JUSTYNA FIEDORCZUK ZSTiO z Oddziałami Integracyjnymi, Białystok Niepaństwowa WSP, Białystok IRENA FIEDORCZUK Uniwersytet Medyczny, Białystok SYSTEM WARTOŚCI MŁODZIEŻY SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH Celem badań było poznanie systemu wartości instrumentalnych i ostatecznych młodzieży klas integracyjnych mającej orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. Badania realizowano w Zespole Szkół Technicznych i Ogólnokształcących z Oddziałami Integracyjnymi im. St. Staszica w Białymstoku. Wykorzystano w nich metodę sondażu diagnostycznego, technikę ankiety; narzędziem był autorski kwestionariusz ankiety. Badając wartości opierano się na klasyfikacji M. Rokeacha, która składa się z 18 wartości ostatecznych (celów) i 18 wartości instrumentalnych (środków). Uzyskane wyniki wskazują na niską samoocenę uczniów oraz silne dążenie do równości i społecznego uznania, stanowią tym samym wyzwanie dla integracyjnego systemu kształcenia. Słowa kluczowe: system wartości, integracja, sondaż diagnostyczny K ształcenie integracyjne w Polsce ma dość krótką historię. Wcześniej dominującym modelem było kształcenie segregacyjne, oddzielające osoby niepełnosprawne od ich pełnosprawnych rówieśników. System integracyjny ma za zadanie łączyć ze sobą dzieci o różnych potrzebach edukacyjnych i pozwalać im na wspólne zdobywanie doświadczeń w toku procesu kształcenia (Loska 2004). Na pierwszych trzech etapach edukacyjnych integracja przyjęła się już dość dobrze zlokalizowano obszary trudne, podjęto odpowiednie działania jednak czwarty etap edukacyjny w połączeniu ze zjawiskiem integracji wymaga namysłu i wielu badań. W projekcie MEN pt. Reforma systemu edukacji. Szkolnictwo ponadgimnazjalne (2000) wskazuje się na różne obszary tej reformy, w tym na zmiany rynku pracy, treści kształcenia i przeobrażenia kulturowe. Postuluje się przygotowywanie młodzieży do życia w społeczeństwie informacyjnym, w wolnorynkowej gospodarce, ale również w świecie chaosu wartości, w którym trzeba będzie wziąć odpowiedzialność za własny pełny rozwój oraz za drugiego człowieka (tamże). Obecny w organizacji szkolnego nauczania scjentystyczny kult wiedzy zderza się dziś z przeciwstawną, postmodernistyczną filozofią, życiem pełnym wątpliwości i egzystencjalnej niepewności. Młodzież staje wobec wielu problemów i sytuacji konfliktowych, nie umie sobie z nimi poradzić, podejmować odpowiednich decyzji, dlatego oczekuje wsparcia ze strony starszych i szuka odpowiedzi w różnych systemach etycznych. Szczególnego wsparcia i mądrego przewodnictwa wymaga młodzież szkół integracyjnych. Chaos pojęć i relatywizm wartości dotyka ją w szczególny sposób. Uczniowie mający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, którego SZKO A SPECJALNA 1/2013 17
JUSTYNA FIEDORCZUK, IRENA FIEDORCZUK realizacja możliwa jest w szkole ogólnodostępnej integracyjnej bądź z oddziałami integracyjnymi, potrzebują indywidualnego podejścia na trudnej drodze wprowadzania w świat wartości. Chociaż znajdują się u progu dorosłości, cechują ich szczególnie złożone trudności w odnalezieniu się w otaczającym świecie. Pojęcie,,uczeń ze specyficznymi problemami zdrowotnymi oznacza dzieci i młodzież, które posiadają orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego i mają trudności w realizacji standardów wymagań programowych wynikające ze specyfiki ich funkcjonowania zdrowotnego. Takie rozumienie ucznia ze specyficznymi problemami zdrowotnymi i o specyficznych potrzeb edukacyjnych ma na celu wdrożenie i urzeczywistnienie idei wyrównywania szans edukacyjnych wszystkich uczniów, zwłaszcza niepełnosprawnych. Podstawowym bowiem założeniem systemu kształcenia integracyjnego jest włączenie dzieci niepełnosprawnych w system kształcenia osób pełnosprawnych. Edukacja integracyjna ma lepiej przygotować dziecko do normalnego życia w społeczeństwie (Osik, Woynarowska 