Kultura i Edukacja 2012, nr 2 (88) ISSN X. Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących z Oddziałami Integracyjnymi im. St.

Transkrypt

1 Kultura i Edukacja 2012, nr 2 (88) ISSN X KOMUNIKATY-RELACJE Justyna Fiedorczuk Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących z Oddziałami Integracyjnymi im. St. Staszica Irena Fiedorczuk Uniwersytet Medyczny w Białymstoku POZIOM ASPIRACJI EDUKACYJNYCH A SYSTEM WARTOŚCI MŁODZIEŻY 1. Wprowadzenie Wartości obejmują i normują wszystkie wymiary życia ludzkiego dotyczą sfery fizycznej, psychicznej, duchowej i społecznej, a także wyznaczają nasze postawy wobec ludzi i rzeczy rzutują tym samym na stany emocjonalne oraz wpływają na samoocenę. W projekcie MEN pt. Reforma systemu edukacji. Szkolnictwo ponadgimnazjalne wskazuje się na różne obszary tej reformy, w tym na zmiany rynku pracy, treści kształcenia i przeobrażenia kulturowe. Postuluje się przygotowywanie młodzieży do życia w społeczeństwie informacyjnym i wolnorynkowej gospodarce, ale również w świecie chaosu wartości, w którym trzeba będzie wziąć odpowiedzialność za własny pełny rozwój oraz za drugiego człowieka. Pojęcie wartości jest szczególnie wieloznaczne, trudne do interpretacji, nieostre 1, stanowi we współczesnej pedagogice kluczowy problem edukacji szkolnej. W Podstawie programowej kształcenia ogólnego z zakresu języka polskiego w gimnazjum 2 w punkcie szóstym czytamy, iż zadaniem szkoły jest: Wspomaganie uczniów w procesie rozpoznawania i rozumienia wartości oraz w osobistym wy- 1 M.J. Szymański, Młodzież wobec wartości. Próba diagnozy, Warszawa 1998, s Przywołuję podstawę programową tego szczebla edukacyjnego ze względu na podejmowane badania.

2 Poziom aspiracji a system wartości młodzieży 71 siłku tworzenia wewnętrznie akceptowanej ich hierarchii 3. Postanowiono przyjrzeć się bliżej systemowi wartości młodzieży. W badaniach posłużono się definicją wartości stworzoną przez M. Rokeacha, który rozumie wartość jako trwałe przekonanie, że specyficzny sposób postępowania lub stan finalny egzystencji jest osobiście lub społecznie godny preferencji w przeciwieństwie do odwrotnego sposobu postępowania lub stanu finalnego 4. Definicja ta traktuje pojęcie wartości wielopłaszczyznowo, wskazując nie tylko na osobisty jego wymiar, ale równocześnie podkreślając kontekst społeczny związany z wartościowaniem. Podkreślono zarówno instrumentalny charakter wartości, czyli ich przejawianie się w działaniu, pomocniczą rolę w osiąganiu innych celów, jak również ujęto wartości jako cele finalne egzystencji, coś, co warto osiągnąć łączy się to z pojęciem aspiracji. W literaturze naukowej pojęcie aspiracji jest różnie definiowane. W badaniach własnych przyjęto rozumienie tego terminu za A. Janowskim i określono aspiracje jako trwałe i względnie silne życzenia jednostki dotyczące właściwości lub stanów, jakimi ma się charakteryzować jej życie w przyszłości oraz obiektów, jakie w życiu będzie chciała uzyskać 5. Analizując aspiracje, warto określić ich poziom, tj. przewidywany przez jednostkę przyszły wynik w warunkach, gdy realizacja tej akcji ma zaspokajać istotne potrzeby jednostki lub przybliżać ją do istotnych dla niej celów 6. Wyróżnia się wiele rodzajów aspiracji, czyli przestrzeni, w ramach których jednostka pragnie osiągnąć pewne cele. W podejmowanych badaniach postanowiono skupić się na aspiracjach, jako najistotniejszych dla danego etapu rozwojowego (z uwagi na etap edukacyjny i konieczność podjęcia decyzji o ewentualnej dalszej drodze kształcenia). 2. Podstawy własnych badań empirycznych Zasadniczym celem badań jest: poznanie systemu wartości instrumentalnych i ostatecznych uczniów trzeciej klasy gimnazjum i trzeciej klasy liceum, zidentyfikowanie poziomu aspiracji badanych uczniów, 3 Podstawa programowa kształcenia ogólnego. Język polski, polski/ [dostęp: ]. 4 M. Rokeach [w:] Motywy, cele, wartości. Przyczynek do zrozumienia stanu ducha i stanu umysłu współczesnych Polaków, E. Martynowicz (red.), Kraków 2004, s A. Janowski, Aspiracje młodzieży szkół średnich, Warszawa 1977, s Ibidem, s. 32.

