MONITORING SYSTEMU EDUKACJI FORMALNEJ Z PERSPEKTYWY EDUKACJI ANTYDYSKRYMINACYJNEJ Natalia Sarata, Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej

MONITORING SYSTEMU EDUKACJI FORMALNEJ Z PERSPEKTYWY EDUKACJI ANTYDYSKRYMINACYJNEJ Natalia Sarata, Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej Wprowadzenie Niniejszy dokument przedstawia metodologię monitoringu systemu edukacji formalnej (SEF) z perspektywy antydyskryminacyjnej, przygotowaną w ramach projektu Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej () Wielka nieobecna o edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce. Metodologia została opracowana po to, by możliwe było zrealizowanie pierwszego w Polsce kompleksowego badania systemu edukacji formalnej z perspektywy edukacji antydyskryminacyjnej. Edukacja antydyskryminacyjna w rozumieniu to każde świadome działanie podnoszące wiedzę, umiejętności i wpływające na postawy, które ma na celu przeciwdziałanie dyskryminacji i przemocy oraz wspieranie równości i różnorodności. Edukacja antydyskryminacyjna rozwija wiedzę na temat mechanizmów dyskryminacji i wykluczenia, buduje kompetencje przeciwdziałania dyskryminacji, rozwija wiedzę na temat grup dyskryminowanych oraz ruchów emancypacyjnych, wzmacnia grupy i osoby dyskryminowane i wykluczone na zasadach włączania i upodmiotowienia. Zrealizowanie badania uwzględniającego tę perspektywę jest konieczne, by zaplanować proces włączania perspektywy antydyskryminacyjnej do edukacji formalnej, w której jak dotąd takiego spojrzenia, a także uznania dla znaczenia równości i różnorodności, brakuje. Tymczasem tylko włączająca, wrażliwa na różnice, wspierająca różnorodność i przeciwdziałająca dyskryminacji edukacja pozwoli na rozwój społeczeństwa otwartego na inność, odżegnującego się od ksenofobicznych treści i aktywnie działającego na rzecz równości. Stąd inicjatywa szczegółowego przyjrzenia się różnym aspektom systemu edukacji formalnej w Polsce, która stworzy podstawy do pracy nad długoterminowym włączaniem perspektywy EA w proces kształcenia członków i członkiń społeczeństwa otwartego na różnice. Nie jest to pierwsza próba zbadania systemu edukacji formalnej. Zrealizowane dotąd zostały cenne inicjatywy analizujące wybrane aspekty SEF pod kątem wybranych przesłanek dyskryminacji. Przykłady dotąd prowadzonych działań to: badania stopnia włączenia perspektywy płci w edukacji zrealizowane przez Ewę Rutkowską i Magdalenę Środę w ramach projektu Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) opublikowane w raporcie Polityka równości płci. Polska 2007, to także dwa raporty Fundacji Feminoteka: Ślepa na płeć edukacja równościowa po polsku. Raport krytyczny (Warszawa 2008) pod red. Anny Dzierzgowskiej i Ewy Rutkowskiej, w publikacji Brak misji na wizji i wizji w edukacji. Media publiczne i polityka edukacyjna na rzecz równości płci. Raport pod red. Joanny Piotrowskiej (Warszawa 2009). Przesłanki płci w wybranych aspektach SEF dotyczą także m.in. badania Grzegorza Mazurkie-wicza 1

opublikowane w książce Kształcenie chłopców i dziewcząt. Naturalny porządek, nierówność czy dyskryminacja? (Kraków 2005), Doroty Pauluk Modele ról kobiety w podręcznikach do wychowania seksualnego (Kraków 2005), a także Płeć kulturowa nauczycieli. Funkcjonowanie w roli zawodowej Marioli Chomczyńskiej-Rubachy i Krzysztofa Rubachy (Kraków 2007) i Doroty Pankowskiej Wychowanie a role płciowe (Gdańsk 2005). W innym obszarze działania związane z perspektywą antydyskryminacyjną w SEF zrealizowało Stowarzyszenie Przeciw Antysemityzmowi i Ksenofobii Otwarta Rzeczpospolita, analizując w ramach projektu Szkoła otwartości (2002-2004) podręczniki do wybranych przedmiotów pod katem poszanowania różnic etnicznych, religijnych i światopoglądowych. Wiele innych badań i działań edukacyjnych skierowanych na wprowadzenie perspektywy antydyskryminacyjnej do edukacji formalnej zostało zrealizowanych przez różnorodne organizacje pozarządowe, grupy i instytucje spoza systemu edukacji formalnej. Są one ważnym punktem odniesienia dla możliwie jak najbardziej wyczerpujących badań systemu edukacji formalnej, łączących różne przesłanki dyskryminacji i różne obszary SEF. Jednak mimo ich innowacyjności i wagi dla przeciwdziałania dyskryminacji i wspierania różnorodności, wpływ tych rozproszonych, nieskorelowanych ze sobą badań dotyczących tylko wybranych aspektów SEF i wybranych przesłanek dyskryminacji, realizowanych w różnym czasie, jest ograniczony. Edukacja antydyskryminacyjna nadal pozostaje wielką nieobecną, którą nie interesują się instytucje systemowo odpowiedzialne za system kształcenia w Polsce. Dlatego też Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej w ramach projektu Wielka nieobecna o edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce stara się połączyć perspektywę różnorodnych inności, nie koncentrując się na pojedynczych przesłankach, lecz starając się uwzględniać w realizowanych działaniach możliwie jak najwięcej czynników dyskryminacji. Także zasięg działań zaplanowany został bardzo różnorodnie od badań podstaw programowych, podręczników przez analizę kursów pedagogicznych dla nauczycieli/lek czynnych zawodowo, analizę oferty studiów podyplomowych, ofertę publicznych placówek doskonalenia nauczycieli/lek i badania fokusowe nauczycieli/lek po zgromadzenie bazy dobrych praktyk dotyczących edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej. Kolejnym krokiem będzie całościowy monitoring systemu edukacji z perspektywy edukacji antydyskryminacyjnej, do czego przyczynkiem ma stać się niniejszy dokument. Monitoring został zaplanowany jako działanie długoterminowe i cykliczne, powtarzane co 2-5 lat. W zależności od zasobów finansowych i ludzkich, może trwać od 12 do 24 miesięcy. Pierwsze badanie poprowadzone w ramach zaproponowanych obszarów pozwoli na sporządzenie swoistego raportu wyjścia, możliwość zestawiania wyników w czasie stworzy podstawę do oceniania postępów we wdrażaniu perspektywy edukacji antydyskryminacyjnej do SEF. Powtarzanie badania da także możliwość dostarczania decydentom/tkom odpowiedzialnym za kształt systemu edukacji w Polsce szczegółowej i regularnie 2