2001). W literaturze podaje się, że integrację można rozważać w dwóch aspektach, mianowicie jako integrację totalną, polegającą na pełnym i powszechnym włączeniu dziecka upośledzonego w system kształcenia dzieci pełnosprawnych, oraz integrację częściową ograniczoną, która zachodzi wówczas, gdy dzieci o szczególnych potrzebach zgromadzone zostają w zakładach i szkołach specjalnych lub w klasach specjalnych przy szkołach masowych. Integracja szkolna powinna ułatwić dziecku integrację społeczną, a nawet stanowić czynnik warunkujący społeczne funkcjonowanie dziecka dlatego wzrasta rola szkół integracyjnych na wszystkich etapach kształcenia. Placówki integracyjne, tj. przedszkola i szkoły, rozwijające się głównie w sektorze publicznym, stanowią dzisiaj nową ofertę edukacyjną dla dzieci i młodzieży o specyficznych potrzebach edukacyjnych. W oddziałach integracyjnych spotykamy się z dziećmi o bardzo różnych zdolnościach i możliwościach rozwojowych. Aby praca z taką młodzieżą mogła być efektywna, konieczna jest ścisła współpraca nauczyciela wiodącego z nauczycielem wspomagającym (wspierającym). W przeprowadzonych badaniach własnych współpraca z nauczycielami wspierającymi (pedagogami specjalnymi) była niezbędna uczniowie o specjalnych potrzebach edukacyjnych mają ogromne trudności w zrozumieniu tak nieostrych kategorii, jak wartości. Pojęcie,,wartość jest szczególnie wieloznaczne (Szymański 1998). Termin ten najpierw rozpowszechnił się w ekonomii, dziś należy już do standardowego języka humanistyki. Niezależnie od odcienia znaczeniowego, jakie nadajemy temu pojęciu, dotykamy spraw niezmiernie ważnych dla człowieka, jego aktywności poznawczej, reakcji emocjonalnych, orientacji w różnych sytuacjach i ogólnie rzecz biorąc sensu życia. Wartości stanowią we współczesnej pedagogice kluczowy problem edukacji szkolnej, występują w procesie kształcenia jako system norm rzutujących na poczynania nauczycieli i uczniów. Podczas kształcenia odwołujemy się do wartości, które uczniowie mogą zaakceptować, a nawet z którymi mogą się identyfikować (Furmanek 2006). Szczególnym zadaniem wszystkich pedagogów współpracujących z młodzieżą w systemie integracyjnym jest pomoc w internalizacji poszczególnych wartości. 18 SZKO A SPECJALNA 1/2013
SYSTEM WARTOŚCI MŁODZIEŻY SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH Dorastający człowiek, aby mieć poczucie własnej tożsamości, chce sam odkrywać i wybierać wartości. Musi więc mieć szansę właściwego ich zrozumienia. Inaczej zagrożony jest izolacją, osamotnieniem, a w konsekwencji wykluczeniem. Brak zaangażowania dorosłych w uczenie wartości J. Kurzępa (2007) określa skrótem SEN strefami edukacyjnej i etycznej nieobecności nauczycieli, rodziców dorosłych. Założenia systemu integracyjnego Każde dziecko rozpoczynające realizację obowiązku szkolnego powinno mieć określoną gotowość do podjęcia nauki. Gdy stwierdzi się brak tej gotowości, można odroczyć dziecku obowiązek szkolny o rok. W przypadku ucznia niepełnosprawnego, kierowanego do oddziału integracyjnego, pod uwagę należy brać tak zwaną gotowość integracyjną (Popławska, Sierpińska 2001). Dane Ministerstwa Edukacji Narodowej wskazują, że w Polsce około 140 tys. (co stanowi ponad 3%) populacji wszystkich uczniów wymaga specjalnych form kształcenia. W projekcie rozporządzenia w sprawie warunków organizowania, wychowania i opieki dzieci i młodzieży z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi MEN ustala warunki organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dziecka niepełnosprawnego, warunki organizowania kształcenia, wychowania i opieki w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych i integracyjnych. Określa również prawo do wydłużonego toku kształcenia ucznia niepełnosprawnego do 17. roku życia w szkole podstawowej (Narewska, Woźniak 2003). Zgodnie z Konwencją o prawach dziecka przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dn. 20 listopada 1989 r., ratyfikowaną przez władze RP w 1991 r. (Dz. U. 1991 r. Nr 120, poz. 526, art. 23), dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi mają prawo i obowiązek podjęcia nauki w wybranej szkole, mogą uczęszczać do przedszkoli, szkół ogólnodostępnych i integracyjnych przy dostosowaniu treści, metod oraz organizacji pracy do ich potrzeb edukacyjnych i możliwości rozwojowych. Specjalne potrzeby edukacyjne to te potrzeby, które w procesie rozwoju wynikają z niepełnosprawności dziecka lub z innych przyczyn trudności. To także identyfikowanie u jednostki tych zakresów możliwości, w których ma szansę dokonań i osiągnięć, a gdy to jest konieczne uzyskania w osiąganiu tych celów odpowiedniej pomocy (Dryżałkowska 2003). Dotyczą one tych uczniów, którzy nie mogą podołać wymaganiom powszechnie obowiązującego programu edukacyjnego ze względu na znacznie większe trudności w uczeniu się niż ich rówieśnicy. Dzieci te są w stanie kontynuować naukę, ale potrzebują pomocy pedagogicznej w formie specjalnego programu nauczania i wychowania, specjalnych metod dostosowanych do ich potrzeb, możliwości i ograniczeń. Powinny być nauczane przez specjalistyczną kadrę pedagogiczną w odpowiednich warunkach bazowych i przy uwzględnieniu odmiennych rozwiązań organizacyjnych. Organizując w Polsce integracyjne kształcenie w szkołach ogólnodostępnych, wzorowano się na systemie duńskim i niemieckim (hamburskim) (Hulek 1980). Organizacja klasy integracyjnej wymaga wielu zabiegów. Znaczącą rolę w tworzeniu klas integracyjnych odgrywają rodzice dzieci z dysfunkcjami. To od nich zależy wybór odpowiedniej formy kształcenia dzieci. Kształcenie uczniów SZKO A SPECJALNA 1/2013 19
JUSTYNA FIEDORCZUK, IRENA FIEDORCZUK z niepełnosprawnościami w jednej szkole z uczniami pełnosprawnymi organizuje się po stworzeniu odpowiednich warunków społecznych (decyzja rady pedagogicznej, zgoda rodziców dzieci uczęszczających do danej szkoły czy klasy oraz zgoda organu prowadzącego), merytorycznych i ekonomicznych. MENiS również wychodzi z założenia, że kształcenia integracyjnego nie można wprowadzić na mocy decyzji administracyjnej, a jedynie w wyniku społecznej zgody i przy zapewnieniu odpowiednich warunków. Uczniów niepełnosprawnych przyjmuje się do integracyjnych form kształcenia i wychowania na wniosek lub za zgodą ich rodziców oraz na podstawie orzeczenia poradni psychologiczno-pedagogicznej, kwalifikującego do kształcenia specjalnego. Podstawową zasadą nauczania i wychowania integracyjnego jest wspólne nauczanie, niezależnie od doświadczanych trudności i różnic. Klasy integracyjne muszą dostosować styl i tempo nauczania do zróżnicowanych potrzeb uczniów (Żyro 2010). Nauczyciel powinien zapoznać się z pełną dokumentacją ucznia niepełnosprawnego (diagnozą i zaleceniami specjalistów), charakterystyką i diagnozą roboczą sporządzoną przez nauczyciela wspierającego. Nauczyciel wiodący przekazuje nauczycielowi wspierającemu szczegółowe rozkłady materiału do realizacji w bieżącym roku szkolnym (z uwzględnieniem terminów realizacji). Nauczyciel przedmiotu współpracuje z nauczycielem wspierającym przy układaniu indywidualnego programu (lub jego modyfikacji) dla poszczególnych uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Wspólnie ustalają kryteria oceniania uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem najbardziej znaczących dla każdego ucznia form aktywności podlegających ocenie. Niezwykle istotne jest ustalenie wiodących metod i form pracy na lekcjach poszczególnych przedmiotów. Warto także zwrócić uwagę na predyspozycje osobowościowe nauczyciela wspomagającego/wspierającego. Uczniowie z orzeczeniami mają różne dysfunkcje, pochodzą z różnych środowisk, trudno niektórym z nich zdobyć się na otwartość. Praca z takimi uczniami wymaga od nauczyciela