3 72 Justyna Fiedorczuk, Irena Fiedorczuk ukazanie zależności między systemem wartości uczniów a poziomem aspiracji badanej młodzieży, Badania przeprowadzono na terenie miasta Białystok w pierwszym semestrze roku szkolnego 2010/2011. Do badań wytypowano losowo wybrane publiczne gimnazjum, działające przy zespole szkół w Białymstoku, oraz liceum ogólnokształcące (Białystok). Młodzież ucząca się w tych szkołach pochodzi z miasta. W badaniu wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, zaś techniką była ankieta, natomiast narzędziem jej autorski kwestionariusz. Badając wartości, opierano się na klasyfikacji autorstwa M. Rokeacha, która składa się z 18 wartości ostatecznych (celów) i 18 wartości instrumentalnych (środków) 7. Wśród wartości ostatecznych, związanych z celami, autor wyróżnił: bezpieczeństwo rodziny, dojrzała miłość, szczęście, mądrość, prawdziwą przyjaźń, poczucie godności, wolność, pokój na świecie, zbawienie, równowagę wewnętrzną, przyjemność i radość życia, bezpieczeństwo narodowe, poczucie dokonania, życie pełne wrażeń, równość, dostatnie życie, świat piękna, uznanie społeczne. Wartości instrumentalne związane z środkami to: odpowiedzialny, kochający, uczciwy, intelektualista, opiekuńczy pomocny, umiejący wybaczać, pogodny, o szerokich horyzontach umysłowych, niezależny, logiczny, uprzejmy, odważny, ambitny, czysty, o dużej samokontroli, o dużej wyobraźni, zdolny, posłuszny. Zadaniem respondentów było dokonanie subiektywnej oceny (na zaproponowanej pięciostopniowej skali), w jakim stopniu podana wartość ich opisuje oraz jak bardzo chcieliby to osiągnąć (jak bardzo jest to dla nich ważne, wartościowe). W przeprowadzonych badaniach analizie poddano również poziom aspiracji respondentów. Ukazane też zostaną korelacje między wartościami a aspiracjami edukacyjnymi. Badania mają charakter porównawczy. Postanowiono objąć nimi uczniów trzeciej klasy gimnazjum oraz trzeciej klasy liceum, aby ukazać jakość i rodzaj zachodzących w systemie wartości przemian oraz różnorodność dążeń młodego człowieka w różnym okresie życia. Badaniami objęto ogółem 386 respondentów, z czego 120 osób stanowili gimnazjaliści, zaś 266 to młodzież maturalna. Przebadano 90% wszystkich uczniów trzeciej klasy w wybranym gimnazjum oraz 98% uczniów klasy maturalnej liceum, w którym prowadzono badania. Większość badanych zarówno w gimnazjum, jak i szkole ponadgimnazjalnej była płci żeńskiej. W gimnazjum mężczyźni stanowili 47% wszystkich ankietowanych uczniów, natomiast w liceum 35%. 7 [Za:] W. Furmanek, Z badań nad wartościami w pedagogice, Rzeszów 2006, s. 119.

4 Poziom aspiracji a system wartości młodzieży 73 Wykres 1 przedstawia wykształcenie rodziców badanych uczniów. Największe różnice można zauważyć w odniesieniu do wykształcenia wyższego rodziców badanych uczniów w gimnazjum 57% rodziców/opiekunów respondentów legitymuje się wykształceniem wyższym, natomiast w szkole ponadgimnazjalnej 72%. Wśród rodziców/opiekunów badanych uczniów nie było posiadających wykształcenie niepełne podstawowe i jedynie 1% badanych wskazało na wykształcenie podstawowe swoich rodziców. Jak dowodzą badania wykształcenie rodziców w istotny sposób koreluje z przyszłym wykształceniem dzieci 8 i jest czynnikiem wpływającym na wysoki poziom aspiracji wykształcenie jako wartość bądź środek umożliwiający realizację innych celów 9. Wykres 1. Wykształcenie rodziców badanych uczniów % uczniowie gimnazjum 40 uczniowie liceum wyższe, 2 niepełne wyższe, 3 średnie, 4 zasadnicze zawodowe, 5 podstawowe, 6 niepełne podstawowe 3. Prezentacja uzyskanego wyniku Jednym z celów przeprowadzonych badań było poznanie systemu wartości instrumentalnych i systemu wartości ostatecznych młodzieży na dwóch etapach kształcenia, które łączy konieczność podjęcia decyzji co do dalszej drogi edukacyjnej, 8 M. Roszkowska, Aspiracje edukacyjne młodzieży a kapitał kulturowy rodziny [w:] Rodzina i mikrostruktury społeczne w socjologicznym lustrze, A. Wachowiak (red.), Zielona Góra 2007, s N. Bednarczyk-Jama, Aspiracje edukacyjno-zawodowe w kontekście realiów rynku pracy, Edukacja Ustawiczna Dorosłych 2006, nr 1, s. 60.