aktualizowanej wiedzy w obszarze badania. Będzie ono zatem stanowiło nie tylko samo w sobie narzędzie badawcze, lecz także potencjalne narzędzie zmiany. Układ dokumentu Dokument ten prezentuje analizę systemu edukacji formalnej z perspektywy edukacji antydyskryminacyjnej prowadzoną w czterech obszarach: A. Prawne regulacje systemu edukacji formalnej, B. System kształcenia nauczycielek/li, pedagożek/gów, C. Nauczyciele/lki, pedagożki/dzy w pracy, D. Uczniowie i uczennice w szkole. Dokument koncentruje się przede wszystkim na systemie oświaty nadzorowanym przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Do szkolnictwa wyższego podległego Ministerstwu Nauki i Szkolnictwa Wyższego odwołuje się tylko przy okazji analizy obszarów systemu kształcenia kadry pedagogicznej na kierunkach o profilach pedagogicznych / nauczycielskich (Decyzja o ograniczeniu obszarów badania do przede wszystkim tych związanych z systemem oświaty zarządzanym przez MEN wiąże się m.in. ze znaczącą autonomią uczelni wyższych próby oddania spójnego obrazu edukacji antydyskryminacyjnej w systemie szkolnictwa wyższego i monitorowania zmian w jego obszarze mogłyby stanowić temat odrębnego projektu). W każdym z wyżej wymienionych 4 obszarów dokument wyznacza zakres proponowanego badania i określa źródła danych. Narzędzie to zakłada możliwość realizowania działań w porozumieniu z innymi organizacjami pozarządowymi, na przykład w ramach aktywności powołanej przez Koalicji na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej. Sugeruje także, czy dane działanie może być wykonane samodzielnie przez Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej (lub inne podmioty Koalicji) jako organizację pozarządową, czy dla reprezentatywności wyniku powinno być zrealizowane we współpracy z władzami oświatowymi. Na przykład w niewielkim stopniu możliwe do samodzielnego przeprowadzenia przez Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej jest globalne zbadanie sytuacji w poszczególnych szkołach (część C. 6-13 i D. 2-6). W tym obszarze badanie koncentruje się na bardzo szczegółowych zagadnieniach związanych z wewnętrznym, indywidualnym funkcjonowaniem szkół w Polsce i niemożliwe jest przeprowadzenie takiego badania przez a) instytucję działającą pojedynczo, b) organizację pozarządową zewnętrzną wobec systemu edukacji formalnej. Dlatego działania bezpośrednio związane z funkcjonowaniem 3

szkoły, a w jej ramach m.in. programów wychowawczych, profilaktycznych, przygotowania nauczycieli/lek do prowadzenia edukacji antydyskryminacyjnej, poziomu wiedzy uczniów/czennic wszędzie tam, gdzie badane są nie tyle ramy prawne funkcjonowania EA w systemie edukacji formalnej, lecz sytuacja w pojedynczej szkole, niereprezentatywna dla innych szkół badania powinny być realizowane we współpracy z resortem edukacji. Może się to odbyć np. poprzez włączenie tych zagadnień do Systemu Ewaluacji Oświaty. samodzielnie może natomiast realizować działania związane z analizą prawa, podstaw programowych, wymagań wobec nauczycieli/lek, zawartości podręczników tego, do czego dostęp może uzyskać, nie będąc podmiotem systemu edukacji formalnej. 4 Wyzwania i dylematy Właśnie ograniczony dostęp do systemu edukacji formalnej to jedno z wyzwań stojących przed (i innymi organizacjami pozarządowymi), związanych z realizacją badania. W związku z tym całościowa realizacja badania (np. przeprowadzenie badania we wszystkich szkołach) nie będzie możliwa już za pierwszym razem, lecz dopiero z czasem, w miarę nawiązania współpracy z Ministerstwem Edukacji Narodowej i jego agendami. Możliwe będzie jednak zrealizowanie badania w wybranych szkołach (obszary B i C), wycinkowo, po to, by ujawnić trendy i lepiej rozpoznać punkty wpływu na system w celu wprowadzenia równościowej zmiany. Zatem dylemat związany z tym, czy planować i realizować jak najbardziej wyczerpujący system monitoringu, który pod względem zasięgu i głębokości całkowicie odda stan edukacji antydyskryminacyjnej w SEF, czy też pracować nad podstawową, możliwą do prostego, niskokosztowego realizowania, rozwiązany został następująco: prezentowany dokument opisuje możliwie jak najwięcej obszarów do analizy, by zachować ogląd całości systemu, niemniej poszczególne zakresy będą poddawane badaniu w zależności od zasobów finansowych, którymi organizacja (organizacje) operuje w ograniczonym zakresie (w porównaniu z administracją państwową), a także od możliwości czasowych. Innym dylematem jest decyzja, czy monitorować tylko to, co jest, czy jednak odwoływać się także do tego, czego brakuje proponować własną wizję tego, jak powinien wyglądać system edukacji formalnej z perspektywy antydyskryminacyjnej. Dlatego właśnie w wielu obszarach niniejszego narzędzia pytania do analizy mają za zadanie sprawdzić, czy jakieś rozwiązanie, akt prawny, procedura w ogóle istnieją, a dopiero w następnym kroku określić, jaka jest zawartość merytoryczna czy antydyskryminacyjny potencjał tego przepisu czy mechanizmu. Ponieważ z wieloletniego doświadczenia organizacji pozarządowych i ekspertów/ek wynika, że wielu rozwiązań stosowanych w innych krajach w Polsce brakuje, początkowo narzędzie to będzie służyło jako środek rozpoznania i