cierpliwości, zdyscyplinowania, empatii i zaangażowania. Badania własne Celem badań było poznanie systemu wartości instrumentalnych i ostatecznych młodzieży klas integracyjnych w szkole ponadgimnazjalnej. Materiał i metodyka Badania realizowane były w Zespole Szkół Technicznych i Ogólnokształcących z Oddziałami Integracyjnymi im. St. Staszica w Białymstoku. Szkoła ma ponad 85-letnią tradycją, od kilku lat prowadzi kształcenie integracyjne. Jest jedyną szkołą ponadgimnazjalną w mieście, która ma windę dla osób niepełnosprawnych. Pracuje w niej kilkunastu nauczycieli wspomagających, których kwalifikacje umożliwiają pracę z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Ponadto na stałe zatrudniony jest logopeda ogólny, dwóch psychologów, pedagog specjalny, pedagog szkolny, opiekun osób niepełnosprawnych i tłumacz języka migowego. W szkole uczą się 452 osoby, 98 z nich to młodzież mająca orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, które może być realizowane w ogólnodostępnej szkole integracyjnej. 20 SZKO A SPECJALNA 1/2013
SYSTEM WARTOŚCI MŁODZIEŻY SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH W badaniu wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, technikę ankiety; narzędziem był autorski kwestionariusz ankiety. Badając wartości opierano się na klasyfikacji M. Rokeacha, która składa się z 18 wartości ostatecznych (celów) i 18 wartości instrumentalnych (środków) (Furmanek 2006). Wartości instrumentalne związane z środkami to: odpowiedzialny, kochający, uczciwy, intelektualista, opiekuńczy pomocny, umiejący wybaczać, pogodny, o szerokich horyzontach umysłowych, niezależny, logiczny, uprzejmy, odważny, ambitny, czysty, o dużej samokontroli, o dużej wyobraźni, zdolny, posłuszny. Wartości ostateczne związane z celami to: bezpieczeństwo rodziny, dojrzała miłość, szczęście, mądrość, prawdziwa przyjaźń, poczucie godności, wolność, pokój na świecie, zbawienie, równowaga wewnętrzna, przyjemność i radość życia, bezpieczeństwo narodowe, poczucie dokonania, życie pełne wrażeń, równość, dostatnie życie, świat piękna, uznanie społeczne. Ankietowani z grupy badawczej mieli za zadanie dokonać subiektywnej oceny (na zaproponowanej pięciostopniowej skali), w jakim stopniu podana wartość ich opisuje oraz jak bardzo chcieliby ją osiągnąć (jak bardzo jest dla nich ważna, wartościowa). W badaniu uczestniczyli uczniowie klas integracyjnych, w tym uczniowie o specjalnych potrzebach edukacyjnych: słabowidzący, słabosłyszący, z niepełnosprawnością ruchową jako przejawem różnorodnych schorzeń i zdarzeń losowych, których rodzaj i nasilenie utrudnia, a niekiedy uniemożliwia opanowanie wiedzy i umiejętności szkolnych, przewlekle chorzy, których stan zdrowia pozwala na uczęszczanie do szkoły ogólnodostępnej, w tym integracyjnej (choroby kardiologiczne, uczniowie po przeszczepach, leczeni onkologicznie itd.), z ADHD, z poważnymi zaburzeniami w porozumiewaniu się i w normie intelektualnej (termin obejmuje kilka grup dzieci i młodzieży z zaburzeniami przetwarzania słuchowego, jak np. w afazji sensorycznej, z poważnymi wadami wymowy pozostają pod ciągłą opieką logopedyczną). Ankietowana młodzież wypełniała kwestionariusze ankiety podczas godzin wychowawczych i korzystała z wyjaśnień nauczycieli (dotyczyły zwłaszcza zrozumienia, czym jest dana wartość). Proces ankietyzacji został poprzedzony zajęciami wyjaśniającymi zagadnienie wartości. Wyniki badań Charakterystyka badanej grupy W badaniu wzięło udział 62 uczniów klas integracyjnych (klas II technikum zawodowego, liceum profilowanego oraz liceum ogólnokształcącego). Z ogólnej liczny uczniów poddanych badaniu 28 to uczniowie mający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego z powodu: autyzmu 5 uczniów, zespołu Aspergera 5 uczniów, SZKO A SPECJALNA 1/2013 21
