POJĘCIE I FUNKCJE BUDŻETU PAŃSTWA Budżet państwa jest to plan finansowy zawierający dochody i wydatki państwa związane z realizacją przyjętej polityki społecznej, gospodarczej i obronnej. Funkcja fiskalna polega na gromadzeniu dochodów budżetowych (pochodzących głównie z podatków) umożliwiających utrzymanie aparatu państwowego oraz realizację określonych zadań Funkcja redystrybucyjna umożliwia dokonywanie pożądanych zmian w podziale dochodu narodowego, takich jak np. zmniejszanie dysproporcji w poziomie rozwoju gospodarczego różnych regionów oraz niwelowanie nadmiernego zróżnicowania dochodów różnych grup społecznych i tworzenie warunków bezpieczeństwa socjalnego dla grup najuboższych. Realizację tej funkcji zapewnia system podatkowy oraz wydatki budżetowe, dokonywane głównie w formie tzw. transferów. Funkcja stymulacyjna polega na oddziaływaniu dochodów i wydatków budżetu państwa na życie gospodarcze i społeczne. Za pomocą odpowiednio skonstruowanych systemów podatkowych oraz wydatków budżetowych można np. wpływać na poziom dochodu narodowego i zmiany strukturalne w gospodarce, kształtować poziom akumulacji i tempo wzrostu gospodarczego, regulować poziom i kierunki konsumpcji.
BUDŻET CENTRALNY A BUDŻETY LOKALNE We współczesnej gospodarce obserwuje się wzrost zadań realizowanych przez władze lokalne. Niedobory budżetów lokalnych staja się coraz bardziej dotkliwe, systematycznie wzrasta więc rola źródeł uzupełniających, a zwłaszcza subwencji z budżetu centralnego. Dzięki tej redystrybucji możliwe staje się: pokrycie wydatków, do których władze lokalne są ustawowo zobowiązane (utrzymanie dróg, ochrona porządku publicznego), ukierunkowanie działalności lokalnej zgodnie z założeniami polityki społeczno-gospodarczej państwa, zmniejszenie dysproporcji między różnymi regionami kraju. ZASADY POLITYKI BUDŻETOWEJ 1. Zasada rocznego budżetowania plan dochodów i wydatków budżetowych obejmuje okres jednego roku 2. Zasada zupełności budżet obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa 3. Zasada jedności budżet powinien tworzyć jedną całość, tzn. wszystkie dochody i wydatki powinny być ujęte w jednym zestawieniu 4. Zasada jawności budżet powinien być podany do publicznej wiadomości 5. Zasada równowagi budżetowej polega na dążeniu do tego, żeby bieżące dochody z podatków i z innych źródeł napływające do budżetu centralnego były wystarczające do pokrycia płatności za produkty i usługi finansowane przez rząd, płatności transferowych i innych wydatków budżetowych.
DOCHODY BUDŻETU PAŃSTWA. PODATKI Źródłami dochodów budżetowych państwa są podatki, cła, dochody ze sprzedaży prywatyzowanych przedsiębiorstw, opłaty skarbowe, sądowe, notarialne i inne. Podstawą dochodów są podatki. PODATKI są to przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenia pieniężne pobierane przez państwo na podstawie przepisów prawa w celu uzyskania dochodów na pokrycie wydatków państwowych. Podatki uzasadnia się koniecznością: - zdobycia pieniędzy na finansowanie wydatków sektora publicznego, - dokonywania redystrybucji dochodów między różne sektory gospodarki i grupy ludności dysponujące różnymi dochodami, - ograniczania konsumpcji niektórych produktów (akcyza), - wykorzystania ich jako narzędzia polityki antycyklicznej i antyinflacyjnej. Biorąc pod uwagę przedmiot opodatkowania wyodrębnia się: 1) podatki dochodowe, czyli pobierane od dochodów osobistych ludności oraz od dochodów osób prawnych, 2) podatki konsumpcyjne, czyli nakładane na produkty i usługi będące przedmiotem obrotu, 3) podatki majątkowe, płacone od posiadanego majątku oraz od przenoszenia praw do majątku. Często stosowany jest podział na podatki bezpośrednie (nakładane na dochody i majątek) i pośrednie (nakładane na wydatki). Obciążenia podatkowe mogą być naliczane proporcjonalnie, progresywnie lub degresywnie. Podatki obciążające ludność wykazują w gospodarce rynkowej długookresową tendencję wzrastającą. Wspólną cechą polityki podatkowej prowadzonej współcześnie w krajach wysoko rozwiniętych jest niski udział podatków od dochodów przedsiębiorstw w dochodach budżetu państwa.
