Wybrane zwyczaje żywieniowe kobiet ze złośliwym nowotworem piersi w zależności od ich wieku i masy ciała

Lange Probl Hig E i Epidemiol wsp. Wybrane 2014, zwyczaje 95(2): 317-324 żywieniowe kobiet ze złośliwym nowotworem piersi w zależności... 317 Wybrane zwyczaje żywieniowe kobiet ze złośliwym nowotworem piersi w zależności od ich wieku i masy ciała Selected nutritional habits of women with malignant breast cancer depending on age and body mass Ewa Lange 1/, Aleksandra Hawrylak 2/, Aleksandra Kapała 2/ 1/ Katedra Dietetyki, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 2/ Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie Wprowadzenie. Czynniki żywieniowe mają istotne znaczenie w rozwoju nowotworu piersi u kobiet, jednak ich wpływ może zależeć zarówno od wieku, jak i masy ciała oraz jej zmian. Cel badań. Retrospektywna ocena wybranych zachowań żywieniowych kobiet w różnym wieku i o różnej masie ciała z rozpoznanym nowotworem złośliwym sutka. Materiał i metody. W badaniu wzięło udział 130 kobiet w wieku od 25 do 85 lat, z nowotworem złośliwym sutka, pozostających pod opieką Instytutu Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie. Kobiety biorące udział w badaniu podzielono na grupy w zależności od tercyli: wartości wskaźnika masy ciała (BMI): 25,5 kg/m 2 (n=43; 52±15 lat), 25,6 28,4 kg/m 2 (n=43; 58±8 lat), 28,5 kg/m 2 (n=44; 62±9 lat); oraz wieku: 52 lat (n=48; BMI=25,6±3,6 kg/m 2 ), 53-62 lat (n=52; BMI=28,3±2,7 kg/m 2 ), 63 lat (n=30; BMI=26,9±3,3 kg/m 2 ). Wyniki. Kobiety z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi w wieku poniżej 63 roku życia częściej podejmowały krótkotrwałe próby redukcji masy ciała, których efekty nie utrzymywały się w dłuższym okresie czasu. Starsze kobiety z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi częściej wykorzystywały smażenie i grillowanie do przygotowywania posiłków, stosowały jako dodatek do pieczywa masło, jak również częściej sięgały po słodycze i jasne pieczywo pszenne, a rzadziej niż młodsze panie, spożywały ryby i kawę oraz napoje typu cola. Kobiety z poważną nadwagą i otyłością, z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi częściej, niż kobiety z niewielką nadwagą i prawidłową masą ciała, deklarowały pojadanie między posiłkami, częste dosalanie potraw oraz częstsze spożycie słodyczy, mięsa wieprzowego i potraw smażonych. Wnioski. Starsze kobiety oraz kobiety z poważną nadwagą i otyłością, z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi częściej deklarowały nieprawidłowe zachowania żywieniowe. Introduction. Nutritional factors are important in the development of breast cancer in women, but their impact may depend both on age and body mass and its changes. Aim. A retrospective evaluation of selected dietary behaviors of women with malignant tumor diagnosed at different ages and with different body mass. Material & Methods. The survey involved 130 women aged 25 to 85 years, with malignant breast tumor, under the care of the Maria Sklodowska- Curie Oncology Institute in Warsaw. The women were divided into groups by tertiles of: body mass index (BMI) 25.5 kg/m 2 (n=43, 52±15 years), 25.6 28.4 kg/m 2 (n=43, 58±8 years), 28.5 kg/m 2 (n=44, 62±9 years), and age: 52 years (n=48, BMI=25.6±3.6 kg/m 2 ), 53-62 years (n=52, BMI=28.3±2.7 kg/m 2 ), 63 years (n=30, BMI=26.9±3.3 kg/m 2 ). Results. The women with newly diagnosed breast cancer under the age of 63 years often undertook short-term weight loss attempts, but their effects did not persist in the long term. Older women with newly diagnosed breast cancer frequently fried and grilled food, used butter as a bread spread, most often consumed sweets and white bread, and less likely than younger women consumed fish, coffee and cola drinks. The women with severe overweight and obesity declared frequent snacking between meals and frequent intake of sweets, pork, salty and fried foods. Conclusions. Older women and women with severe overweight and obesity, with newly diagnosed breast cancer often reported incorrect eating behavior. Key words: nutritional factors, breast cancer, body mass index Słowa kluczowe: czynniki żywieniowe, nowotwór piersi, wskaźnik masy ciała Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 317-324 www.phie.pl Nadesłano: 15.04.2014 Zakwalifikowano do druku: 15.05.2014 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr inż. Ewa Lange Katedra Dietetyki, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego ul. Nowoursynowska 159c, 02-776 Warszawa tel. 22 593 70 25, faks 22 593 70 18, e-mail: ewa_lange@sggw.pl Wykaz skrótów BMI Body Mass Index wskaźnik masy ciała IG indeks glikemiczny Wstęp Rak piersi jest najczęściej wykrywanym nowotworem i przyczyną największej liczby zgonów z powodu