5 74 Justyna Fiedorczuk, Irena Fiedorczuk a więc jest to moment skłaniający do głębszych analiz i wniknięcia w to, kim się jest i kim pragnie się zostać. Tabela 1 przedstawia system wartości instrumentalnych badanych uczniów gimnazjum. Respondenci wskazali, iż wartościami, które w największym stopniu charakteryzują ich osobowość są zdolny, niezależny, odważny. W najmniejszym stopniu natomiast intelektualista, pogodny i posłuszny. Z uwagi na prowadzone badania szczególnie interesującymi wartościami są: ambitny (6 pozycja w systemie), o szerokich horyzontach umysłowych (14 pozycja), intelektualista (18 pozycja). Warto podkreślić pierwszą pozycję wartości zdolny. Tabela 1. System wartości instrumentalnych uczniów gimnazjum Lp. Nazwa wartości Suma zebranych punktów Średnia uzyskanych punktów 1. Zdolny 585 4,87 2. Niezależny 531 4,42 3. Odważny 528 4,40 4. Czysty 470 3,91 5. Uczciwy 432 3,60 6. Ambitny 431 3,59 7. O dużej wyobraźni 413 3,44 8. Odpowiedzialny 397 3,30 9. Logiczny 390 3, Uprzejmy 388 3, O dużej samokontroli 385 3, Kochający 384 3, Opiekuńczy pomocny 381 3, O szerokich horyzontach umysłowych 376 3, Umiejący wybaczać 362 3, Posłuszny 344 2, Pogodny 325 2, Intelektualista 305 2,54 System wartości ostatecznych badanych uczniów trzeciej klasy szkoły gimnazjalnej przedstawia tabela 2. Ankietowana młodzież w największym stopniu dąży do osiągnięcia przyjemnego i radosnego życia, dojrzałej miłości oraz bezpieczeństwa rodziny wartości te zajęły trzy najwyższe pozycje w systemie wartości ba-

6 Poziom aspiracji a system wartości młodzieży 75 danych uczniów gimnazjum. W najmniejszym stopniu chcieliby osiągnąć zbawienie, mądrość oraz dążą do świata piękna. Z uwagi na prowadzone badania szczególnie ważna była pozycja wartości mądrość w systemie wartości ostatecznych badanych uczniów trzeciej klasy gimnazjum. Wartość ta znalazła się na przedostatniej pozycji, co ilustruje tabela 2. Tabela 2. System wartości ostatecznych uczniów gimnazjum Lp. Nazwa wartości Suma zebranych punktów Średnia uzyskanych punktów 1. Przyjemność i radość życia 571 4,75 2. Dojrzała miłość 565 4,70 3. Bezpieczeństwo rodziny 559 4,65 4. Dostatnie życie 557 4,64 5. Poczucie godności 541 4,50 6. Wolność 519 4,32 7. Życie pełne wrażeń 504 4,20 8. Szczęście 503 4,19 9. Poczucie dokonania 497 4, Prawdziwa przyjaźń 487 4, Bezpieczeństwo narodowe 482 4, Uznanie społeczne 471 3, Równość 461 3, Równowaga wewnętrzna 458 3, Pokój na świecie 447 3, Zbawienie 420 3, Mądrość 416 3, Świat piękna 374 3,11 W hierarchii wartości respondentów takie wartości jak niezależny, odważny zajmują najwyższe pozycje. Tabela 3 przedstawia system wartości instrumentalnych badanej grupy licealistów, uczniów klasy maturalnej. Na podstawie deklaracji respondentów stworzono hierarchię wartości, które zdaniem badanych najbardziej ich opisują. Pierwsze pozycje w systemie zajęły takie wartości, jak: zdolny, ambitny i intelektualista. System wartości ostatecznych, czyli takich, do zdobycia których badani dążą, przedstawia tabela 4, z której wynika, iż respondentom w największym stopniu