unaocznienia tych braków i białych plan na antydyskryminacyjnej mapie systemu edukacji formalnej. Mamy nadzieję, że z czasem odpowiedź na pytanie czy jest? coraz częściej będzie twierdząca i koncentracja w badaniu będzie mogła przenieść się na jakościową analizę już istniejących rozwiązań jaki jest przekaz?. Kolejny dylemat związany z wyznaczeniem obszarów monitoringu to decyzja o włączeniu do badania lub nie rodziców i opiekunów prawnych, ich nastawień do wartości, jakimi są równość i różnorodność. Rodzice i opiekunowie prawni mają ogromny wpływ na kształtowanie postaw szacunku dla różnic i inności, jednak ze względu na znaczącą trudność w dotarciu do tej grupy z badaniem, na ten moment nie została ona ujęta w narzędziu. Niemniej narzędzie to będzie zmieniać się w czasie, będzie w zamierzeniu poszerzane o kolejne obszary wraz z rozwojem edukacji antydyskryminacyjnej w ramach systemu edukacji formalnej. Stąd w momencie zwiększenia dostępności rodziców jako grupy możliwej do zbadania, grupa ta zostanie włączona do niniejszego narzędzia. Część pytań postawionych w niniejszym dokumencie odnosi się do danych wrażliwych, których dostępność jest niewielka lub żadna. Do takich danych należą np. pytania o wyznanie nauczycieli/lek, ich pochodzenie etniczne czy orientację psychoseksualną. Posiadanie takich danych dałoby prawdopodobnie wyraźniejszy ogląd tego, jak zróżnicowana jest grupa nauczycieli/lek, pedagogów/żek, którzy pracują w systemie edukacji formalnej podtrzymującym mit monolityczności polskiego społeczeństwa. Należy jednak jasno podkreślić, że narzędzie to nie dąży do ujawnienia wszystkich różnic, w tym tych, których ujawnienie może być traktowane jako osobiście zagrażające w kontekście pracy w szkole czy życia w społeczności cel tego pytania jest raczej edukacyjny: nauczyciele/lki, pedagodzy szkolni i pedagożki także należą do grup mniejszościowych, także funkcjonują ze swoimi ujawnionymi i nie różnicami w ramach systemu edukacji, który jak dotąd perspektywy szacunku dla różnorodności nie wdraża i nie realizuje. W wierzymy, że realizowane przez nas działania, w tym monitoring systemu edukacji formalnej z perspektywy edukacji antydyskryminacyjnej, staną się narzędziami zmiany. 5

A. Prawne regulacje związane z funkcjonowaniem systemu edukacji formalnej oraz działalność instytucji odpowiedzialnych Obszar Pytanie Źródła danych Realizacja 1. Otoczenie prawne systemu edukacji formalnej 2. Prawo specyficzne w ramach systemu edukacji formalnej Czy w Konstytucji regulowana jest kwestia równości i niedyskryminacji? Czy istnieje ustawa horyzontalna regulująca działania na rzecz równości i różnorodności programująca działania na rzecz równości ( ustawa równościowa )? Czy ustawa obejmuje swoim działaniem / wyłącza ze swojego działania system edukacji formalnej? W jakim zakresie? Jaka jest treść zapisów związanych z edukacją antydyskryminacyjną? Jakie przesłanki dyskryminacji są wskazane 1, jakie nie są? Czy istnieje apolityczne, niezależne centrum kompetencji w zakresie edukacji antydyskryminacyjnej na poziomie administracji centralnej / działające we współpracy z administracją centalną? Czy prowadzi analizy, konsultacje, wydaje rekomentacje związane z edukacją antydyskryminacyjną w systemie edukacji formalnej? Czy w ramach systemu edukacji funkcjonuje osobna ustawa ( tematyczna dla SEF) regulująca działania na rzecz równości i przeciw dyskryminacji w tym obszarze? Jakie ustawa stawia sobie cele? Jakich przesłanek dotyczy? Jakich nie dotyczy? Czy istnieje dokument odnoszący się wprost do polityki równych szans w systemie edukacji formalnej? Czy istnieją programy ministerialne odnoszące się do profilaktyki dyskryminacji i przemocy, w tym przemocy motywowanej uprzedzeniami? Czy prowadzone są badania uczestnictwa w systemie edukacji formalnej na wszystkich poziomach i we wszystkich obszarach z podziałem na płeć, sprawność, etniczność, narodowość, wyznanie / bezwyznaniowość i inne przesłanki? Analiza stanu prawnego i analiza treści dokumentów: - Konstytucja RP z 1997 r. - Ustawa o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania z dn. 29 października 2010r. - Inne akty prawne właściwe ds. równego traktowania Analiza stanu prawnego, analiza treści dokumentów: - Akty prawne regulujące funkcjonowanie systemu edukacji formalnej odnoszące się do przeciwdziałania dyskryminacji i wspierania różnorodności (jeśli dostępne) Analiza danych zastanych: - Dane Głównego Urzędu Statystycznego dotyczące systemu edukacji formalnej (jeśli dostęne) 6 1 Ilekroć w tekście pojawia się sformułowanie przesłanki dyskryminacji, odwołuje się ono do listy przesłanek dyskryminacji wymienionych w definicji edukacji antydyskryminacyjnej przyjętej przez Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej (patrz str. 1).