318 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 317-324 chorób nowotworowych wśród kobiet. W Polsce rak piersi jest przyczyną około 24% zachorowań oraz 13% zgonów związanych z rozwojem chorób nowotworowych u kobiet [1]. Równocześnie całkowita liczba zachorowań na nowotwory złośliwe piersi w Polsce systematycznie wzrasta, szczególnie wśród kobiet w wieku między 50 a 59 rokiem życia [2]. Zachorowalność na choroby nowotworowe zwiększa się wraz z tempem rozwoju cywilizacyjnego, dlatego znaczną rolę w rozwoju tych chorób przypisuje się czynnikom środowiskowym. Do karcinogenów powodujących uszkodzenie materiału genetycznego zdrowej komórki należą między innymi produkty spalania tytoniu i czynniki dietetyczne, w tym alkohol, środki konserwujące, substancje powstające podczas przetwarzania oraz przechowywania żywności [3]. Jedynie około 5-10% przypadków nowotworów piersi jest uwarunkowana genetycznie [4]. Jednak wpływ czynników żywieniowych na rozwój nowotworu piersi nie jest jeszcze dokładnie wyjaśniony. Prawdopodobne oddziaływanie wpływ na występowanie nowotworu piersi u kobiet ma spożycie z dietą m.in.: pełnoziarnistych przetworów zbożowych, owoców, warzyw, w tym szczególnie warzyw strączkowych oraz produktów mlecznych, mięsa i ryb, jak również napojów, w tym alkoholu, kawy oraz herbaty. Znaczenie w rozwoju nowotworu piersi u kobiet może mieć także udział i profil kwasów tłuszczowych diety oraz spożycie z nią sacharozy [5, 6]. Wśród czynników żywieniowych, które mogą wpływać na rozwój nowotworu piersi, wymienia się także sposób przetwarzania żywności, szczególnie prowadzący do powstawania nienasyconych kwasów tłuszczowych o konfiguracji przestrzennej typu trans i akrylamidu oraz spożycie z dietą witamin: A, E, D, B 2, B 12, karotenoidów i składników mineralnych: wapnia, żelaza, selenu [7, 8]. Szybkie zwiększenie masy ciała w wieku dorosłym, będące konsekwencją nadmiernej w stosunku do potrzeb wartości energetycznej diety i zwiększania się zawartości tkanki tłuszczowej w ciele sprzyja występowaniu nowotworu piersi u kobiet po menopauzie. U kobiet przed menopauzą większe znaczenie w rozwoju nowotworu piersi ma urodzeniowa masa i długość ciała oraz rodzaj karmienia w pierwszych miesiącach życia [9]. Zalecenia dietoprofilaktyki chorób nowotworowych najczęściej obejmują redukcję spożycia napojów alkoholowych, czerwonego mięsa i źródeł kwasów tłuszczowych nasyconych, a zwiększenie udziału w diecie warzyw, owoców, źródeł błonnika pokarmowego i fitoestrogenów [10]. Sposób żywienia może wpływać również na istotne czynniki rozwoju nowotworu piersi u kobiet, takie jak okres dojrzewania i menopauzy większa energetyczność diety w odniesieniu do potrzeb organizmu sprzyja wcześniejszemu pokwitaniu i późniejszemu pojawieniu się pokwitania [11]. Znaczenie czynników żywieniowych w rozwoju nowotworu piersi może więc zależeć zarówno od wieku, jak i masy ciała oraz jej zmian. Cel badań Retrospektywna ocena wybranych zachowań żywieniowych kobiet z rozpoznanym nowotworem złośliwym sutka w różnym wieku i o różnej masie ciała. Materiał i metody W badaniu wzięło udział 130 kobiet w wieku od 25 do 85 lat, z potwierdzonym wynikiem badania histopatologicznego nowotworem złośliwym sutka, bez dodatniego wywiadu rodzinnego w kierunku występowania nowotworu złośliwego piersi wśród najbliższej rodziny, pozostających pod opieką Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie. Kobiety biorące udział w badaniu podzielono na grupy w zależności od tercyli: wartości wskaźnika masy ciała (BMI): 25,5 kg/m 2 (n=43; 52±15 lat), 25,6-28,4 kg/m 2 (n=43; 58±8 lat), 28,5 kg/m 2 (n=44; 62±9 lat); oraz wieku: 52 lat (n=48; BMI=25,6±3,6 kg/m 2 ), 53-62 lat (n=52; BMI=28,3±2,7 kg/m 2 ), 63 lat (n=30; BMI=26,9±3,3 kg/m 2 ). W ramach pracy oceniono wybrane zachowania żywieniowe związane z ryzykiem występowania nowotworu piersi z 5 lat poprzedzających diagnozę na podstawie specjalnie do tego celu skonstruowanego kwestionariusza ankiety. U kobiet uczestniczących w badaniu oceniono również zachowania związane z paleniem tytoniu. Badanie przeprowadzono w 2 do 10 tygodni od momentu diagnozy. Bez względu na wiek i wskaźnik masy ciała 45% kobiet deklarowało wcześniejsze stosowanie terapii hormonalnej. W celu porównania uzyskanych wyników zastosowano jednoczynnikową analizę wariancji z wykorzystaniem testu LSD oraz test χ 2, przyjmując poziom istotności p=0,05. Wyniki Kobiety z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi w wieku z zakresu III tercyla, powyżej 62 roku życia, miały istotnie mniejszą masę ciała, jednak istotnie najniższy wskaźnik masy ciała obserwowano u kobiet w wieku poniżej 53 roku życia. Równocześnie kobiety z BMI 25,5 kg/m 2 były istotnie młodsze niż kobiety z BMI z zakresu II i III tercyla (tab. I). Ponad połowa kobiet uczestniczących w niniejszym badaniu, bez względu na wskaźnik masy ciała, deklarowała wcześniejsze podejmowanie prób redukcji masy ciała, przy czym istotnie częściej stosowanie diet odchudzających deklarowały kobiety w wieku poniżej 53 roku życia niż kobiety w wieku z zakresu