7 Tabela 3. System wartości instrumentalnych uczniów liceum Lp. Nazwy wartości Suma zebranych punktów Średnia uzyskanych punktów 1. Zdolny ,92 2. Ambitny ,68 3. Intelektualista ,49 4. Kochający ,33 5. O szerokich horyzontach umysłowych ,32 6. Uczciwy ,27 7. Niezależny ,24 8. Odpowiedzialny ,17 9. Opiekuńczy pomocny , Odważny , Czysty , Uprzejmy , O dużej wyobraźni , O dużej samokontroli , Umiejący wybaczać , Logiczny 975 3, Posłuszny 912 3, Pogodny 852 3,21 Tabela 4. System wartości ostatecznych uczniów liceum Lp. Nazwy wartości Suma zebranych punktów Średnia uzyskanych punktów 1. Dojrzała miłość ,94 2. Mądrość ,92 3. Szczęście ,89 4. Uznanie społeczne ,79 5. Dostatnie życie ,72 6. Przyjemność i radość życia ,69 7. Prawdziwa przyjaźń ,68 8. Bezpieczeństwo rodziny ,64 9. Poczucie dokonania , Równowaga wewnętrzna , Poczucie godności , Wolność , Bezpieczeństwo narodowe , Świat piękna , Życie pełne wrażeń , Pokój na świecie , Równość , Zbawienie ,89 Źródło (tabela 3 i 4): Badania własne.

8 Poziom aspiracji a system wartości młodzieży 77 zależy na osiągnięciu dojrzałej miłości, mądrości i szczęścia, w najmniejszym zaś na zbawieniu, równości oraz pokoju na świecie. Warto zwrócić uwagę na wysoką pozycję mądrości (2 miejsce w systemie), co znacznie odróżnia daną grupę badawczą od ankietowanych uczniów gimnazjum. Uczniowie liceum w dużo większym stopniu dążą do osiągnięcia tej wartości, co może być uwarunkowane procesami rozwojowymi i stopniem dojrzałości. Podobnie jednak jak oni w najmniejszym stopniu dążą do osiągnięcia zbawienia. Respondenci deklarowali, iż takie wartości, jak: dostatnie życie, przyjemność i radość życia, życie pełne wrażeń pragną osiągnąć w mniejszym stopniu niż badani uczniowie gimnazjum. Również dużo rzadziej opisywali siebie jako niezależnych (7 pozycja) i odważnych (10 pozycja w systemie wartości instrumentalnych). Fakt ten można wyjaśniać zarówno etapem rozwoju i świadomością stawianych sobie celów, jak też presją otoczenia uczniowie liceum, klasy maturalnej, mają dużo większą świadomość podlegania wymogom formalnym, których spełnienie warunkuje ich dalszy los i znacząco może wpływać na przyszłość we wszystkich aspektach. Dużo ważniejsza dla badanych licealistów okazała się mądrość, stanowiąca cel dążeń ankietowanych uczniów szkoły ponadgimnazjalnej. Bezpośrednie porównanie systemu wartości uczniów gimnazjum a system wartości uczniów szkoły ponadgimnazjalnej prowadzi do dość ciekawych wniosków. W obu grupach najczęściej deklarowaną wartością instrumentalną w najwyższym stopniu była wartość zdolny. Ambitny znalazło się cztery pozycje wyżej w hierarchii wartości uczniów szkoły ponadgimnazjalnej. Dwie pozostałe wartości szczególnie istotne dla prowadzonych badań cechowała duża różnica w pozycjach zajmowanych w hierarchii wartości poszczególnych grup: o szerokich horyzontach umysłowych znalazło się 9 pozycji wyżej w systemie uczniów liceum, intelektualista natomiast aż o 15 pozycji wyżej w tej grupie. W systemie wartości instrumentalnych badanej grupy uczniów gimnazjum dominowały wartości ściśle związane z charakterystyką okresu rozwojowego, w jakim znajduje się młody człowiek, będący uczniem trzeciej klasy gimnazjum, a więc nastolatkiem, który doświadcza niezwykle dynamicznego rozwoju wszystkich sfer swojej osobowości oraz przed którym stoją coraz to poważniejsze wyzwania intelektualne. Badani gimnazjaliści opisywali siebie poprzez takie wartości, jak: zdolny, niezależny i odważny. Wskazywali również na bycie ambitnym i posiadanie dużej wyobraźni, natomiast badani uczniowie szkoły ponadgimnazjalnej w dużo większym stopniu opisywali siebie poprzez wartości związane ze sferą intelektualną, w mniejszym stopniu deklarowali się jako niezależni czy odważni w porównaniu z ankietowanymi uczniami szkoły gimnazjalnej.