JUSTYNA FIEDORCZUK, IRENA FIEDORCZUK schizofrenii 2 uczniów, choroby nowotworowej 2 uczniów, obustronnego niedosłuchu 3 uczniów, jednostronnego niedosłuchu 1 uczeń, dysfunkcji narządu wzroku 2 uczniów, niepełnosprawności ruchowej 6 uczniów, cukrzycy 1 uczeń, stanu po przeszczepie nerek 1 uczeń. Większość badanych to chłopcy (62%). Wynika to zapewne z tego, że szkoła prowadzi kształcenie na kierunku technik informatyk (klasy integracyjne typowo męskie). Średnia wieku badanych uczniów to 18,06 lat. Tak wysoka średnia wieku drugoklasistów spowodowana jest dużą drugorocznością oraz odroczoną gotowością szkolną. Przedział wieku badanych uczniów to 16 21 lat. System wartości badanej młodzieży W tabeli 1 przedstawiono system wartości instrumentalnych badanych uczniów klas integracyjnych. Uczniowie otrzymali listę 18 wartości instrumentalnych i przy każdej z nich, poprzez zaznaczenie jednej z pięciu ocen, określali, w jakim stopniu dana wartość do nich pasuje/ich opisuje (jak bardzo tacy są). Respondenci wskazali, że wartościami, które w największym stopniu charakteryzują ich osobowość, są: uczciwy, uprzejmy, umiejący wybaczać. W najmniejszym stopniu natomiast intelektualista, ambitny i zdolny. Szczególnie warto zwrócić uwagę na te właśnie wartości, którym uczniowie przyznawali najniższe punkty w pięciostopniowej skali. Tabela 1. System wartości instrumentalnych uczniów klas integracyjnych Lp. Nazwa wartości Suma otrzymanych punktów 1 Uczciwy 470 2 Uprzejmy 463 3 Umiejący wybaczać 451 4 Kochający 432 5 Odważny 425 6 Czysty 419 7 O dużej wyobraźni 413 8 Pogodny 325 9 Odpowiedzialny 397 10 O dużej samokontroli 385 11 Opiekuńczy pomocny 381 12 O szerokich horyzontach umysłowych 376 13 Logiczny 362 14 Posłuszny 344 15 Niezależny 329 16 Zdolny 315 17 Ambitny 311 18 Intelektualista 305 22 SZKO A SPECJALNA 1/2013
SYSTEM WARTOŚCI MŁODZIEŻY SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH Uczniowie wystawili najniższe oceny w pięciostopniowej skali wartościom opisującym ich jako zdolnych, ambitnych intelektualistów. Wartość,,o szerokich horyzontach umysłowych znalazła się nieco wyżej (12 pozycja). System wartości instrumentalnych świadczy o niskiej samoocenie uczniów, braku motywacji do nauki. W słabym stopniu uczniowie oceniają siebie również jako niezależnych stojąc u progu dorosłości. System wartości ostatecznych badanych uczniów szkoły ponadgimnazjalnej przedstawiono w tabeli 2. Ankietowana młodzież w największym stopniu dąży do równości, szczęścia oraz bezpieczeństwa rodziny. W najmniejszym stopniu chce osiągnąć zbawienie, mądrość oraz świat piękna. W prowadzonych badaniach szczególnie interesowała nas pozycja wartości mądrość w systemie wartości ostatecznych badanych uczniów klas integracyjnych mających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. Wartość ta znalazła się na przedostatniej pozycji. Wpisuje się to w hierarchię wartości instrumentalnych badanych uczniów. System wartości ostatecznych uczniów gimnazjum Tabela 2. Lp. Nazwa wartości Suma otrzymanych punktów 1 Równość 559 2 Szczęście 542 3 Bezpieczeństwo rodziny 540 4 Dostatnie życie 539 5 Poczucie godności 525 6 Uznanie społeczne 520 7 Wolność 519 8 Przyjemność i radość życia 571 9 Życie pełne wrażeń 504 10 Poczucie dokonania 497 11 Prawdziwa przyjaźń 487 12 Dojrzała miłość 565 13 Bezpieczeństwo narodowe 482 14 Równowaga wewnętrzna 458 15 Pokój na świecie 447 16 Zbawienie 420 17 Mądrość 416 18 Świat piękna 374 Wnioski końcowe Sytuacja uczniów klas integracyjnych jest szczególna wspólnie uczą się w nich i pracują uczniowie zdrowi i o specyficznych problemach zdrowotnych. Fakt ten ma ogromne znaczenie w wymiarze społecznym uczniowie z różnego rodzaju niepełnosprawnościami wspólnie ze swoimi rówieśnikami zyskują możliwość uczenia się funkcjonowania w grupie, kontaktów rówieśniczych. Nie SZKO A SPECJALNA 1/2013 23