3. Równość i przeciwdziałanie dyskryminacji jako kwestia horyzontalna w systemie edukacji formalnej 4. Działania instytucji odpowiedzialnych / administrujących oświatą: MEN, władze wojewódzkie, instytucje nadzoru pedagogicznego, samorządy lokalne / organy prowadzące szkoły Czy w aktach prawnych regulujących działanie systemu edukacji formalnej w Polsce znajdują się treści związane z przeciwdziałaniem dyskryminacji i podejmowaniem działań na rzecz równości? Czy wprost wymienione są konkretne przesłanki dyskryminacji? Jakie? Jakich brakuje? Czy w ramach tych aktów prawnych pojawiają się odwołania do wybranego światopoglądu, czy zawierają one odwołania do różnorodnych światopoglądów (pluralizm światopoglądowy) lub są neutralne światopoglądowo? Czy badanie jakości kształcenia zakłada ewaluację edukacji pod kątem antydyskryminacyjnym? a. Organy: Czy w ramach instytucji odpowiedzialnych zostały powołane i funkcjonują organy (grupy robocze, wydziały, jednostki) ds. wspierania równości, przeciwdziałania dyskryminacji i przemocy w obszarze edukacji? Jeśli nie, to czy inne organy mają te zadania w swoich kompetencjach? Do jakich organów zostały przypisane kompetencje w tym obszarze (jeśli zostały)? W jakim trybie pracują? Jakie dokumenty wydały? Analiza stanu prawnego i analiza treści podstawowych aktów prawnych regulujących funkcjonowanie systemu edukacji formalnej: - Ustawa o systemie oświaty (1991 ze zmianami) - Karta Nauczyciela (1982 ze zmianami) - Właściwe przepisy dotyczące ewaluacji jakości edukacji (zawarte w innych aktach prawnych np. w Ustawie o systemie oświaty lub jako osobny akt prawny) oraz rozporządzenia do powyższych aktów prawnych - Program rozwoju edukacji na terenach wiejskich 2009-2013 - Struktura MEN - Struktura systemu nadzoru pedagogicznego (kuratoriów oświaty) - Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z z dnia 7 października 2009 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego - Struktura wojewódzkich departamentów / wydziałów właściwych ds. oświaty - Struktura samorządowych departamentów / wydziałów właściwych ds. oświaty / organów prowadzących szkoły 7 Analiza treści: - Dokumenty przygotowane przez jednostki ds. wspierania równości b. Programy: Czy instytucje odpowiedzialne realizują wydzielone programy na rzecz przeciwdziałania dyskryminacji i wspierania równości w odniesieniu do edukacji i obsługi edukacji? Czy programy te mają - Osoby reprezentujące instytucje odpowiedzialne ds. edukacji - Programy i projekty realizowane przez instytucje odpowiedzialne (informacje na stronach instytucji)

charakter cykliczny? Czy prowadzone są przez MEN, władze wojewódzkie, instytucje nadzoru pedagogicznego, organy prowadzące szkoły bazy dobrych praktyk z zakresu edukacji antydyskryminacyjnej? Jakich przesłanek dyskryminacji i obszarów funkcjonowania systemu edukacji formalnej one dotyczą? c. Podnoszenie kompetencji: Czy osoby zatrudnione i / lub decyzyjne w wydziałach właściwych ds. edukacji uczestniczą w szkoleniach i programach podnoszących poziom wiedzy, wrażliwości i dostarczających umiejętności związanych z perspektywą antydyskryminacyjną w edukacji? Czy skierowana do nich oferta edukacyjna dotyczy tych wszystkich trzech wymiarów (wiedza, świadomość, umiejętności)? Czy oferta kształceniowa i kwalifikacyjna dla wizytatorów/wizytatorek zawiera treści związane z edukacją antydyskryminacyjną? Jakich przesłanek dyskryminacji dotyczy, jakich nie? d. Współpraca / konsultacje: Czy instytucje odpowiedzialne współpracują konsultacyjnie z partnerami społecznymi w zakresie wprowadzania / wspierania perspektywy antydyskryminacyjnej do edukacji? Czy angażują się w działania realizowane w partnerstwach z innymi podmiotami? Jakich przesłanek takie działania dotyczą? - Osoby reprezentujące instytucje, zaangażowane w realizację programów Analiza treści: - Bazy dobrych praktyk - Osoby odpowiedzialne na poziomie instytucji odpowiedzialnych za administrowanie oświatą na poziomie poszczególnych instytucji wymienionych w tej części dokumentu. - Oferta szkoleniowa skierowana do osób reprezentujących instytucje odpowiedzialne za administrowanie oświatą, zapewniana przez te instytucje dla swojego personelu. - Dokumenty programowe przygotowywane przez instytucje odpowiedzialne - Komunikaty instytucji odpowiedzialnych z prowadzonych konsultacji - Analiza programów i projektów realizowanych w partnerstwach 8 e. Wsparcie: Czy dotowane finansowo, wspierane patronacko przedsięwzięcia edukacyjne (publikacje, konferencje, programy, projekty, akcje, - Reprezentanci/tki instytucji odpowiedzialnych - Reprezentantki/ci partnerów społecznych, z doświadczeniem współpracy z instytucjami odpowiedzialnymi (np. nauczycielskie związki zawodowe, branżowe organizacje pozarządowe o charakterze edukacyjnym, eksperci / ekspertki) Analiza treści dokumentów instytucji odpowiedzialnych (np. dokumentacja dot. naboru wniosków o dofinansowanie, wyniki konkursu, charakterystyka