Lange E i wsp. Wybrane zwyczaje żywieniowe kobiet ze złośliwym nowotworem piersi w zależności... 319 III tercyla powyżej 62 r.ż. (40% vs. 29% kobiet) (ryc. 1). Równocześnie 2/3 kobiet, które deklarowały, że podejmowały wcześniej próby redukcji masy ciała, stosowała diety odchudzające nie dłużej niż przez 3 miesiące, przy czym ostatnią taką próbę podejmowały ponad rok przed diagnozą choroby nowotworowej (ryc. 2). Większość kobiet, bez względu na wiek i BMI, deklarowała efekty redukcji masy ciała rzędu 3-5 kg, które u około 40% kobiet, szczególnie przed 63 r.ż. i z BMI <28,5 kg/m 2, utrzymywały się nie dłużej niż 6 miesięcy (ryc. 2). Jedynie 1/3 kobiet z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi, bez względu na wiek deklarowała, że spożywała posiłki regularnie, równocześnie prawie połowa pań z BMI 28,5kg/m 2 deklarowała, że często spożywała posiłki nieregularnie. Połowa kobiet deklarowała, że spożywała 4-5 posiłków dziennie, ale 1/5 kobiet z BMI 25,5 kg/m 2 oraz kobiet w wieku 63 lat spożywała zwyczajowo jedynie 1-2 posiłki dziennie. Równocześnie ponad połowa kobiet z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi, bez względu na wiek i BMI, deklarowała, że często pojadała pomiędzy posiłkami. Połowa kobiet z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi do przygotowywania posiłków wykorzystywała smażenie, przy czym znacząco częściej po ten rodzaj obróbki kulinarnej sięgały kobiety z BMI 28,5 kg/m 2 niż kobiety z BMI 25,5 kg/m 2 (42% vs. 61% osób). Często wykorzystywaną obróbką Tabela I. Wiek, masa ciała i wskaźnik masy ciała kobiet z nowotoworem piersi uczestniczących w badaniu Table I. Age, weight and body mass index of women with breast cancer participating in the study Parametry /Parameters Kobiety w wieku /Women aged 52 lat 53-62 lat 63 lat n 48 52 30 Wiek [lata] /Age [years] 45,9±7,7 a 59,3±2,5 b 73,0±5,3 c Masa ciała [kg] /Body mass [kg] 71,9±10,4 b 75,1±8,3 b 64,7±9,0 a BMI [kg/m 2 ] 25,6±3,6 a 28,3±2,7 b 26,9±3,3 ab Czas diagnozy [tyg] /Time of diagnosis [w] 5,9±2,3 a 7,2±2,4 b 9,0±3,5 c Kobiety z BMI /Women with BMI 25,5 kg/m 2 25,6-28,4 kg/m 2 28,5 kg/m 2 n 43 43 44 Wiek [lata] /Age [years] 52,5±15,2 a 58,2±8,3 b 61,8±8,8 b Masa ciała [kg] / Body mass [kg] 63,4±8,9 a 72,1±6,1 a 78,9±8,2 c BMI [kg/m 2 ] 23,3±1,9 a 27,0±0,9 b 30,6±1,9 c Czas diagnozy [tyg] /Time of diagnosis [w] 6,5±3,3 a 7,5±2,5 a 7,3±2,8 a wartości oznaczone w tym samym wierszu oznaczone tą samą literą nie różnią się istotnie statystycznie (p>0,05) /values marked by the same letters are not statistically significantly different (p>0,05) kobiety w wieku 52 lat kobiety w wieku 52 lat kobiety w wieku 53-62 lat kobiety w wieku 53-62 lat kobiety w wieku 63 lat kobiety w wieku 63 lat a) p 0,05 0 20 40 60 80 100% a) p>0,05 0 20 40 60 80 100% kobiety z BMI 25,5 kg/m 2 kobiety z BMI 25,5 kg/m 2 kobiety z BMI 25,6-28,4 kg/m 2 kobiety z BMI 25,6-28,4 kg/m 2 kobiety z BMI 28,5 kg/m 2 kobiety z BMI 28,5 kg/m 2 b) p>0,05 0 20 40 60 80 100% stosowałam dietę redukcyjną Ryc. 1. Rozkład odpowiedzi na pytanie dotyczące stosowania diet redukujących masę ciała u kobiet z nowotworem piersi uczestniczących w badaniu w zależności: a) wieku; b) BMI Fig. 1. Distribution of answers to the question about the use of weightreducing diets in women with breast cancer participating in the study depending on: a) age; b) BMI 0 20 40 60 80 100% b) p>0,05 1 miesiąc do 6 miesięcy Ryc. 2. Rozkład odpowiedzi na pytanie dotyczące czasu utrzymywania się zmniejszonej masy ciała w trakcie wcześniejszych prób odchudzania u kobiet z nowotworem piersi w zależności od: a) wieku; b) BMI Fig. 2. Distribution of answers to the question about duration of maintaining reduced body mass during previous attempts to lose weight in women with breast cancer depending on: a) age; b) BMI

320 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 317-324 Tabela II. Deklaracje uczestniczących w badaniu kobiet w różnym wieku, z nowotoworem piersi dotyczące wybranych zachowań żywieniowych [% osób] Table II. Declarations of women with breast cancer at different ages about selected dietary behaviors [% of participants] Odpowiedzi /Answer Kobiety w wieku /Women aged 52 lat 53-62 lat 63 lat n 48 52 30 Jak Pani ocenia swój sposób żywienia? 1 /Evaluate your diet 1 Prawidłowy /Correct 37 42 48 Nieprawidłowy /Incorrect 13 2 0 Trudno powiedzieć /Hard to say 43 56 44 Nie zwracam na to uwagi /Not care 7 0 8 Zwyczajowa częstotliwość spożywania posiłków /Frequency of meals 4-5 posiłków dziennie /4-5 meals a day 57 50 50 3 posiłki dziennie /3 meals a day 31 46 30 1-2 posiłki dziennie /1-2 meals a day 12 4 20 Pojadanie pomiędzy posiłkami /Snacking habit Tak, często się zdarzało /Yes, often 57 67 57 Nie zdarzało się /Not happened 43 33 43 Jaki sposób przyrządzania posiłków Pani preferowała? 