9 78 Justyna Fiedorczuk, Irena Fiedorczuk Tabela 5. System wartości instrumentalnych uczniów gimnazjum a uczniów liceum Nazwa wartości Pozycja w systemie wartości uczniów gimnazjum Pozycja w systemie wartości uczniów liceum Zdolny 1 1 Niezależny 2 7 Odważny 3 10 Czysty 4 11 Uczciwy 5 6 Ambitny 6 2 O dużej wyobraźni 7 13 Odpowiedzialny 8 8 Logiczny 9 16 Uprzejmy O dużej samokontroli Kochający 12 4 Opiekuńczy pomocny 13 9 O szerokich horyzontach umysłowych 14 5 Umiejący wybaczać Posłuszny Pogodny Intelektualista 18 3 Różnice w systemie wartości instrumentalnych dwóch badanych grup można wyjaśnić, odwołując się zarówno do etapu rozwojowego, przede wszystkim do wyzwań stojących przed młodymi ludźmi na tych dwóch etapach kształcenia. Młodzież licealna, będąca uczniami klasy maturalnej, koncentruje się wokół zadań intelektualnych i podporządkowuje regułom związanym z kończeniem edukacji na tym poziomie. Uczniowie trzeciej klasy gimnazjum nie mają aż tak rozbudowanej świadomości konsekwencji wyborów, jakie podejmują na tym etapie, podkreślają bardziej swoją niezależność, buntują się przeciw wymogom formalnym. Perspektywa przyszłego zawodu jest póki co w sferze wyobrażeń o tym, kim się będzie. Wyjaśnienie takie jest również adekwatne w odniesieniu do systemu wartości ostatecznych obu grup (tabela 6). Uczniowie gimnazjum w największym stopniu deklarowali dążenie do przyjemności i radości życia, dojrzałej miłości, bezpieczeństwa rodziny i dostatniego życia, gdy tymczasem uczniowie liceum najczęściej w najwyższym stopniu chcieli osiągnąć dojrzałą miłość, mądrość, szczęście i uzna-

10 Poziom aspiracji a system wartości młodzieży 79 nie społeczne. Bardzo różnicuje obie grupy dążenie do osiągnięcia mądrości różnica wynosi aż 15 pozycji w systemie uczniowie gimnazjum w decydowanie mniejszym stopniu pragną na chwilę obecną osiągnąć tę wartość. Tabela 6. System wartości ostatecznych uczniów gimnazjum a uczniów liceum Nazwa wartości Pozycja w systemie wartości uczniów gimnazjum Pozycja w systemie wartości uczniów liceum Przyjemność i radość życia 1 6 Dojrzała miłość 2 1 Bezpieczeństwo rodziny 3 8 Dostatnie życie 4 5 Poczucie godności 5 11 Wolność 6 12 Życie pełne wrażeń 7 15 Szczęście 8 3 Poczucie dokonania 9 9 Prawdziwa przyjaźń 10 7 Bezpieczeństwo narodowe Uznanie społeczne 12 4 Równość Równowaga wewnętrzna Pokój na świecie Zbawienie Mądrość 17 2 Świat piękna Młodzież na różnych etapach rozwoju odmiennie ocenia rzeczywistość, ale także zmienia się obraz samych uczniów i zamierzenia, jakie przed sobą stawiają. Z kolei poziom aspiracji został wyznaczony na podstawie deklaracji badanych. Ankietowani posługiwali się pięciostopniową skalą, odpowiadając, w jakim stopniu dążą do osiągnięcia poszczególnych celów. Wyniki tych deklaracji wśród grupy badanych uczniów gimnazjum przedstawia tabela 7. Badani uczniowie gimnazjum deklarowali w najwyższym procencie stopień realizacji celu: opanowanie podstawowej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i sztuce jako średni (34,2%). Nikt z badanych nie zadeklarował realizacji celu na niskim poziomie (taka sama sytuacja dotyczy realizacji takich celów, jak: ogólne przygotowanie do wykonywania działań praktycznych, ogólne rozwinięcie swojej sprawności intelektualnej i rozwijanie swoich zainteresowań, zamiłowań, potrzeb.

11 80 Justyna Fiedorczuk, Irena Fiedorczuk Tabela 7. Stopień realizacji celów przez uczniów gimnazjum Kategoria celów opanowanie podstawowej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i sztuce ogólne przygotowanie do wykonywania działań praktycznych ukształtowanie własnego światopoglądu (swoich przekonań) ogólne rozwinięcie swojej sprawności intelektualnej rozwijanie swoich zainteresowań, zamiłowań, potrzeb mieć chęć do ciągłej pracy nad sobą i nauki przez całe życie Stopień realizacji celów b. wysoki wysoki średni niski b. niski ogółem l. % l. % l. % l. % l. % l. % 26 21, , , , , , , , ,7 3 2, , , , , , , , , , , , , , , , Do realizacji celu: ogólne przygotowanie do wykonywania działań praktycznych badani zadeklarowali w największym procencie dążenie w stopniu średnim na ten stopień dążenia do realizacji celu wskazała niemal połowa badanych (49, 2%). Ukształtowanie własnego światopoglądu (swoich przekonań) to cel, do realizacji którego badani najczęściej deklarowali dążenie w stopniu średnim (ponad połowa badanych 59,2%). W stopniu wysokim dążenie zadeklarowało jedynie 11,7% respondentów. W przypadku tego celu edukacyjnego co dziesiąty badany uczeń gimnazjum zadeklarował niski stopień dążenia do jego realizacji, co jest istotnym faktem mogącym stanowić wskazanie dla nauczycieli praktyków. Ogólne rozwinięcie swojej sprawności intelektualnej to cel, do realizacji którego co piąty ankietowany (21,7%) dąży w stopniu bardzo wysokim, 23,3% w stopniu wysokim, 35,8% w stopniu średnim, a 19,2% w stopniu niskim. Ponad połowa respondentów (58,4%) rozwijanie swoich zainteresowań, zamiłowań, potrzeb zadeklarowała w stopniu średnim. W stopniu bardzo wysokim jedynie 12,5% respondentów, wysokim 18,3%, niskim 10,8% badanych. Cel, jakim jest posiadanie chęci do ciągłej pracy nad sobą i nauki przez całe życie, w stopniu bardzo wysokim zadeklarowało 11,7% ankietowanych, wysokim