imprezy itp.) dotyczą zagadnień związanych z przeciwdziałaniem dyskryminacji i wspieraniem równości? Jakich przesłanek dotyczą, jakich nie dotyczą? Na jaką skalę są realizowane - zasięg terytorialny, czas trwania, rodzaj wsparcia (finansowe, niefinansowe), wysokość wsparcia? f. Komunikacja: Czy w komunikowaniu się instytucji odpowiedzialnych odnaleźć można wątki związane z komunikowaniem znaczenia zasady równości i przeciwdziałania dyskryminacji? Czy instytucje odpowiedzialne zajmują stanowisko w sytuacjach naruszeń tej zasady w systemie edukacji formalnej? Jeśli tak, to w odniesieniu do jakich przesłanek dana instytucja komunikuje swoje stanowisko? dofinansowanych projektów) Wywiady - osoby odpowiedzialne za wspieranie inicjatyw na poziomie instytucji odpowiedzialnych - reprezentanci/tki wspieranych instytucji Analiza treści: - stron www instytucji odpowiedzialnych - materiałów i komunikatów prasowych - wypowiedzi reprezentantów/tek instytucji Wywiad z rzecznikiem/czką prasowym/wą danej instytucji 9 B. System kształcenia nauczycielek/li, pedagożek/gów Obszar Pytanie Źródła danych Realizacja 1. Studia pedagogiczne / kursy pedagogiczne a. Program: Czy standardy kształcenia nauczycieli zawierają odniesienia od wspierania równości, przeciwdziałania dyskryminacji i przemocy, w tym przemocy motywowanej uprzedzeniami? Czy program studiów pedagogicznych / nauczycielskich / kursów pedagogicznych zawiera osobne przedmioty związane z przeciwdziałaniem dyskryminacji / wspieraniem równości / edukacją antydyskryminacyjną? Czego dotyczą? Czy treści z tego zakresu pojawiają się w ramach innych przedmiotów? W jakich proporcjach? W ramach jakich przedmiotów? Czy wewnętrzne badania jakości systemu kształcenia na uczelniach pedagogicznych zawierają / ewaluują treści związane z prowadzeniem edukacji antydyskryminacyjnej i przeciwdziałaniem dyskryminacji w edukacji? b. Podręczniki: Czy podręczniki pedagogiczne zawierają treści antydyskryminacyjne? Jakich przesłanek te treści dotyczą? W - Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu (z dn. 7 września 2004 r.) w sprawie standardów kształcenia nauczycieli - Programy studiów na uczelniach pedagogicznych - Programy kursów pedagogicznych - Programy zajęć w ramach studiów pedagogicznych / nauczycielskich / kursów pedagogicznych - Dokumenty uczelniane dotyczące badania jakości kształcenia Wywiad z reprezentantką/tem zespołu ds. jakości kształcenia na uczelni pedagogicznej - Akademickie podręczniki pedagogiczne

2. Oferta ośrodków doskonalenia nauczycieli 3. Studia podyplomowe jakich proporcjach do innych tematów? c. Przygotowanie kadry: Czy kadra posiada wiedzę o mechanizmach dyskryminacji i wrażliwość na różnorodność? Jaki jest poziom wiedzy z zakresu edukacji antydyskryminacyjnej wśród osób prowadzących zajęcia? Jaki jest poziom akceptacji zasad niedyskryminacji i równości? d. Organy ds. dyskryminacji / równości szans: Czy są i czego dotyczą programy wyrównujące szanse realizowane przez uczelnie? Czy na uczelniach pedagogicznych działają organy / osoby kontaktowe ds. dyskryminacji / grup mniejszościowych / w gorszym położeniu? Jaki jest zakres ich kompetencji? Jakimi przesłankami się zajmują, jakimi nie? e. Zajęcia dodatkowe: Czy na danym wydziale / kierunku pedagogicznym działają koła studenckie poruszające wątki z zakresu edukacji antydyskryminacyjnej? Jakie działania prowadzą? Z jakimi ograniczeniami i szansami ze strony uczelni, samorządu studenckiego się spotykają? Czy są działania trudne do zrealizowania / tematy słabo obecne? f. Czy są dostępne szkolenia podnoszące kompetencje z zakresu edukacji antydyskryminacyjnej i przeciwdziałania przemocy, w tym przemocy motywowanej uprzedzeniami? Jakich przesłanek dotyczą, do jakich przesłanek się nie odnoszą? W jakiej skali? Jeśli powyższe wątki są włączone w inne (jakie) szkolenia, to w jakich proporcjach? Czy dostępne są szkolenia / kursy odnoszące się wprost do ukrytego programu nauczania szkól i nauczycieli/lek? Jaka jest dostępność oferty koszt, czas trwania, usytuowanie geograficzne? g. Czy są dostępne studia podyplomowe z zakresu przeciwdziałania dyskryminacji i wspierania równości i różnorodności, skierowane do nauczycieli/lek, pedagogów/żek i - Osoby prowadzące zajęcia - Studentki/ci - Osoby pracujące w biurach ds. studenckich - Osoby pracujące w biurach ds. osób niepełnosprawnych - Osoby w roli pełnomocników/czek ds. równości i niedyskryminacji - Koła naukowe i sekcje kół działające przy samorządach studenckich - Aktywność kół i sekcji - Reprezentanci/tki kół prowadzących działania z obszaru edukacji antydyskryminacyjnej - Reprezentanci/tki samorządu studenckiego odpowiedzialni za kontakty z kołami - Opiekunki/nowie kół i sekcji kół Analiza oferty szkoleniowej, np.: - Ośrodek Rozwoju Edukacji, - lokalne ośrodki doskonalenia nauczycieli publiczne i prywatne, - strony www, ulotki, dostępne dokumenty programowe, harmonogramy zajęć - z osobami programującymi ofertę - oferta studiów podyplomowych realizowanych przez polskie uczelnie i instytuty badawcze 10

osób administrujących oświatą? Jakich przesłanek dotyczą? Czy włączają horyzontalnie różne przesłanki, czy koncentrują się na jednej? Jakie treści i umiejętności praktyczne przekazują? Jaka jest ich dostępność koszt, czas trwania, umiejscowienie geograficzne? C. Nauczyciele/lki, pedagodzy/żki w pracy Obszar Pytanie Źródła danych Realizacja 1. Podstawy programowe Czy wśród kompetencji wymaganych od ekspertów/ek ds. podstaw programowych znajdują się te odwołujące się do wiedzy nt. wspierania równości i przeciwdziałania dyskryminacji? Jaka jest wiedza ekspertów/ek w tym zakresie? Czy w podstawach programowych pojawiają się wątki związane z równością i przeciwdziałaniem dyskryminacji? Czy preambuły podstaw programowych formułują cele w kategoriach kształtowania poprzez edukację postaw szacunku dla różnorodności i niedyskryminowania? Czy w podstawach programowych dostrzegana jest różnorodność dzieci pod kątem wywodzenia się z różnych grup (płeć, etniczność, sprawność, status ekonomiczny, narodowość itp.)? Czy odwołania do doświadczeń jakiejś grupy się nie pojawiają bądź pojawiają się szczególnie często? 2. Podręczniki Czy wśród kompetencji wymaganych od rzeczoznawców/czyń MEN ds. podręczników dopuszczanych do użytku znajdują się te odwołujące się do wiedzy nt. wspierania równości i przeciwdziałania dyskryminacji? Jaka jest wiedza rzeczoznawców/czyń w tym zakresie? Czy wytyczne MEN dla rzeczoznawców/czyń i informacje kierowane do wydawców zawierają odniesienia do edukacji antydyskryminacyjnej? Czy opinie kwalifikacyjne podręczników szkolnych przygotowywane przez rzeczoznawców/czynie MEN zawierają odniesienia do braku / obecności treści antydyskryminacyjnych? Czy podręczniki używane przez nauczycieli/lki zawierają treści dyskryminujące, odwołują się do uprzedzeń i stereotypów? Czy posługują się językiem wrażliwym na różnice? Czy są wybierane pod kątem - Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (wraz z załącznikami podstawy programowe) - Lista autorów/rek podstaw programowych - Ramy i treść konkursów na nowe podstawy programowe - Autorzy/rki podstaw programowych - Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 8 czerwca 2009 r. w sprawie dopuszczania do użytku w szkole programów wychowania przedszkolnego i programów nauczania oraz dopuszczania do użytku szkolnego podręczników - Informacje MEN dla wydawców/czyń podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego - List pani Katarzyny Hall, Minister Edukacji Narodowej, do rzeczoznawców podręczników do kształcenia ogólnego z dn. 24.02.2011, http://www.men.gov.pl/index.php?option=com_conten t&view=article&id=2036%3alist-pani-katarzyny-hall- 11