2 /Preferred kind of meal preparation 2 Smażenie /Frying 53 56 50 Grillowanie /Grilling 7 23 29 Duszenie /Stewing 37 36 54 Pieczenie w folii /Baking in foil 0 8 10 Gotowanie na parze /Steaming 3 6 8 Gotowanie w wodzie /Boiling 23 31 12 Rodzaju tłuszczu zwyczajowo stosowany do smarowania pieczywa /Preferred type of bread spread Masło /Butter 37 46 57 Margaryna miękka /Soft margarine 29 27 33 Masło z olejem /Butter and oil mix 35 36 10 Czy spożywała Pani słodzone lub dosładzane napoje? /Did you consume sweet or sweetened drinks? Tak /Yes 54 38 47 Nie /No 46 62 53 Czy stosowała Pani dodatek soli do potraw? 1 /Did you add salt to food? 1 Zazwyczaj tak /Usually 27 23 60 Okazjonalnie /Occasionally 60 73 23 Nie /No 12 4 17 Jak często korzystała Pani z usług restauracji typu fast food? /How often did you visit fast food restaurants? Kilka razy w miesiącu /A few times a month 0 0 0 Raz w miesiącu /Once a mouth 2 0 0 Rzadziej niż raz w miesiącu 38 33 27 /Less than once a month Raz w roku lub rzadziej/once a year or less 50 67 63 1 p 0,05 (test χ 2 ) 2 można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź /more than one answer could be selected kulinarną było także duszenie i grillowanie, szczególnie wśród kobiet w wieku >62 lat (tabela II i III). Jedna trzecia kobiet z BMI 28,5 kg/m 2 i 1/5 kobiet w wieku powyżej 62 lat deklarowała, że spożywała słodycze przynajmniej raz dziennie. Równocześnie kobiety z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi Tabela III. Deklaracje uczestniczących w badaniu kobiet z różnym wskaźnikiem masy ciała, z nowotoworem piersi dotyczące wybranych zachowań żywieniowych [% osób] Table III. Declarations of women with breast cancer with different BMI [% of participants] Kobiety z BMI /Women with BMI Odpowiedzi /Answer 25,5 25,6-28,4 28,5 kg/m 2 kg/m 2 kg/m 2 n 43 43 44 Jak Pani ocenia swój sposób żywienia? 1 /Evaluate your diet 1 Prawidłowy /Correct 30 42 43 Nieprawidłowy /Incorrect 5 2 7 Trudno powiedzieć /Hard to say 63 56 48 Nie zwracam na to uwagi /Not care 2 0 0 Zwyczajowa częstotliwość spożywania posiłków /Frequency of meals 4-5 posiłków dziennie /4-5 meals a day 58 33 32 3 posiłki dziennie /3 meals a day 27 58 61 1-2 posiłki dziennie /1-2 meals a day 16 9 7 Pojadanie pomiędzy posiłkami /Snacking habit Tak, często się zdarzało /Yes, often 63 67 66 Nie zdarzało się /Not happened 37 33 34 Jaki sposób przyrządzania posiłków Pani preferowała? 2 /Preferred kind of meal preparation 2 Smażenie /Frying 42 56 61 Grillowanie /Grilling 21 19 25 Duszenie /Stewing 44 47 39 Pieczenie w folii /Baking in foil 7 5 9 Gotowanie na parze /Steaming 12 0 7 Gotowanie w wodzie /Boiling 16 23 27 Rodzaju tłuszczu zwyczajowo stosowany do smarowania pieczywa /Preferred type of bread spread Masło /Butter 49 42 46 Margaryna miękka /Soft margarine 21 21 34 Masło z olejem /Butter and oil mix 30 37 20 Czy spożywała Pani słodzone lub dosładzane napoje? /Did you consume sweet or sweetened drinks? Tak /Yes 54 42 53 Nie /No 46 58 47 Czy stosowała Pani dodatek soli do potraw? 1 /Did you add salt to food? 1 Zazwyczaj tak /Usually 33 26 41 Okazjonalnie /Occasionally 49 65 57 Nie /No 19 9 2 Jak często korzystała Pani z usług restauracji typu fast food? 1 /How often did you visit fast food restaurants? 1 Kilka razy w miesiącu /A few times a month 0 0 0 Raz w miesiącu /Once a mouth 2 0 0 Rzadziej niż raz w miesiącu /Less than once 17 33 48 a month Raz w roku lub rzadziej /Once a year or less 79 67 52 1 p 0,05 (test χ 2 ) 2 można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź /more than one answer could be selected w wieku 53 lat częściej niż młodsze kobiety deklarowały zwyczajowe spożycie pieczywa na bazie mąki z wysokiego przemiału (54 vs. 70% osób), a jedynie 1/3 kobiet BMI >25,5 kg/m 2 i prawie połowa kobiet z niższym wskaźnikiem masy ciała sięgała zwyczajowo po pieczywo razowe (tabela IV i V). Niespełna połowa kobiet deklarowała, że do smarowania pieczywa wykorzystuje masło, a prawie

Lange E i wsp. Wybrane zwyczaje żywieniowe kobiet ze złośliwym nowotworem piersi w zależności... 321 Tabela IV. Deklaracje uczestniczących w badaniu kobiet z nowotworem piersi w różnym wieku, dotyczące częstotliwości spożycia wybranych produktów [% osób] Table IV. The declarations of women with breast cancer at different ages on selected food frequency [% participants] Odpowiedzi /Answer Kobiety w wieku /Women aged 52 lat 53-62 lat 63 lat Zwyczajowa częstotliwość spożycia ryby lub przetworów rybnych 2-3 razy w tygodniu /2-3 a week 4 2 0 Raz w tygodniu /Once a week 8 4 3 2-3 razy w miesiącu /2-3 a month 42 52 37 Raz w miesiącu /Once a month 40 27 30 Rzadziej niż raz w miesiącu lub nigdy /Rarely 6 17 30 Zwyczajowa częstotliwość spożycia warzyw Kilka razy dziennie /Several times a day 21 21 23 Raz dziennie /Once a day 56 48 50 Kilka razy w tygodniu /Several times a week 21 29 27 Raz w tygodniu lub rzadziej /Rarely 2 2 0 