12 Poziom aspiracji a system wartości młodzieży 81 13,4%, średnim 12,5%. Największy procent respondentów zadeklarował niski stopień realizacji tego celu 35,8%. W bardzo niskim stopniu dąży do realizacji tego celu 26,6% badanych uczniów gimnazjum. Wykres 2 ilustruje poziom aspiracji badanych uczniów gimnazjum, wyznaczony na podstawie deklaracji tychże uczniów, co do stopnia realizacji celów omówionych powyżej (tabela 7). Jak wynika z wykresu 2,70% badanych uczniów zadeklarowało średni poziom aspiracji, natomiast 30% poziom wysoki. Wykres 2. Poziom aspiracji uczniów gimnazjum % wysoki poziom aspiracji średni poziom aspiracji 20 0 Stopień realizacji celów ogólnych ustalony na podstawie wskazań ankietowanych uczniów trzeciej klasy szkoły ponadgimnazjalnej przedstawia tabela 8. Żaden z badanych nie zadeklarował dążenia do realizacji któregokolwiek celu w stopniu bardzo niskim. 80% respondentów wskazało na bardzo wysoki stopień dążenia do realizacji celu, jakim jest opanowanie podstawowej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i sztuce, 15% dąży do realizacji w stopniu wysokim, a 4,5% w stopniu średnim. Aż 87,2% badanych zadeklarowało bardzo wysoki stopień realizacji celu: ogólne przygotowanie do wykonywania działań praktycznych; 7,2% dąży do realizacji tego celu w stopniu wysoki; 5,6% w stopniu średnim. Ukształtowanie własnego światopoglądu (swoich przekonań) to cel, którego realizację zdecydowana większość badanych zadeklarowała w stopniu bardzo wysokim 93,9%. Ogólne rozwinięcie swojej sprawności intelektualnej 84,2% respondentów zadeklarowało w stopniu bardzo wysokim, 14% w stopniu wysokim, 1,1% w stopniu średnim, a 0,7% w stopniu niskim.

13 82 Justyna Fiedorczuk, Irena Fiedorczuk Rozwijanie swoich zainteresowań, zamiłowań, potrzeb w stopniu bardzo wysokim zadeklarowało 91,0% ankietowanych uczniów szkoły ponadgimnazjalnej; 6% w stopniu wysokim, nikt z badanych nie wskazał na dążenie do realizacji w stopniu średnim, natomiast 3% wskazywało stopień niski. Posiadanie chęci do ciągłej pracy nad sobą i nauki przez całe życie to cel, do którego realizacji w stopniu bardzo wysokim dąży 71,8% respondentów. W stopniu wysokim 19,2, a w stopniu średnim 9% spośród badanych uczniów liceum. Żaden badany nie wskazał na dążenie do realizacji tego celu w stopniu niskim czy bardzo niskim. Tabela 8. Stopień realizacji celów przez uczniów liceum Kategoria celów opanowanie podstawowej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i sztuce ogólne przygotowanie do wykonywania działań praktycznych ukształtowanie własnego światopoglądu (swoich przekonań) ogólne rozwinięcie swojej sprawności intelektualnej rozwijanie swoich zainteresowań, zamiłowań, potrzeb mieć chęć do ciągłej pracy nad sobą i nauki przez całe życie Stopień realizacji celów b. wysoki wysoki średni niski b. niski ogółem l. % l. % l. % l. % l. % l. % , ,4 12 4, ,2 19 7,2 15 5, ,9 7 2,7 9 3, , ,1 2 0, ,0 16 6, , , ,2 24 9, Na podstawie deklaracji dotyczących stopnia realizacji celów ustalono poziom aspiracji uczniów szkoły ponadgimnazjalnej. Jak widać na wykresie 3, wszyscy badani uczniowie przejawiali wysoki poziom aspiracji, co może być powiązane z etapem kształcenia, na którym się znajdują. Ankietowani uczniowie byli w trakcie intensywnych przygotowań do egzaminu maturalnego, ukierunkowani na naukę konkretnych przedmiotów, których zdanie na poziomie rozszerzonym może zapewnić im dostanie na wymarzony kierunek. Na tak wysoki poziom aspiracji badanych uczniów z całą pewnością ma również wpływ atmosfera panująca w szkole liceum, w którym prowadzono badania, od lat znajduje się w czołówce rankingów na najlepsze liceum ogólnokształcące.