KRZYWA LAFFERA Krzywa ta pokazuje od strony teoretycznej zależność między wpływami do budżetu z tytułu podatków a wysokością stopy podatkowej. T max T 2 T 1 0 t 1 t 2 t 3 t 4 t 5 100 Przy stopie opodatkowania równej 0 i 100% przychody budżetowe z podatków są równe 0, a stopom opodatkowania z przedziału od 0 do 100% odpowiadają różne dodatnie poziomy przychodów z podatków, włącznie z poziomem,maksymalnym. Zasady na których powinien się opierać dobry system podatkowy (A. Smith, 1776): podatki powinny być sprawiedliwe i nie powinny przekraczać możliwości podatnika, wysokość podatków powinna być z góry określona, sposób i warunki płatności powinny być wygodne dla płatnika, koszty poboru podatku powinny być niskie, a podatki nie powinny wpływać hamująco na aktywność i przedsiębiorczość podatników
WYDATKI BUDŻETU PAŃSTWA Z punktu widzenia przeznaczenia można wyodrębnić trzy grupy wydatków budżetowych: 1. związane z tradycyjnym pełnieniem przez państwo takich funkcji jak: obrona narod., administr. i wymiar sprawiedliwości, 2. związane z realizacją celów społecznych państwa dobrobytu (oświata, kultura, ochrona zdrowia itp.) 3. wynikające z pełnienia funkcji interwencyjnych w gospodarce Wydatki budżetowe charakteryzują się wysokim stopniem inercji. Zarówno ograniczenie absolutnych rozmiarów tych wydatków jak i zahamowanie tempa ich wzrostu w praktyce jest bardzo trudne. Utrzymywanie, a nawet rozszerzanie wydatków budżetowych uzasadniane jest wieloma względami natury ekonomicznej (subsydiowanie produkcji rolnej, przedsiębiorczości, rozwój technologii). Bardzo trudnym zabiegiem jest również zmniejszenie wydatków na cele socjalne. Zwiększanie podatków : jest trudne do przeforsowania w parlamencie, osłabia bodźce do pracy, zmniejsza popyt konsumpcyjny, ogranicza możliwości inwestycyjne, zniechęca do podejmowania inwestycji. Presja na wzrost wydatków budżetowych przy ograniczonych możliwościach zwiększenia dochodów prowadzi do powstania deficytu budżetowego oraz prób jego likwidacji m.in. przez zaciąganie pożyczek u społeczeństwa. W ten sposób poważną i trwałą pozycją w budżecie wielu rozwiniętych gospodarczo krajów stają się wydatki związane z obsługą długu publicznego.
MNOŻNIKOWY EFEKT WYDATKÓW, PODATKÓW I ZRÓWNOWAŻENIA BUDŻETU Y = C + I + G Y - część dochodu narodowego, G - produkty i usługi zakupione przez państwo, I zakupy dóbr inwestycyjnych C wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych 1. Mnożnik wydatków budżetowych (m g ) wskazuje ile razy przyrost dochodu jest większy od przyrostu wydatków rządowych na produkty i usługi. Podstawową formułę mnożnika można przedstawić: 1 m g = -------- 1 - k sk k sk krańcowa skłonność do konsumpcji ( C/ Y) 2. Mnożnik podatkowy (m t ) informuje o tym, jakie zmiany zachodzą w wielkości dochodu narodowego w wyniku zmiany kwoty podatków wpłaconych do budżetu k sk m t = - -------- 1 k sk 3. Mnożnik zrównoważonego budżetu wzrost wydatków budżetu państwa, którego źródłem jest taki sam wzrost podatków od ludności, powoduje wzrost dochodu narodowego równy wzrostowi wydatków budżetowych.