odzwierciedlania szacunku dla różnorodności? Jak reprezentowane są w nich treści związane z edukacją do równości i niedyskryminacji? Jakie ukryte programy nauczania obecne są w podręcznikach? Odniesienia do jakich przesłanek są w nich zawarte, a do jakich nie? W jakich proporcjach? Jaki jest koszt podręczników? Jak często zmieniane są treści w podręcznikach, uniemożliwiające zakup tańszych podręczników używanych? minister-edukacji-narodowej-do-rzeczoznawcow- podrcznikow-do-ksztacenia-ogolnego- &catid=232%3aksztacenie-i-kadra-ksztacenie-ogolnepodrczniki-i-programy-nauczania&itemid=292 - Lista rzeczoznawców/czyń dostępna w MEN - Podręczniki dopuszczone do użytku przez MEN na podstawie opinii rzeczoznawców/czyń - Opinie kwalifikacyjne podręczników szkolnych - Ceny podręczników - Analiza porównawcza kolejnych wersji podręczników (pod kątem powtarzających się i nowych treści) 12 3. Inne stosowane materiały edukacyjne 4. Oferta organizacji pozarządowych Czy nauczyciele/lki, pedagodzy/żki znają publikacje / materiały dot. edukacji antydyskryminacyjnej opublikowane poza systemem edukacji formalnej (np. przez NGOsy)? Czy używają ich w swojej pracy? Jakich przesłanek dotyczą te materiały / publikacje? Jakie szkolenia z zakresu edukacji antydyskryminacyjnej są oferowane przez organizacje pozarządowe? Jakich przesłanek dotyczą? Jaka jest ich dostępność koszt, czas trwania, umiejscowienie geograficzne? Jakie jest zainteresowanie udziałem w ofercie ze strony nauczycieli/lek, pedagożek/gów? - Rzeczoznawcy/czynie MEN - Autorzy/rki zakwalifikowanych i niezakwalifikowanych podręczników - Reprezentanci/tki wydawców podręczników (pod kątem treści opinii kwalifikacyjnych) - Dostepne materiały poruszające wątki edukacji antydyskryminacyjnej przygotowane przez NGOsy i inne niezależne podmioty spoza systemu edukacji formalnej - Nauczyciele/lki, pedagodzy/żki - Oferta organizacji pozarządowych z zakresu edukacji antydyskryminacyjnej, skierowana do nauczycieli/lek, pedagożek/gów - przedstawiciele/lki organizacji pozarządowych realizujących działania dot. edukacji antydyskryminacyjnej na rzecz kadry pedagogicznej w ramach systemu edukacji formalnej

5. Awans zawodowy 6. Współpraca szkoły 7. Własne programy / inicjatywy szkoły 8. Statut szkoły, program wychowawczy szkoły 9. Wiedza, postawa, umiejętności, Czy przepisy dotyczące awansu zawodowego nauczycieli odnoszą się do kwestii związanych z edukacją antydyskryminacyjną? Czy zawierają opis standardów wiedzy, umiejętności i wrażliwości związanych ze wspieraniem równości i przeciwdziałaniem dyskryminacji i przemocy? Czy szkoła współpracuje z partnerami zewnętrznymi w kontekście edukacji antydyskryminacyjnej? Jeśli tak, to w odniesieniu do jakich przesłanek? W odniesieniu do jakich przesłanek nie prowadzi współpracy? Jak wybór przesłanek, wokół których kształtuje się współpraca, odzwierciedla lokalny kontekst społeczny? Czy szkoła sama realizuje zadania własne związane z edukacją antydyskryminacyjną, programy profilaktyki przemocy, w tym przemocy motywowanej uprzedzeniami? Czy realizowane są własne, niezależne projekty szkoły koncentrujące się wokół wątków związanych z przeciwdziałaniem dyskryminacji i wspieraniem równości? Do jakich przesłanek się odwołują? Czy odzwierciedlają lokalny kontekst społeczny, problemy lokalnego środowiska? Czy statut szkoły zawiera wątki antydyskryminacyjne? Czy stawia zadania związane z przeciwdziałaniem dyskryminacji i wspieraniem równości? Czy w programie wychowawczym szkoły pojawiają się wątki związane z przeciwdziałaniem dyskryminacji i wspieraniem równości jako celem edukacji? Czy te zagadnienia są poruszane na lekcjach wychowawczych? W jakiej skali? W odniesieniu do jakich przesłanek? Czy program wychowawczy konsultowany był z samorządem uczniowskim pod kątem wspierania i odzwierciedlania różnorodności uczniów/uczennic w danej szkole? Jakie są kompetencje kadry pedagogicznej w obszarze edukacji antydyskryminacyjnej? Czy nauczyciele/lki, pedagodzy/żki podnoszą swoje kompetencje w tym zakresie? Czy uczestniczą w - Karta Nauczyciela (1981) - Rozporządzenie z dnia 1 grudnia 2004 roku w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli z późniejszymi zmianami - Dyrektorzy/rki szkół - Działacze/czki lokalnych organizacji pozarządowych pracujących w obszarze edukacji antydyskryminacyjnej - strona www działalność szkoły, własne projekty realizowane przez szkołę - Treść dokumentów udostępnianych przez szkołę Wywiad: - Dyrektorzy/rki szkół - Pedagożki/pedagodzy - Uczniowie/uczennice zaangażowane w realizowane programy - Statut szkoły - Program wychowawczy szkoły Wywiad: - Dyrektor/ka szkoły jako osoba stojąca na czele rady pedagogicznej - Reprezentant/ka samorządu uczniowskiego - Wychowawcy/czynie klas - Porównanie Diagnozy Społecznej 2009 i Diagnozy Społecznej 2011 (stopień konserwatyzmu) Dla globalnego określenia sytuacji w tym obszarze konieczne podjęcie współpracy przez z MEN w ramach SEO. z MEN / SEO z MEN / SEO z MEN / SEO 13