Zwyczajowa częstotliwość spożycia owoców Kilka razy dziennie /Several times a day 10 15 10 Raz dziennie /Once a day 48 23 33 Kilka razy w tygodniu /Several times a week 42 60 57 Raz w tygodniu lub rzadziej /Rarely 0 2 0 Zwyczajowa częstotliwość spożycia słodyczy Kilka razy dziennie /Several times a day 2 0 0 Raz dziennie /Once a day 10 11 30 Kilka razy w tygodniu /Several times a week 48 58 30 Raz w tygodniu /Once a week 31 25 30 Rzadziej niż raz w tygodniu lub nigdy /Rarely 8 6 10 Rodzaj zwyczajowo spożywanego pieczywa Pieczywo jasne /White bread 54 67 70 Pieczywo pełnoziarniste / Whole bread 46 33 30 Rodzaj zwyczajowo najczęściej spożywanych mięs 2 Drób /Poultry 79 69 63 Wołowina / cielęcina /Beef / veal 19 15 17 Wieprzowina /Pork 25 46 27 Zwyczajowa częstotliwość spożycia kawy 1 Kilka razy dziennie /Several times a day 35 39 13 Raz dziennie /Once a day 33 33 3 Kilka razy w tygodniu /Several times a week 19 11 30 Raz w tygodniu /Once a week 4 4 0 Okazjonalnie lub wcale /Sometimes or never 8 14 53 Zwyczajowa częstotliwość spożycia herbaty 1 Kilka razy dziennie /Several times a day 25 44 57 Raz dziennie /Once a day 45 42 37 Kilka razy w tygodniu /Several times a week 29 14 3 Raz w tygodniu /Once a week 0 0 0 Okazjonalnie lub wcale /Sometimes or never 0 0 3 Zwyczajowa częstotliwość spożycia napojów typu cola 1 Raz dziennie lub częściej /Daily or more 8 4 3 Kilka razy w tygodniu /Several times a week 33 23 30 Raz w tygodniu /Once a week 29 33 3 Okazjonalnie /Occasionally 27 25 30 Nie spożywałam /Do not drink 2 15 33 Zwyczajowa częstotliwość spożycia napojów alkoholowych 1 Raz w tygodniu lub częściej /Weekly or more 8 2 0 2-3 razy w miesiącu /2-3 a month 31 25 13 Okazjonalnie /Occasionally 48 65 47 Nie piłam /Do not drink 12 8 33 1 p 0,05 (test χ 2 ) 2 można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź /could select more than one answer Tabela V. Deklaracje uczestniczących w badaniu kobiet z nowotoworem piersi z różnym wskaźnikiem masy ciała, dotyczące częstotliwości spożycia wybranych produktów [% osób] Table IV. The declarations of women with breast cancer and different BMI on selected food frequency [% participants] Odpowiedzi /Answer Kobiety z BMI /Women with BMI 25,5 25,6-28,4 28,5 kg/m 2 kg/m 2 kg/m 2 Zwyczajowa częstotliwość spożycia ryby lub przetworów rybnych 2-3 razy w tygodniu /2-3 a week 7 0 0 Raz w tygodniu /Once a week 9 0 7 2-3 razy w miesiącu /2-3 a month 42 44 45 Raz w miesiącu /Once a month 28 37 32 Rzadziej niż raz w miesiącu lub nigdy /Rarely 14 19 16 Zwyczajowa częstotliwość spożycia warzyw Kilka razy dziennie /Several times a day 27 19 23 Raz dziennie /Once a day 50 49 50 Kilka razy w tygodniu /Several times a week 23 32 27 Raz w tygodniu lub rzadziej /Rarely 0 0 0 Zwyczajowa częstotliwość spożycia owoców Kilka razy dziennie /Several times a day 13 12 11 Raz dziennie /Once a day 40 28 34 Kilka razy w tygodniu /Several times a week 46 56 55 Raz w tygodniu lub rzadziej /Rarely 0 2 0 Zwyczajowa częstotliwość spożycia słodyczy Kilka razy dziennie /Several times a day 2 0 0 Raz dziennie /Once a day 16 9 21 Kilka razy w tygodniu /Several times a week 33 65 45 Raz w tygodniu /Once a week 35 21 30 Rzadziej niż raz w tyg. lub nigdy /Rarely 14 5 4 Rodzaj zwyczajowo spożywanego pieczywa Pieczywo jasne /White bread 59 67 63 Pieczywo pełnoziarniste /Whole bread 46 33 37 Rodzaj zwyczajowo najczęściej spożywanych mięs 2 Drób /Poultry 77 74 57 Wołowina/cielęcina /Beef/veal 14 19 18 Wieprzowina /Pork 32 26 43 Zwyczajowa częstotliwość spożycia kawy 1 Kilka razy dziennie /Several times a day 26 39 30 Raz dziennie /Once a day 30 21 27 Kilka razy w tygodniu /Several times a week 19 21 16 Raz w tygodniu /Once a week 5 0 5 Okazjonalnie lub wcale /Sometimes or never 21 19 22 Zwyczajowa częstotliwość spożycia herbaty Kilka razy dziennie /Several times a day 46 28 46 Raz dziennie /Once a day 33 53 41 Kilka razy w tygodniu /Several times a week 19 19 13 Raz w tygodniu /Once a week 0 0 0 Okazjonalnie lub wcale /Sometimes or never 2 0 0 Zwyczajowa częstotliwość spożycia napojów typu cola Raz dziennie lub częściej /Daily or more 5 7 4 Kilka razy w tygodniu /Several times a week 33 28 25 Raz w tygodniu /Once a week 26 23 25 Okazjonalnie /Occasionally 21 28 32 Nie spożywałam /Do not drink 16 14 14 Zwyczajowa częstotliwość spożycia napojów alkoholowych 1 Raz w tygodniu lub częściej /Weekly or more 5 2 5 2-3 razy w miesiącu /2-3 a month 16 37 20 Okazjonalnie /Occasionally 63 49 57 Nie piłam /Do not drink 16 12 18 1 p 0,05 (test χ 2 ) 2 można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź /could select more than one answer

