Podstawy ekonomii BEZROBOCIE Opracowanie: dr Tomasz Taraszkiewicz
Przegląd niezbędnych definicji do analizy problemu bezrobocia Zasób siły roboczej wszyscy ci, którzy pracują lub są zarejestrowani jako chcący i mogący podjąć pracę. Stopień aktywności zawodowej odsetek ludności w wieku produkcyjnym, która deklaruje się jako wchodząca w skład zasobów siły roboczej. Płaca realna relacja płacy nominalnej (wyraŝonej w pieniądzu) i poziomu cen. Obrazuje ilość dóbr, jakie moŝna nabyć za daną płacę nominalną. Krańcowa wydajność pracy jest równa przyrostowi produkcji wynikającemu z zatrudnienia dodatkowego pracownika przy danym zasobie kapitału rzeczowego. Równowaga na rynku pracy rynkowa stawka płacy dla ostatniego zatrudnionego równa jest jego kosztowi alternatywnemu. Dla pozostałych zatrudnionych jest ona wyŝsza od ich kosztu alternatywnego. Stopa bezrobocia jest to odsetek siły roboczej, która nie ma pracy, a jest zarejestrowana jako chcąca i będąca w stanie pracować. Bezrobocie długookresowe osoby bezrobotne, pozostające bez pracy dłuŝej niŝ jeden rok. Bezrobocie oznacza, Ŝe gospodarka nie produkuje tyle, ile mogłaby produkować, gdyby wszyscy mieli pracę.
Stawka płac i poziom zatrudnienia siły roboczej na doskonale konkurencyjnym rynku równowaga W stawka płac S podaŝ D popyt L 1 wielkość pracy równowaŝąca rynek (w roboczogodzinach) Stawka płac równowaŝąca rynek kształtuje się w punkcie przecięcia krzywej popytu D z krzywą podaŝy S na poziomie W 1, wielkość zatrudnienia ustala się na poziomie L 1, równowaga punkt R. Ustalenie minimalnej stawki płac na poziomie W 2 spowoduje powstanie bezrobocia, wprowadzenie maksymalnej stawki płac W 3 wywoła niedobór rynkowy. Generowany przez pracodawców wzrost popytu na pracę, przy stałej podaŝy, spowoduje wzrost stawki płac. Wzrost podaŝy pracy, przy stałym popycie, wywoła obniŝenie stawki płac.
NajwaŜniejsze przyczyny zróŝnicowania stawek płac - niepienięŝne korzyści pracy (satysfakcja, bezpieczeństwo socjalne, prestiŝ podaŝ pracy rośnie, spada stawka płacy ) - zróŝnicowanie rynków pracy - przy stałej podaŝy większy popyt na pracę spowoduje wzrost stawek płac - przy stałym popycie większa podaŝ pracy doprowadzi do obniŝenia stawek płac - zróŝnicowanie kwalifikacji i umiejętności pracowników (wyŝsze kwalifikacje wyŝsze zarobki; inwestowanie w kapitał ludzki) - dyskryminacja płacowa (społeczna, rasowa, religijna) - niekonkurencyjne grupy zawodowe (lekarze i matematycy trudne przekwalifikowanie się z pierwszego zawodu na drugi) - licencje zawodowe (ograniczana podaŝ pracy wpływ na wyŝsze płace) - zmniejszenie podaŝy pracy (np. tylko dla członków związku zawodowego) - podniesienie płacy w ramach umów zbiorowych (co narusza równowagę, prowadzi do wzrostu bezrobocia) - zwiększenie popytu na pracę (przez podnoszenie kwalifikacji zawodowych lub włączenie się w kampanie reklamowe w celu zwiększenia popytu na dane produkty) - przeciwstawianie się monopsoniście (jedyny pracodawca, który z racji swej pozycji na rynku moŝe ograniczać stawki płac im mniejsza elastyczność podaŝy tym niŝsze stawki płac mogą być wprowadzane na rynek) pole negocjacji płacowych leŝy między stawką płaconą przez monopsonistę, a stawkąŝądaną przez związek zawodowy.