tożsamości 10. Religia / etyka / uroczystości wyznaniowe 11. Oferta związków zawodowych kursach dokształcających, studiach podyplomowych, zajęciach dodatkowych z tego zakresu? Czy są przygotowani do pracy z osobami należącymi do różnorodnych grup, w tym grup mniejszościowych? W odwołaniu do jakich przesłanek? Jakie są własne przekonania kadry pedagogicznej w odniesieniu do kwestii związanych z edukacją antydyskryminacyjną? Jaki jest stopień konserwatyzmu kadry nauczycielskiej? Czy osoby należące do kadry pedagogicznej reprezentują różne grupy i są różnorodne pod względem przynależności do grup mniejszościowych / większościowych? W szczególności czy kadra pedagogiczna jest zróżnicowana pod względem płci, wieku, sprawności, etniczności, orientacji psychoseksualnej etc.? Jak te różne tożsamości rozkładają się w strukturze zatrudnienia i stopniach w hierarchii w szkole? Czy w szkole realizowane są lekcje religii? Jakiej / jakich? Czy procedura wyrażania chęci udziału dziecka w lekcjach religii jest zgodna z rozporządzeniem MEN (rodzice, których dzieci chodzą na lekcje religii, wyrażają pisemną zgodę)? Czy w szkole są dzieci zainteresowane uczęszczaniem na lekcje etyki? Czy są dla nich organizowane zajęcia? Czy w szkole w kontekście wyznaniowym realizowane są zajęcia dla różnych grup religijnych? Jaka oferta edukacyjna / pedagogiczna realizowana jest w odniesieniu do uczniów / uczennic wyznających inne religie bądź bezwyznaniowych w czasie trwania w szkole imprez wyznaniowych (np. w czasie obowiązkowych rekolekcji) Jakie działania w obszarze wsparcia kadry w zakresie edukacji antydyskryminacyjnej i przeciwdziałania przemocy podejmowane są przez związki zawodowe? Czy związki zawodowe konsultują MEN w zakresie edukacji antydyskryminacyjnej? Czy związki zawodowe komunikują znaczenie wątków antydyskryminacyjnych w pracy edukacyjnej w ramach systemu edukacji formalnej? Jeśli tak, to czy koncentrują się na konkretnych przesłankach? Jakich? Na jakich nie? Czy związki zawodowe dysponują ofertą wsparcia w sytuacji dyskryminacji, czy tworzą organy / grupy robocze / zespoły zadaniowe ds. przeciwdziałania dyskryminacji w systemie edukacji formalnej? - Globalne dane GUS dotyczące płci osób zatrudnionych w oświacie - Dane zamieszczone w dokumentach własnych poszczególnych szkół, np. strony www zróżnicowanie danych ze względu na płeć - kadra pedagogiczna szkoły, - reprezentantki/ci lokalnych ośrodków doskonalenia nauczycieli (pod kątem zainteresowania ofertą ODNów wśród lokalnej kadry pedagogicznej i stopnia jej wykorzystania) - Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych (lekcje religii) Wywiad: - Nauczyciel/ka religii - Nauczyciel/ka etyki - Dyrektor/ka szkoły - Przedstawiciele/lki lokalnych grup wyznaniowych - Uczniowie/uczennice - Oferta związków zawodowych - Materiały informacyjne związków zawodowych - Stanowiska w sprawach związanych z edukacją antydyskryminacyjną / materiały konsultacyjne Wywiad: - Przedstawiciel/ka związków zawodowych ds. edukacji antydyskryminacyjnej / przeciwdziałania dyskryminacji z MEN / SEO 14