322 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 317-324 1/3 wykorzystywała masło z dodatkiem tłuszczu roślinnego, przy czym częściej dodatek masła do pieczywa stosowały kobiety w wieku powyżej 62 lat niż kobiety w wieku z zakresu I tercyla, poniżej 53 roku życia. Równocześnie panie w wieku od 53 do 62 roku życia i z BMI 25,6-28,4 kg/m 2 częściej, niż pozostałe kobiety z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi, rezygnowały ze słodkich i dosładzanych napojów, jednak różnice te nie były istotne statystycznie (tabela IV i V). Kobiety w wieku poniżej 63 roku życia oraz kobiety z BMI 28,5 kg/m 2 znacząco częściej deklarowały, że dosalają potrawy niż kobiety starsze i z BMI w zakresie I i II tercyla. Jedna piąta kobiet z BMI 25,5 kg/m 2 deklarowała natomiast, że w ogóle nie stosuje dodatku soli do przygotowywania potraw. Ponad połowa kobiet deklarowała również, że korzystała z usług gastronomii typu fast food nie częściej niż raz w roku, a żadna z kobiet nie spożywała tego typu posiłków częściej niż raz w miesiącu (tabela II i III). Równocześnie 1/3 kobiet po 52 roku życia i z BMI >25,5 kg/m 2 deklarowała, że spożywała warzywa rzadziej niż raz dziennie. Podobnie ponad połowa tych kobiet deklarowała, że równie rzadko sięga po owoce. Natomiast ponad połowa kobiet wieku 52 lat i z BMI 25,5 kg/m 2 deklarowała, że spożywała owoce raz dziennie lub częściej. Większość kobiet z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi deklarowała, że zwyczajowo uwzględniała w swojej racji pokarmowej mięso drobiowe, jednak niespełna połowa kobiet w wieku z zakresu II tercyla, 53-62 lat, oraz kobiety z BMI 28,5 kg/m 2 deklarowała również częste spożycie mięsa wieprzowego. Natomiast prawie wszystkie kobiety uczestniczące w badaniu, bez względu na wiek i BMI, spożywały ryby rzadziej niż raz w tygodniu, a 1/3 kobiet w wieku powyżej 62 lat sięgała po nie rzadziej niż raz w miesiącu (tabela IV i V). Kobiety w wieku poniżej 63 roku życia deklarowały istotnie częstsze spożycie kawy niż kobiety starsze 1/3 kobiet w wieku z zakresu I i II tercyla sięgała po kawę częściej niż raz dziennie, natomiast 2/3 kobiet w wieku 63 lat spożywała kawę kilka razy w tygodniu lub rzadziej. Natomiast panie w wieku z zakresu III tercyla znacząco częściej spożywały herbatę i kakao. Natomiast kobiety w wieku poniżej 53 r.ż. częściej, niż kobiety w starszym wieku, deklarowały okazjonalne spożywanie napojów energetyzujących, jednak żadna z pań nie deklarowała regularnego, częstego picia tego typu napojów. Równocześnie jednak połowa kobiet w wieku <63 roku życia i 1/3 pań 63 lat deklarowała, że spożywała przynajmniej raz w tygodniu napoje typu cola (tabela IV i V). Jedynie 1/3 kobiet w wieku do 53 roku życia i z BMI między 25,6 a 28,4 kg/m 2 deklarowała, że spożywała zwyczajowo 2-3 razy w miesiącu napoje alkoholowe, w tym najczęściej wino, natomiast prawie połowa kobiet w wieku powyżej 62 lat deklarowała, że sięgała po napoje alkoholowe okazjonalnie, wybierając jednak zwykle wódkę. Dyskusja Udział tłuszczu w ciele i będący jego odzwierciedleniem wskaźnik masy ciała jest odwrotnie proporcjonalny do ryzyka występowania nowotworu piersi u kobiet przed menopauzą, jednak zarówno zwiększanie się masy ciała, jak i nadmierna zawartość tłuszczu w ciele znacząco zwiększa także ryzyko rozwoju nowotworu piersi u kobiet po menopauzie [12, 13]. W niniejszym badaniu kobiety z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi i BMI 25,5 kg/m 2 były znacząco młodsze niż kobiety z BMI wskazującym na nadwagę lub otyłość. Dodatkowo ponad połowa kobiet uczestniczących w niniejszym badaniu, bez względu na wskaźnik masy ciała, deklarowała wcześniejsze podejmowanie prób redukcji masy ciała, przy czym istotnie częściej stosowanie diet odchudzających deklarowały kobiety poniżej 53 roku życia. Większość kobiet deklarowała, że podejmowane wcześniej próby redukcji masy ciała nie trwały dłużej niż przez 3 miesiące, a uzyskiwane efekty utrzymywały się nie dłużej niż 6 miesięcy. Każde zwiększenie masy ciała o 5 kg zwiększa o 3-5% ryzyko wystąpienia nowotworu piersi u kobiet po menopauzie [14]. Jedynie niespełna 1/3 kobiet z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi deklarowała zwyczajowe przygotowywanie posiłków z wykorzystaniem gotowania (na parze lub w wodzie). Połowa kobiet do przygotowywania posiłków wykorzystywała smażenie, przy czym znacząco częściej po ten rodzaj obróbki kulinarnej sięgały kobiety z poważną nadwagą i otyłością oraz kobiet w wieku powyżej 62 lat. W badaniu Nurses Health Cohort Study [15] nie zaobserwowano istotnego związku między spożyciem smażonego i opiekanego czerwonego mięsa a występowaniem raka piersi. Jednak Gallicchio i wsp. [16] zaobserwowali, że spożycie smażonego i grillowanego mięsa zwiększało ryzyko występowania nowotworu piersi w grupie kobiet ze zwiększoną aktywnością N-acetyltransferazy. Sieri i wsp. [17] zaobserwowali wprost proporcjonalną zależność między spożyciem energii z produktów o wysokim indeksie glikemicznym (IG) a występowaniem nowotworu piersi, a wysoki indeks glikemicznym diety może być związany z występowaniem nowotworu piersi u kobiet, zarówno w wieku pre-, jak i postmenopauzalnym [18, 19]. Jedna trzecia uczestniczących w niniejszym badaniu kobiet z poważną nadwagą i otyłością deklarowała, że spożywała słodycze przynajmniej raz dziennie. Równocześnie kobiety z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi w wieku 53 lat deklarowały częste zwyczajowe spożycie pieczywa