JUSTYNA FIEDORCZUK, IRENA FIEDORCZUK można jednak zapominać, że szkoła ponadgimnazjalna ma za zadanie przygotować młodzież do egzaminu maturalnego. Chociaż uczniowie z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego (ze względu na różne dysfunkcje) mają dostosowane formy i metody nauczania, to egzamin maturalny w swej formie nie w pełni uwzględnia ucznia niepełnosprawnego (wydłużenie czasu do 30 minut, pisanie na komputerze, zwiększona czcionka). Badanie systemu wartości uczniów miało na celu poznanie ewentualnych zagrożeń samooceny uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych i wspieranie ich mocnych stron (Gryniuk 2000). Miało charakter badań wstępnych, na podstawie których stworzony zostanie program wspierania mocnych stron uczniów w zakresie wiedzy i umiejętności szkolnych odnoszący się do wartości dla nich istotnych. Bibliografia Dryżałkowska, G. (2003). Integracja społeczna osób niepełnosprawnych. Ruch Pedagogiczny, 6, 114 116. Gryniuk, I.(2000). Wspomaganie rozwoju u uczniów szkoły średniej jako próba przeciwdziałania patologii społecznej W: A. Margasiński, B. Zajęcka (red.), Psychopatologia i psychoprofilaktyki. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. Hulek, A. (1980). Integracyjny system kształcenia i wychowania W: A. Hulek (red.), Pedagogika rewalidacyjna. Warszawa: PWN. Furmanek, W. (red.). (2006). Z badań nad wartościami w pedagogice. Rzeszów: Wydawnictwo URz. Kurzępa, J.(2007). Zagrożona niewinność. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. Loska, M. (2004). Leczenie, wychowanie i kształcenie dzieci przewlekle chorych oraz z uszkodzonym narządem ruchu W: D. Piekut-Brodzka, J. Kuczyńska-Kwapisz (red.), Pedagogika specjalna dla pracowników socjalnych. Warszawa: Wydawnictwo APS. Narewska, J., Woźniak, E. Integracja czy izolacja? Życie Szkoły, 6, 367 369. Osik, D., Wojnarowska, A. (2001). Wspomaganie rozwoju uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Lublin: UMCS. Podstawa programowa kształcenia ogólnego. Język polski; www.wgimnazjum.pl/przedmioty/ polski/ [dostęp: 03.05.2011 r.] Popławska, J., Sierpińska, B. (2001). Zacznijmy razem. Warszawa: WSiP. Reforma systemu edukacji. Szkolnictwo ponadgimnazjalne (2000). Warszawa: MEN. Szymański, M. (1998). Młodzież wobec wartości. Próba diagnozy. Warszawa: IBE. Zając, A. (2002). Edukacyjne przygotowanie do życia w dobie globalizacji W: W. Kojs (red.), Wartości edukacja globalizacja. Cieszyn: UŚ. Żebrowska, M. (2002). Aspiracje edukacyjne młodzieży środowiska wielkomiejskiego. Pedagogika Społeczna, 4, 34 36. Żyro, D. (2010). Nowa reforma pedagogiczna 2010: kształcenie uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Głos Pedagogiczny, 6, 28 33. SYSTEM OF VALUES IN INTEGRATED SCHOOL ADOLESCENTS Summary Integrated education has quite a short history in Poland before, segregated education, which separated persons with disabilities from their nondisabled peers, was the 24 SZKO A SPECJALNA 1/2013
SYSTEM WARTOŚCI MŁODZIEŻY SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH dominant model. The integrated system is to combine children with various educational needs and enable them to gain experiences together in the process of schooling. The research aimed to study the system of instrumental and terminal values in integrated class adolescents with statements of special educational needs. It was carried out in Stanisław Staszic Technical and General Education School Complex with Integrated Classes in Białystok. The diagnostics poll method was used and a survey questionnaire designed by the author. Values were studied based on M. Rokeach s classification, which consists of 18 terminal values (goals) and 18 instrumental values (means). The research findings point to the students low self-esteem and intense striving for equality and social recognition, thus being a challenge for the integrated education system. Key words: system of values, integration, diagnostic poll SZKO A SPECJALNA 1/2013 25