12. Zarządzanie placówką edukacyjną 13. Grupy mniejszościowe Czy istnieje strategiczny plan rozwoju placówki oświatowej? Jeśli tak, to czy zostały w nim zawarte treści związane z włączaniem / wzmacnianiem edukacji antydyskryminacyjnej? Czy statut szkoły / plan rozwoju / inny dokument przewiduje powołanie osobnego organu lub osoby kontaktowej ds. równości? Czy taki organ (osoba kontaktowa, pełnomocnik/czka itp.) w placówce edukacyjnej został powołany? Czy w dla kadry pedagogicznej organizowane są szkolenia związane z różnymi aspektami przeciwdziałania dyskryminacji i wspierania równości w ramach planów rozwoju zawodowego pracowników placówki edukacyjnej? Jakich obszarów i jakich przesłanek dotyczą? Czy szkoła jako instytucja w relacjach zewnętrznych komunikuje wartości takie, jak szacunek dla równości i różnorodności i brak akceptacji dla dyskryminacji? Ze względu na jakie przesłanki? Czy w społeczności lokalnej mieszkają rodziny wywodzące się z mniejszości przedstawiciele/lki mniejszości narodowych / dzieci / młodzież uchodźcza? Czy w szkole uczą się przedstawiciele/lki mniejszości narodowych, etnicznych / dzieci, młodzież uchodźcza? Jeśli tak, to czy czy w placówce edukacyjnej zatrudnieni/ne są asystenci/asystentki kulturowe, asystenci/tki romskie/romscy? Czy program wychowawczy szkoły i treści nauczania odnoszą się do relacji między grupą większościową a mniejszościową w tym kontekście? Czy realizowane są programy wspierające grupy mniejszościowe? Czy są to programy obejmujące jedną specyficzną przesłankę, czy horyzontalnie różnorodne przesłanki dyskryminacji? Jakie? Jaka jest struktura płci, sprawności, pochodzenia etnicznego, narodowego, wyznania / bezwyznaniowości itp. w szkole? Czy społeczność szkolna odzwierciedla społeczność lokalną? Czy program wychowawczy szkoły i treści nauczania odzwierciedlają charakterystyki społeczności lokalnej? - Strategiczny plan rozwoju placówki edukacyjnej - Statut placówki edukacyjnej - Strategia komunikacyjna placówki edukacyjnej Wywiad: - dyrektor/ka szkoły lub inna osoba odpowiedzialna za planowanie działań edukacyjnych dla kadry pedagogicznej - Lokalny kontekst społeczny pod względem obecności osób wywodzących się z mniejszości narodowych, etnicznych, z grup uchodźczych - Program wychowawczy Wywiad: - Asysten/tka kulturowy/a, asystent/ka romski/a - Przedstawiciel/ka społeczności lokalnej, reprezentant/ka grupy mniejszościowej - Uczniowie/uczennice należące do grupy większościowej - Uczennice/uczniowie należące do grupy mniejszościowej - Pedagożka/pedagog szkolny - Dyrektor/ka szkoły z MEN / SEO z MEN / SEO 15

16 D. Uczniowie i uczennice w szkole Obszar Pytanie Źródła danych Realizacja 1. System oceniania 2. Zajęcia dodatkowe Czy system oceniania uwzględnia kwestie edukacji antydyskryminacyjnej? Czy tryb wystawiania oceny z zachowania powiązany jest z postawą ucznia/uczennicy w obszarze wspierania równości i przeciwdziałania dyskryminacji? Czy istnieją grupy / ośrodki / kółka zainteresowań uczniów / uczennic związane z wątkami antydyskryminacyjnymi i równościowymi? Czy działają regularnie? Jakie działania prowadzą? Czy ich aktywność jest prezentowana na forum szkoły i poza nią? Czy kadra pedagogiczna sprawująca nadzór nad grupami / kółkami posiada przygotowanie do prowadzenia / wspierania działań antydyskryminacyjnych? Proporcjonalnie do Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych - oferta zajęć dodatkowych Wywiad: - uczniowie/uczennice prowadzące/cy działalność w ramach zajęć dodatkowych - opiekunowie/ki kół zainteresowań z MEN / SEO

3. Samorządy uczniowskie ogólnej liczby uczniów / uczennic, jak wiele osób angażuje się w działania takich grup? Czy w szkole działa samorząd uczniowski? Czy istnieje statut / regulamin samorządu uczniowskiego? Czy zawiera on treści związane z przeciwdziałaniem dyskryminacji i budowaniem szacunku dla różnorodności? Czy działania uczniów / uczennic realizowane w ramach aktywności samorządowej odnoszą się do tych wątków? Czy decyzje podejmowane przez samorząd uczniowski są niezależne od władz placówki i demokratyczne? Czy szkoła wspiera działalność samorządu? Czy opiekun/ka samorządu uczniowskiego ma wiedzę, kompetencje i prezentuje postawy związane z przeciwdziałaniem dyskryminacji i akceptacją różnorodności? Czy samorząd jest konsultowany w sprawach programu wychowawczego, programów profilaktycznych? Czy projekty zewnętrzne skierowane na rozwijanie samorządności uczniowskiej włączają perspektywę antydyskryminacyjną? - statut / regulamin samorządu uczniowskiego - działania samorządu uczniowskiego Wywiad: - przedstawiciele/lki samorządu uczniowskiego - opiekun/ka samorządu uczniowskiego - dyrektor/ka szkoły, - ekspert/ka z zakresu rozwijania samorządności uczniowskiej (np. z Centrum Edukacji Obywatelskiej) z MEN / SEO 17 4. Polityka równych szans 5. Dostępność placówki 6. Wiedza, postawy, umiejętności Czy w strukturze placówki oświatowej istnieje osoba funkcyjna / organ ds. uczniowskich, który działa jako punkt kontaktowy, informacyjny, interweniujący w sytuacjach dyskryminacji? Czy informacja o takim stanowisku i jego kompetencjach podana jest do wiadomości publicznej w szkole, w szczególności do wiadomości uczniów / uczennic? Czy placówka dostępna jest dla uczniów / uczennic z różnymi rodzajami niepełnosprawności? Czy dostępne i dostosowane są wszystkie, czy tylko wybrane pomieszczenia jakie? Czy organizacja przestrzeni w pomieszczeniach umożliwia równe korzystanie z oferty edukacyjnej? Czy istnieją nieodpłatne środki transportu z i do placówki z oddalonych miejscowości? Jaki jest poziom wiedzy i świadomości uczniów / uczennic związanej z przeciwdziałaniem dyskryminacji i przemocy i szacunkiem dla różnorodności? Czy uczniowie / uczennice uczestniczą w zajęciach dodatkowych z tego zakresu? Czy organizowane są dla nich zajęcia w ramach programu nauczania, - funkcje i kompetencje poszczególnych osób w strukturze zatrudnienia w szkole, - kompetencje osoby kontaktowej ds. dyskryminacji Wywiad: - osoba kontaktowa ds. dyskryminacji - psycholog/psycholożka, pedagog/pedagożka szkolna - dostępność architektoniczna szkoły - organizacja przestrzeni w klasach - środki transportu - zaangażowanie uczniów / uczennic w zajęcia dodatkowe z zakresu przeciwdziałania dyskryminacji i przemocy - program nauczania pod kątem obecności treści z MEN / SEO z MEN / SEO z MEN / SEO

odnoszące się do tych zagadnień? antydyskryminacyjnych - uczniowie/uczennice 18