14 Poziom aspiracji a system wartości młodzieży 83 Wykres 3. Poziom aspiracji uczniów szkoły ponadgimnazjalnej % wysoki poziom aspiracji średni poziom aspiracji niskii poziom aspiracji 0 Jakie są związki między systemem wartości a poziomem aspiracji uczniów gimnazjum? Składnikiem osobowości modyfikującym wpływ sukcesów i niepowodzeń na poziom aspiracji jest hierarchia wartości akceptowana przez danego człowieka. Jeżeli cel działania zajmuje wysokie miejsce w hierarchii wartości, wtedy poziom aspiracji jest wyższy i bardziej odporny na wpływy niepowodzeń. Odwrotnie, gdy cel działania zajmuje niskie miejsce w hierarchii wartości, wtedy poziom aspiracji jest niższy 10. Z uwagi na przedmiot badań niezwykle ważne jest miejsce w systemie wartości związanych z kształceniem. Tabela 9 przedstawia system wartości instrumentalnych badanych o wysokim i średnim poziomie aspiracji. Najwyższą pozycję w tym systemie zajmuje zdolny w obu badanych grupach, 4 pozycja w grupie badanych o wysokim poziomie aspiracji to ambitny w systemie respondentów o średnich aspiracjach wartość ta zajęła 10 pozycję. 12 miejsce w systemie ankietowanych o wysokich aspiracjach zajęła wartość o szerokich horyzontach 15 pozycja w systemie uczniów deklarujących średni poziom aspiracji. Intelektualista zajął odpowiednio 14 pozycję w grupie uczniów o wysokich aspiracjach i 18 pozycję w systemie badanych o średnich aspiracjach. 10 W. Sikorski, Aspiracje młodzieży uczącej się i ich tło rozwojowe, Opole 1999, s. 133.

15 84 Justyna Fiedorczuk, Irena Fiedorczuk Tabela 9. System wartości instrumentalnych uczniów o różnym poziomie aspiracji Lp. System wartości badanych o wysokim poziomie aspiracji System wartości badanych o średnim poziomie aspiracji 1. Zdolny Zdolny 2. Odważny Niezależny 3. Niezależny Odważny 4. Ambitny Posłuszny 5. Uczciwy Czysty 6. Logiczny O dużej wyobraźni 7. Uprzejmy O dużej samokontroli 8. Kochający Uczciwy 9. Odpowiedzialny Odpowiedzialny 10. Opiekuńczy pomocny Ambitny 11. Czysty Opiekuńczy pomocny 12. O szerokich horyzontach umysłowych Uprzejmy 13. O dużej wyobraźni Kochający 14. Intelektualista Umiejący wybaczać 15. Pogodny O szerokich horyzontach umysłowych 16. Umiejący wybaczać Logiczny 17. O dużej samokontroli Pogodny 18. Posłuszny Intelektualista Jak widać z tabeli 9, pozostałe wartości związane z kształceniem (poza wartością zdolny ) znalazły się w przypadku badanych o średnim poziomie aspiracji niżej w systemie: ambitny (o 6 pozycji), o szerokich horyzontach (o 3 pozycje), intelektualista (o 4 pozycje względem hierarchii wartości respondentów, których poziom aspiracji na podstawie zebranego materiału empirycznego wyliczono i ustalono jako wysoki). System wartości ostatecznych uczniów gimnazjum o wysokim i średnim poziomie aspiracji przedstawia tabela 10, z której wynika, iż mądrość, jako wartość szczególnie interesująca z uwagi na przedmiot badań, znalazła się na 6 pozycji w systemie uczniów o wysokim poziomie aspiracji.