Graficzny obraz rynku pracy RW real wages - płaca realna (po skorygowaniu o inflację) LD labour demand - popyt na pracę (im niŝsza płaca realna, tym więcej miejsc pracy oferowanych przez firmy) LF labour force - wielkość zasobu siły roboczej (zwiększa się w miarę wzrostu płacy realnej) JA job acceptance - liczba pracowników skłonnych podjąć pracę przy róŝnych stawkach płacy realnej N liczba pracowników KaŜda odległość JA-LF bezrobocie dobrowolne przy kaŝdym poziomie płacy realnej. E employment zatrudnienie, równowaga przy płacy realnej W 1. Przy W 1 bezrobocie dobrowolne EF Przy W 2 bezrobocie przymusowe AB, bezrobocie dobrowolne BC.
Tradycyjna klasyfikacja rodzajów bezrobocia podkreślająca znaczenie źródeł bezrobocia Bezrobocie frykcyjne oznacza minimalny poziom bezrobocia, występujący w kaŝdym dynamicznym społeczeństwie (poziom niemoŝliwy do obniŝenia). Bezrobocie tego typu dotyczy osób o ułomnościach fizycznych i psychicznych, uniemoŝliwiających podjęcie pracy. Dotyczy równieŝ osób chwilowo bezrobotnych z przyczyn osobistych, czy teŝ zmieniających zawód. Bezrobocie strukturalne wynika ze zmian strukturalnych gospodarki. Powstaje ze względu na rozbieŝność ludzkich kwalifikacji i rodzaju oferowanej pracy w warunkach zmieniającego się popytu i produkcji. Struktura zgłaszanego popytu na pracę róŝni się od struktury podaŝy. Bezrobocie typu keynesowskiego wywodzące się z niedostatku popytu. Pojawia się wtedy, kiedy spada popyt globalny, a płace i ceny nie zdąŝyły się jeszcze dostosować. Prowadzi to z kolei do spadku produkcji i zatrudnienia. Przy danej płacy realnej znajdują się osoby chcące podjąć pracę, a które nie mogą jej jednak znaleźć. Bezrobocie klasyczne źródłem tego typu bezrobocia jest siła związków zawodowych, zdolnych do utrzymania płac powyŝej poziomu równowagi, uniemoŝliwiając proces dostosowawczy. Innym źródłem tego typu bezrobocia moŝe być ustawodawstwo dotyczące płacy minimalnej. Bezrobocie cykliczne bezpośredniej przyczyny tego typu bezrobocia naleŝy upatrywać w wahaniach koniunktury i osłabieniach gospodarki w fazie stagnacji i recesji.
Współczesna klasyfikacja rodzajów bezrobocia uwzględniająca sposób zachowania się ludzi na rynku pracy Bezrobocie dobrowolne: bezrobocie naturalne osoby bezrobotne, które nie akceptują poziomu płacy realnej, stanowiącej płacę równowagi; część zasobu siły roboczej nie podejmie pracy przy danej płacy realnej, odpowiadającej stanowi równowagi; poziom ten określa naturalna stopa bezrobocia występuje wtedy kiedy rynek pracy jest w równowadze; odpowiada ona poziomowi pełnego zatrudnienia - bezrobocie frykcyjne - bezrobocie strukturalne - bezrobocie klasyczne. Bezrobocie przymusowe: - bezrobocie typu keynesowskiego - bezrobocie cykliczne.
