 1,1 Malezja 131 1,1 24 Brazylia 137 1,1 Tajlandia 129 1,0 25 Tajlandia 131 1,1 Szwecja 126 1,0 26 Australia 123 1,0 Polska 124 1,0 27 Norwegia 122 1,0 Zjedn. Emir. Arab. 95 0,8 28 Indie 120 1,0 Rep. Czeska 93 0,8 29 Irlandia 113 0,9 Brazylia 88 0,7 30 Polska 110 0,9 Dania 86 0,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: WTO, World Trade Report 2007. Na liście 30 największych eksporterów usług znalazła się też na 29 miejscu Polska, z wartością eksportu 21 mld USD i 0,8% udziałem w eksporcie światowym. Relacja łącznej wartości obrotów handlu zagranicznego Polski towarami i usługami do PKB w 2006 r. wynosiła około 41%. Ważnych wiadomości o ekonomicznych, politycznych i społecznych powiązaniach między krajami, w skali globalnej czy regionalnej, może dostarczyć analiza natężenia międzynarodowych przepływów (strumieni) dóbr i usług, przesyłek pocztowych, telekomunikacyjnych, osób, kapitału i in., przedstawionych w formie macierzowej. Pomocne dla celów analitycznych i dla polityki gospodarczej mogą być przekształcenia tablicy 19

wymiany międzynarodowej, pozwalające na normalizację elementów macierzy (wyeliminowanie wpływu skali), a także obliczenia wskaźników statystycznych opisujących w przypadku handlu geograficzną strukturę eksportu i importu 23. Metody te wykorzystano niżej do analizy tablicy światowego handlu towarami z roku 2005. Jest to macierz handlu wewnątrzregionalnego (lub raczej wewnątrzkontynentalnego) i międzyregionalnego (międzykontynentalnego), o wymiarach 7x7, pochodząca ze statystyk Światowej Organizacji Handlu (tabela 1.5). Tabela 1.5 Wewnątrzregionalny i międzyregionalny handel towarami w 2005 r. Macierz przepływów handlowych według pochodzenia i przeznaczenia towarów (wartość eksportu, na bazie fob, w mld USD) Przeznaczenie / Pochodzenie Ameryka Płn. Ameryka Płd. i Śr. Europa Kraje WNP Afryka Bliski Wschód Ameryka Płn. 824 87 238 7 18 34 270 1478 Am. Płd. i Śr. 118 86 68 6 10 6 48 355 Europa 398 58 3201 109 112 122 332 4372 Kraje WNP 19 7 178 62 5 11 40 340 Afryka 60 8 128 1 26 5 49 298 Bliski Wschód 66 3 87 3 15 54 281 538 Azja 608 51 498 37 54 89 1424 2779 Świat 2093 301 4398 224 240 321 2443 10159 Źródło: Opracowanie własne według: WTO, International Trade Statistics 2006, Table III.3. Azja Świat Na podstawie danych zawartych w macierzy strumieni eksportu, których sumą jest globalna wartość handlu światowego (10159 mld USD w 2005 r.), obliczono współczynniki udziałów rynkowych: eksportowych (tabela 1.6) i importowych (tabela 1.7) oraz względnej odległości w handlu między siedmioma wyróżnionymi grupami krajów (tabela 1.8). Z analizy powyższych tablic wynika, że handlowe więzi wewnątrzregionalne są w każdym przypadku silniejsze niż powiązania z pozostałymi regionami świata. Odległość handlowa (d ij ) występująca w tabeli 1.8, bywa też określana jako opór wobec handlu czy jako efektywna odległość ekonomiczna (w sensie uogólnionej odległości geograficznej, a nie różnicy poziomów rozwoju gospodarczego) 24. Łączy ona w sobie różnorodne czynniki utrudniające wymianę między dwoma krajami. Czynniki te mogą być 23 Por. J.Kotyński, Analiza intensywności i koncentracji geograficznej handlu Polski z krajami Unii Europejskiej, w: Korzyści i koszty członkostwa Polski w Unii Europejskiej (red. J.Kotyński), IKCHZ, Warszawa 2000, t. 1, s. 200-301. 24 K.W.Deutsch, W.Isard, A Note on a Generalized Concept of Effective Distance, Behavioral Science 1961, No 4. 20