16 Poziom aspiracji a system wartości młodzieży 85 Tabela 10. System wartości ostatecznych uczniów o różnym poziomie aspiracji Lp. System wartości badanych o wysokim poziomie aspiracji System wartości badanych o średnim poziomie aspiracji 1. Przyjemność i radość życia Przyjemność i radość życia 2. Dojrzała miłość Dojrzała miłość 3. Dostatnie życie Bezpieczeństwo rodziny 4. Poczucie godności Dostatnie życie 5. Bezpieczeństwo rodziny Poczucie godności 6. Mądrość Szczęście 7. Poczucie dokonania Życie pełne wrażeń 8. Pokój na świecie Poczucie dokonania 9. Uznanie społeczne Prawdziwa przyjaźń 10. Prawdziwa przyjaźń Równość 11. Życie pełne wrażeń Bezpieczeństwo narodowe 12. Wolność Uznanie społeczne 13. Zbawienie Równowaga wewnętrzna 14. Równowaga wewnętrzna Pokój na świecie 15. Szczęście Mądrość 16. Równość Zbawienie 17. Bezpieczeństwo narodowe Wolność 18. Świat piękna Świat piękna W systemie wartości ostatecznych respondentów o średnim poziomie aspiracji również zauważa się różnice względem hierarchii wartości wyznaczonej dla grupy o wysokich aspiracjach mądrość zajęła tu 15 pozycję, a więc znalazła się 9 pozycji niżej względem systemu wartości ostatecznych badanych o wysokich aspiracjach. 4. Wnioski System wartości instrumentalnych i ostatecznych młodzieży na dwóch niezwykle trudnych etapach kształcenia okazał się zróżnicowany uczniowie gimnazjum w mniejszym stopniu dążą do osiągnięcia wartości mądrość niż uczniowie klasy maturalnej liceum ogólnokształcącego, ale w równym jak oni stopniu opisują siebie poprzez wartość zdolny.

17 86 Justyna Fiedorczuk, Irena Fiedorczuk Poziom aspiracji badanych uczniów, wyznaczony na podstawie deklarowanego stopnia realizacji celów, pozwala sądzić, iż młodzież posiada motywację do rozwijania swoich umiejętności i zdolności wśród uczniów gimnazjum wystąpił poziom wysoki i średni, natomiast wszyscy badani licealiści zadeklarowali wysoki poziom aspiracji. Na taki stan rzeczy z pewnością wpływa konieczność zmierzenia się z egzaminem gimnazjalnym/maturalnym i podjęcia decyzji co do dalszej drogi kształcenia/drogi zawodowej. Wśród badanych uczniów gimnazjum zauważono zróżnicowanie w obrębie systemu wartości z uwagi na poziom aspiracji wartości związane z nauką, kształceniem, rozwojem poznawczym w przypadku grupy respondentów o średnim poziomie aspiracji zajęły niższe pozycje w systemie. LITERATURA: Bednarczyk-Jama N., Aspiracje edukacyjno-zawodowe w kontekście realiów rynku pracy, Edukacja Ustawiczna Dorosłych 2006, nr 1. Janowski A., Aspiracje młodzieży szkół średnich, Warszawa Motywy, cele, wartości. Przyczynek do zrozumienia stanu ducha i stanu umysłu współczesnych Polaków, E. Martynowicz (red.), Kraków Musialska K., Aspiracje życiowe młodzieży stojącej u progu dorosłości, Kraków Roszkowska M., Aspiracje edukacyjne młodzieży a kapitał kulturowy rodziny [w:] Rodzina i mikrostruktury społeczne w socjologicznym lustrze, A. Wachowiak (red.), Zielona Góra Sikorski W., Aspiracje młodzieży uczącej się i ich tło rozwojowe, Opole Szymański M., Młodzież wobec wartości. Próba diagnozy, Warszawa Z badań nad wartościami w pedagogice, W. Furmanek (red.), Rzeszów SUMMARY The value system of teenagers experiences numerous changes and the position of some of the values is quite dynamic. A similar transformation applies to the educational aspirations of teenagers. Teenagers educational aspirations are affected by the different stages of life and are influenced by an abundance of factors. This article presents the results of research conducted in Białystok. A diagnostic poll method and a survey technique (where an authorized questionnaire constituted a tool) were applied. An analysis of the value system was based on the Rokeach Value Survey

18 Poziom aspiracji a system wartości młodzieży 87 (RVS), which consists of 18 terminal values (goals) and 18 instrumental values (means). The task for participants in the survey was to arrange the 18 terminal values, followed by the 18 instrumental values, into an order of importance to YOU, as guiding principles in YOUR life (Rokeach, 1973, p. 27) on the basis of the 5 degrees scale. The educational aspiration level of teenagers was also analyzed on the basis of the realization of educational goals. Depending on educational aspiration level, a group value system developed that simultaneously presented the position of values related to education. The tested group consisted of junior high (gymnasium) and high school (liceum) seniors; both educational stages require decision making in respect to the pursuit of further education. It was decided that the test results between gymnasium and high school students shall be compared in order to present the changes occurring in both value systems and the variety of goals that young people have at the different stages in their life. The results of the research made it a possibility to seek a correlation between teenagers educational aspirations and the position of values connected with education in their value system. Key words: educational aspiration level, value system, high school students, gymnasium students, instrumental values, final values