WaŜne cechy bezrobocia - w coraz większym stopniu dotyczy młodzieŝy - w USA przewaŝa bezrobocie krótkookresowe, w Europie długookresowe - w USA obserwuje się następujące zjawisko - bezrobocie długookresowe (ponad 1 rok) wynosi 1%, rynek amerykański jest bardziej elastyczny, społeczeństwo amerykańskie jest bardziej mobilne niŝ społeczeństwo europejskie - istnieje naturalna stopa bezrobocia (naturalna nie równa się optymalna z punktu widzenia wykorzystania zasobów dla całej gospodarki) Milton Friedman twórcą teorii: - naturalna stopa to najniŝszy poziom bezrobocia nie powodujący impulsu inflacyjnego (wysokie bezrobocie spowalnia inflację, ale nie powoduje jej całkowitego zamroŝenia) - naturalna stopa wzrasta (od 2 do 6% w ciągu ostatnich 30 lat) poniewaŝ rośnie udział młodzieŝy na rynku pracy (a u niej procent bezrobocia jest zawsze wyŝszy oraz z powodu świadczeń socjalnych dla bezrobotnych i wzrostu bezrobocia strukturalnego).
Wpływanie na obniŝenie bezrobocia naturalnego - synchronizacja rynku pracy (np. komputerowa baza danych o miejscach pracy) - szkolenia - obniŝka socjalna (płacy minimalnej, zasiłków) -roboty publiczne (bardzo dyskusyjne, popierał je Keynes; bezpośrednie ingerencje w gospodarkę, - zmniejszenie podatków, wzrost wydatków budŝetowych, zmniejszenie stóp procentowych).
Główne przyczyny bezrobocia w Polsce - wysokie koszty zatrudnienia - zmniejszenie przerostów zatrudnienia w przedsiębiorstwach państwowych - przekształcenia własnościowe - wzrost wydajności pracy - zbyt wolny wzrost sektora usług - boom demograficzny (bezrobocie wśród młodzieŝy).
Narzędzia polityki zatrudnienia - polityka zwiększania popytu na siłę roboczą subwencjonowanie płac, zwiększanie zatrudnienia w sektorze państwowym, popieranie przedsiębiorczości - polityka zmniejszania podaŝy siły roboczej wcześniejsze emerytury, dłuŝsza nauka, słuŝba wojskowa, skracanie dnia pracy, wydłuŝanie urlopów, zmniejszanie liczby godzin nadliczbowych, zatrudnianie na pół etatu - porozumienia międzynarodowe transfery siły roboczej. Pośrednie: - stymulowanie popytu globalnego przez stopę procentową (ale wpływ wzrostu PKB na obniŝenie bezrobocia jest stosunkowo niewielki) - ustawodawstwo pracy - kształcenie - pobudzanie inwestycji prywatnych. Bezpośrednie: - państwo zatrudnia bezpośrednio lub inwestuje (np. drogi) - subsydiowanie masowej konsumpcji (zasiłki rodzinne, dotacje do cen podstawowych środków utrzymania).
Mechanizmy korzystnie pobudzające rynek pracy Zmniejszenie podatków - stosują m.in. Amerykanie i Niemcy. W warunkach polskich jest to bardzo trudne, bo budŝet jest bardzo napięty. Poprawa obsługi rynku pracy - poszukiwanie pracy wiąŝe się z pewnymi kosztami transakcyjnymi (np. koszt zakupu gazet, dojazdu na rozmowę kwalifikacyjną, itp.) Poprawianie kwalifikacji potencjalnych pracowników - zastępowanie zasiłku dla bezrobotnych pewnego rodzaju formąświadczenia edukacyjnego. ObniŜanie wskaźnika relacji pomiędzy zasiłkiem dla bezrobotnych a płacą RR (replacement rate) zastępstwo zasiłku w stosunku do płacy. Im RR mniejszy tym pobudzenie rynku pracy jest silniejsze.
Begg D., Fischer S., Dornbusch R.: Ekonomia. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 2007. Milewski R., Kwiatkowski E.: Podstawy ekonomii. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2007. Kamińska T., Kubska-Maciejewicz B., Laudańska-Trynka J.: Teoria podejmowania decyzji przez podmioty rynkowe. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Gdańsk 2000. Kamińska T., Krysinska A., Kubska-Maciejewicz B., Laudańska-Trynka J.: Wybrane problemy z mikroekonomii - zadania. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Gdańsk 2006. Czarny B., Rapacki R.: Podstawy ekonomii. PWE. Warszawa 2002. Szczepaniec M.: Makroekonomia. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Gdańsk 2003.