Lange E i wsp. Wybrane zwyczaje żywieniowe kobiet ze złośliwym nowotworem piersi w zależności... 323 o wysokim IG, a jedynie 1/3 kobiet z nadwaga i otyłością sięgała zwyczajowo po pieczywo razowe. W większości badań epidemiologicznych i interwencyjnych nie zaobserwowano by spożycie masła było niezależnym czynnikiem ryzyka występowania nowotworu piersi [20]. Jednak wpływ tłuszczu stosowanego jako dodatek do pieczywa może zależeć od innych czynników, takich jak wiek. Frazier i wsp. [21] zaobserwowali silną, wprost proporcjonalną zależność między nadmiernym spożyciem masła w czasie dojrzewania a ryzykiem rozwoju nowotworu piersi. W niniejszym badaniu kobiety w wieku powyżej 62 lat z nowotworem piersi częściej stosowały dodatek masła do pieczywa. Jedna trzecia kobiet z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi, w wieku powyżej 52 lat i z nadmierną masą ciał deklarowała, że spożywała warzywa rzadziej niż raz dziennie. Podobnie ponad połowa tych kobiet deklarowała także, że równie rzadko sięgała po owoce. Pozytywny wpływ warzyw i owoców w prewencji pierwotnej nowotworu piersi zależny jest prawdopodobnie od wielkości ich udziału w zwyczajowej racji pokarmowej. Ryzyko występowania nowotworu piersi, szczególnie u kobiet w wieku premenopauzalnym, zmniejsza spożycie z dietą przynajmniej 4 porcji warzyw i owoców dziennie [22, 23]. Większość kobiet z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi preferowała mięso drobiowe oraz wieprzowe, równocześnie jednak prawie wszystkie kobiety uczestniczące w badaniu, bez względu na wiek i BMI, spożywały ryby rzadziej niż raz w tygodniu, a 1/3 kobiet w wieku powyżej 62 lat sięgała po nie rzadziej niż raz w miesiącu. W większości badań epidemiologicznych i kontrolowanych badań klinicznych nie zaobserwowano istotnego zwiększonego wpływu udziału w diecie mięsa drobiowego oraz wieprzowego na występowanie nowotworu piersi u kobiet w wieku pre- i postmenopauzalnym [6], jednak spożycie tłustych ryb morskich może zmniejszać ryzyko rozwoju nowotworu piersi, szczególnie u kobiet po menopauzie [24, 25]. W badaniach populacyjnych nie zaobserwowano istotnego wpływu spożycia kawy na występowanie nowotworu piersi [26, 27], jednak wpływ ten może zależeć od ilości wypijanego napoju i czasu ekspozycji. W niniejszym częste spożycie kawy deklarowały kobiety w wieku poniżej 63 lat, natomiast starsze kobiety z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi częściej sięgały po herbatę. Hirvonen i wsp. [26] i Ganmaa i wsp. [27] zaobserwowali, że spożycie herbaty przez kobiety, bez względu na wiek, było odwrotnie proporcjonalne do występowania raka piersi, jednak zależność ta nie była istotna statystycznie. W mniejszym badaniu młodsze kobiety z nowotworem piersi deklarowały również częste spożycie napojów typu cola. Meta-analiza badań epidemiologicznych i klinicznych przeprowadzona przez World Cancer Research Fund [3] wykazała, że spożycie napojów alkoholowych zwiększa ryzyko występowania nowotworu piersi u kobiet w wieku pre- i postmenopauzalnym spożycie 5 drinków tygodniowo zwiększa prawdopodobieństwo rozwoju raka piersi o 5%. W niniejszym badaniu większość kobiet z nowozdiagnozowanym nowotworem piersi deklarowała, że zwyczajowo sięgała po napoje alkoholowe nie częściej niż 2-3 razy w miesiącu, przy czym młodsze kobiety deklarowały, że najczęściej wybierają wino, natomiast kobiety w wieku powyżej 62 lat wódkę. Mimo obserwowanych nieprawidłowości w wybranych zwyczajach żywieniowych, ponad 1/3 kobiet z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi uznała swój dotychczasowy sposób żywienia za prawidłowy, znacząco częściej jednak jako nieprawidłowy określały swój sposób żywienia kobiety w wieku >62 roku życia. Natomiast żadna z kobiet z BMI 25,5 kg/m 2 nie określiła swojego sposobu żywienia jako nieprawidłowy. Wnioski 1. Kobiety z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi w wieku poniżej 63 roku życia częściej podejmowały krótkotrwałe próby redukcji masy ciała, których efekty nie utrzymywały się w dłuższym okresie czasu. 2. Starsze kobiety oraz kobiety z poważną nadwagą i otyłością, z nowo zdiagnozowanym nowotworem piersi częściej deklarowały nieprawidłowe zachowania żywieniowe takie jak: pojadanie między posiłkami, stosowanie smażenia i grillowania do przygotowywania posiłków oraz częste spożycie słodyczy, mięsa wieprzowego, jasnego pieczywa pszennego i rzadkie spożycie ryb. 3. Bez względu na wiek, kobiety z nowotworem piersi i prawidłową masą ciała oceniały swój dotychczasowy sposób żywienia jako poprawny.