AKTYWNA I PASYWNA POLITYKA FISKALNA Istotą aktywnej polityki fiskalnej jest podejmowanie takich decyzji dotyczących zmian dochodów i wydatków budżetowych, które pozwolą osiągnąć zamierzone w danej sytuacji cele gospodarcze (świadomy interwencjonizm). Rodzaje opóźnień we wprowadzaniu aktywnej polityki fiskalnej: 1. diagnostyczne związane z potrzebą dokonania oceny zmian zachodzących w gospodarce, 2. decyzyjne, wynikające z czasu na wybór narzędzi i przeprowadzenia zmian legislacyjnych, 3. wdrożeniowe, ze wzgl. na czas niezbędny do praktycznego zastosowania przyjętego pakietu środków polityki gosp., 4. związane z reakcją podmiotów gospodarczych na wprowadzone narzędzia interwencyjne. Pasywna polityka fiskalna polega na wykorzystaniu właściwej niektórym instrumentom wrażliwości na zmiany poziomu dochodu narodowego, zatrudnienia i innych wielkości ekonomicznych. Instrumenty te to automatyczne stabilizatory koniunktury. Ich automatyzm polega na tym, że: po ich zatwierdzeniu zaczynają działać bez konieczności wprowadzania częstych korekt na skutek zmian sytuacji gospodarczej, siła i zakres ich działania zależy niemal wyłącznie od skali zmian poziomu aktywności gospodarczej. Do najważniejszych automatycznych stabilizat. koniunktury należą: podatki od dochodów ludności, podatki od przedsiębiorstw, podatki pośrednie (nakładane na art. konsumpcyjne), zasiłki dla bezrobotnych i inne formy świadczeń społecznych, programy pomocy dla rolnictwa. Stabilizatory nie stwarzają jednak warunków do zmiany istniejącej sytuacji gospodarczej. Powodują deficyt budżetowy w okresie recesji i nadwyżki budżetowe w okresach ożywienia.
DEFICYT BUDŻETOWY I DŁUG PUBLICZNY Podstawowym źródłem pokrywania poważnej części deficytu budżetowego jest dług publiczny zaciągany w bankach. Dług publiczny jest finansowym zobowiązaniem państwa z tytułu zaciągniętych pożyczek oraz innych form działalności, w wyniku których państwo płaci odszkodowanie. Biorąc pod uwagę źródła zaciągania długu można mówić o długu publicznym krajowym i zagranicznym. Systematyczny wzrost rozmiarów długu publicznego prowadzi do wzrostu kosztów jego obsługi, głównie z powodu wysokiego oprocentowania pożyczek państwowych. Następstwem wewnętrznego zadłużenia jest redystrybucja dochodu narodowego w obrębie danego społeczeństwa. Wzrastające koszty obsługi długu publicznego obciążają płatników podatków. Efekty z tytułu zadłużenia zagranicznego zależą od sposobu wykorzystania pożyczek. Jeżeli pożyczki przeznaczone są na inwestycje, które umożliwiają wzrost dochodu narodowego oraz efektywny eksport, to istnieją realne szanse na unowocześnienie gospodarki i szybką spłatę kredytów. Natomiast jeżeli pożyczki zostaną wykorzystane na nieefektywne programy inwestycyjne lub na cele konsumpcyjne, ciężar długu publicznego ponoszą przyszłe pokolenia.
BUDŻET PAŃSTWA W POLSCE W OKRESIE TRANSFORMACJI GOSPODARKI Zmiany zachodzące w Polsce od 1989r. miały wpływ na stan finansów publicznych i doprowadziły do zjawiska określanego mianem kryzysu budżetu państwa. Na malejącą wydajność dochodów budżetowych wpłynęły następujące czynniki: 1. Spadek rentowności przedsiębiorstw z 29,4% w 1990 do 4,8% w 1991 i 2,2% w 1992 doprowadził do poważnego zmniejszenia zdolności podatkowej podmiotów gospodarczych. 2. Szeroki zakres ulg i zwolnień podatkowych dotyczących sektora prywatnego. 3. Duża skłonność przedsiębiorstw prywatnych do unikania opodatkowania podatkiem dochodowym m.in. przez: - nieujawnianie części uzyskiwanych przychodów, - manipulowanie wysokością i strukturą kosztów, - zatrudnianie części pracowników na czarno. 4. Niska sprawność systemu podatkowego i celnego, który wraz z liberalizacją handlu zagranicznego oraz tworzeniem warunków szybkiego rozwoju sektora prywatnego stał się bardzo nieszczelny. Po stronie dochodów budżetowych coraz trudniej jest znaleźć pozycje, które można by zwiększyć. Podstawowym warunkiem trwałego wzrostu dochodów budżetowych jest utrzymanie na dłuższą metę możliwie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. Po stronie wydatków trudno z kolei znaleźć pozycje które można by zmniejszyć. Dotyczy to np. wydatków sztywnych (na obsługę zadłużenia krajowego i zagranicznego oraz dopłaty do ubezpieczeń społecznych).