324 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 317-324 Piśmiennictwo / References 1. International Agency for Research on Cancer. World Health Organization. GLOBOCAN 2008 Cancer Incidence, Mortality and Prevalence Worldwide. the GLOBOCAN 2008 database, December 2010. 2. Raport Centrum Onkologii Instytut im. M. Skłodowskiej- Curie. Liczba zachorowań na nowotwory złośliwe sutka w podziale na województwa oraz grupy wiekowe. 2010. http://epid.coi.waw.pl/krn 3. World Cancer Research Fund and American Institute for Cancer Research: Food, Nutrition, physical activity, and the prevention of cancer: a global perspective. AICR, Washington 2007. 4. Stopińska-Głuszak U, Głuszak O. Rak gruczołu piersiowego: epidemiologia i patogeneza. Post Nauk Med 2008, 3: 159 164. 5. Fink B, Gaudet M, Britton J, et al. Fruits, vegetables, and micronutrient intake in relation to breast cancer survival. Breast Cancer Res Treat 2006, 98: 199-208. 6. World Cancer Research Fund and American Institute for Cancer Research: Continuous update report. Food, Nutrition and Physical Activity and the Prevention of Breast Cancer. 2010. 7. Terry P, Suzuki R, Hu F, et al. A prospective study of major dietary patterns and the risk of breast cancer. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 2001, 10: 1281-125. 8. Nkondjock A, Shatenstein B, Ghadirian P. A case-control study of breast cancer and dietary intake of individual fatty acids and antioxidants in Montreal, Canada. Breast 2003, 12: 128-135. 9. Boyle P, Levin B (ed). International Agency for Research on Cancer. World Health Report, Lyon 2008. 10. Sánchez-Zamorano L, Flores-Luna L, Ángeles-Llerenas A, et al. Healthy lifestyle on the risk of breast cancer. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 2011, 20: 912-922. 11. Ronco A, De Stéfani E, Stoll M. Hormonal and metabolic modulation through nutrition: Towards a primary prevention of breast cancer. Breast 2010, 19: 322-332. 12. van den Brandt P, Spiegelman D, Yaun S, et al. Pooled analysis of prospective cohort studies on height, weight, and breast cancer risk. Am J Epidemiol 2000, 152: 514-527. 13. Renehan A, Tyson M, Egger M, et al. Body-mass index and incidence of cancer: a systematic review and meta-analysis of prospective observational studies. Lancet 2008, 371: 569 578. 14. World Cancer Research Fund and American Institute for Cancer Research: Systematic Literature Review. Continuous Update Report. The Associations between Food, Nutrition and Physical Activity and the Risk of Breast Cancer. London 2008. 15. Holmes M, Colditz G, Hunter D, et al. Meat, fish and egg intake and risk of breast cancer. Int J Cancer 2003, 104: 221-227. 16. Gallicchio L, McSorley M, Newschaffer C, et al. Flamebroiled food, NAT2 acetylator phenotype, and breast cancer risk among women with benign breast disease. Breast Cancer Res Treat 2006, 99: 229-233. 17. Sieri S, Pala V, Brighenti F. Dietary glycemic index, glycemic load, and the risk of breast cancer in an Italian prospective cohort study. Am J Clin Nutr 2007, 86: 1160-1166. 18. Silvera S, Jain M, Howe G, et al. Dietary carbohydrates and breast cancer risk: a prospective study of the roles of overall glycemic index and glycemic load. Int J Cancer 2005, 114: 653-658. 19. Gnagnarella P, Gandini S, La Vecchia C, Maisonneuve P. Glycemic index, glycemic load, and cancer risk: a metaanalysis. Am J Clin Nutr 2008, 87: 1793-1801. 20. World Cancer Research Fund and American Institute for Cancer Research: Systematic literature review report. The Associations between Food, Nutrition and Physical Activity and the Risk of Breast Cancer and Underlying Mechanisms. In support of the Revision of the WCRF International s Report on Diet, Nutrition, Physical Activity and Cancer 2005. 21. Frazier L, Ryan C, Rockett H, et al. Adolescent diet and risk of breast cancer. Breast Cancer Res 2003, 5: R59-R64. 22. Mattisson I, Wirfalt E, Johansson U, et al. Intakes of plant foods, fibre and fat and risk of breast cancer A prospective study in the Malmo Diet and Cancer cohort. Br J Cancer 2004, 90: 122-127. 23. Shannon J, Ray R, Wu C, et al. Food and botanical groupings and risk of breast cancer: a case-control study in Shanghai, China. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 2005, 14: 81 90. 24. Engeset D, Alsaker E, Lund E, et al. Fish consumption and breast cancer risk. The European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC). Int J Cancer 2006, 119, 175-182. 25. Kim J, Lim SY, Shin A, et al. Fatty fish and fish omega-3 fatty acid intakes decrease the breast cancer risk: a case-control study. BMC Cancer 2009, 9: 216-226. 26. Hirvonen T, Mennen L, de Bree A, et al. Consumption of antioxidant-rich beverages and risk for breast cancer in French women. Ann Epidemiol 2006,16: 503-508. 27. Ganmaa D, Willett W, Li T, et al. Coffee, tea, caffeine and risk of breast cancer: a 22-year followup. Int J Cancer 2008, 122: 2071-2076.