Zachowania żywieniowe osób uzależnionych od alkoholu biorących udział w terapii uzależnień doniesienie wstępne

Transkrypt

1 Rutkowska Probl Hig Epidemiol J i wsp. Zachowania 2013, 94(3): żywieniowe osób uzależnionych od alkoholu biorących udział w terapii uzależnień Zachowania żywieniowe osób uzależnionych od alkoholu biorących udział w terapii uzależnień doniesienie wstępne Dietary behaviours of people addicted to alcohol and undergoing therapy a preliminary report Joanna Rutkowska, Joanna Myszkowska-Ryciak Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wprowadzenie. Alkoholizm jest przewlekłą chorobą, która prowadzi do rozwoju patologii, nieleczona do wyniszczenia organizmu, a w konsekwencji do śmierci. Nadużywanie alkoholu wpływa negatywnie na homeostazę całego organizmu czyniąc go bardziej narażonym na infekcje i uszkodzenia. Cel. Ocena zachowań żywieniowych osób uzależnionych od alkoholu biorących udział w terapii uzależnień. Materiał i metody. Badania przeprowadzono wśród 40 osób uzależnionych od alkoholu, uczęszczających na terapię uzależnień w dwóch warszawskich ośrodkach leczenia uzależnień: PETRA oraz Powrót z U, za pomocą kwestionariusza wywiadu. Badania prowadzone były od stycznia do września 2012 roku i ukończyło je 20 uzależnionych. Wyniki. Większość pacjentów popełniała błędy żywieniowe typowe dla populacji ogólnej, jak: nieregularność posiłków, zbyt małe spożycie owoców i warzyw, produktów mlecznych oraz ryb. Wnioski. Pomimo tego iż alkoholizm jest chorobą praktycznie nieuleczalną, podjęta terapia uzależnień stwarza możliwość poprawy jakości życia oraz stanu zdrowia osób chorych, a jedną z korzyści po zakończeniu terapii może być poprawa stanu zdrowia tych osób. Introduction. Alcoholism is a chronic disease that leads to the development of many pathologies and, untreated, causes debilitation and consequently death. Alcohol abuse negatively affects the body homeostasis making it more vulnerable to infections and injuries. Aim. To assess dietary habits of people addicted to alcohol who have been undergoing therapy. Material & methods. The study included 40 people with alcohol addiction undergoing therapy in two treatment centers, PETRA and POWRÓT z U, using a special questionnaire. The study was conducted between January and September 2012 and was completed by 20 addicts. Results. Most of the patients had improper eating habits similar to the general tendencies of the modern population, i.e.: irregular eating, inadequate consumption of fruit, vegetables, fish and milk products. Conclusion. Although alcoholism is considered an incurable disease, addiction therapy makes it possible to improve the quality of life and health of the patients. One of the benefits of completed treatment can be the improvement of the patients health status. Key words: eating habits, abuse of alcohol, alcohol Słowa kluczowe: zachowania żywieniowe, uzależnienie od alkoholu, alkohol Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr inż. Joanna Rutkowska, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego ul. Nowoursynowska 159C, Warszawa tel ; fax , joanna_rutkowska@sggw.pl Wprowadzenie Alkoholizm jest przewlekłą chorobą, która prowadzi do rozwoju różnego rodzaju patologii organizmu, nieleczony prowadzi do jego wyniszczenia, a w konsekwencji do śmierci [1-4]. Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, iż 2,5 mln zgonów rocznie powodowane jest nadmiernym spożywaniem alkoholu. W 2004 r. z powodu alkoholizmu zmarło 6,2% mężczyzn oraz 1,1% kobiet na świecie. Alkohol przyczynia się do 4,5% światowej zachorowalności na różnego rodzaju choroby, w tym marskość wątroby, padaczkę, raka różnych odcinków przewodu pokarmowego, jak również powoduje zwiększone ryzyko urazów. Nadużywanie alkoholu wiąże się z pogorszeniem stanu odżywienia, ryzykiem niedożywienia, które jest konsekwencją niewystarczającej podaży energii, niedoborów składników mineralnych oraz witamin [5]. Mimo tego, iż alkoholizm jest chorobą praktycznie nieuleczalną, podjęta terapia uzależnień stwarza możliwość poprawy jakości życia oraz stanu zdrowia [6]. Cel pracy Ocena zachowań żywieniowych osób uzależnionych od alkoholu, biorących udział w terapii uzależnień.

2 662 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): Materiał i metody Badania przeprowadzono wśród 40 osób uzależnionych od alkoholu, uczęszczających na terapię uzależnień w dwóch warszawskich ośrodkach leczenia uzależnień: PETRA oraz Powrót z U, za pomocą autorskiego kwestionariusza wywiadu. Kwestionariusz składał się z pytań o charakterze zamkniętym i otwartym, dotyczących sposobu żywienia, częstotliwości spożycia różnych produktów oraz obejmował podstawowe dane socjoekonomiczne (wykształcenie oraz sytuacja materialna). Stan odżywienia badanych oceniono w oparciu o kryteria BMI [7] na podstawie pomiarów antropometrycznych (masa ciała, wzrost). Badania prowadzono od stycznia do września 2012 roku i ukończyło je 20 uzależnionych {11 mężczyzn (55%) i 9 kobiet (45%)} będących na różnym etapie terapii. Analizę statystyczną danych przeprowadzono w programie Statistica 10 przy użyciu testu χ 2 przy współczynniku istotności ustalonym na poziomie p<0,05. Wyniki i omówienie Większość pacjentów posiadała wykształcenie wyższe (60%), pozostali badani (40%) mieli wykształcenie średnie. Średnia długość okresu abstynencji oraz czasu terapii była u kobiet dłuższa i wynosiła odpowiednio 35 i 15 miesięcy w porównaniu do mężczyzn (15 miesięcy). Sytuacja materialna przez połowę pacjentów została określona jako średnia. Bardzo dobrą oraz dobrą sytuację materialną zadeklarowało 20% pacjentów natomiast złą jedynie 5% biorących udział w badaniu. Analizę wskaźnika masy ciała BMI przedstawiono w tabeli I. Wybrane zachowania żywieniowe (rozkład, ilość, regularność oraz częstotliwości posiłków) przedstawiono w tabeli II. Wśród produktów najczęściej spożywanych między posiłkami znalazły się: bakalie, warzywa, owoce, słodycze, chudy nabiał oraz chuda wędlina. Charakterystykę spożywanych tłuszczów przedstawiono w tabeli III. Ankietowani najczęściej smarowali pieczywo margaryną lub masłem. Tylko nieliczne osoby smarowały pieczywo takimi rodzajami tłuszczów, jak smalec lub Benecol. Tabela I. Rozkład wartości wskaźnika BMI w badanej grupie Table I. Distribution of BMI in examined group Kategoria /Parameters Odsetek badanych /Percentage of subjects Ogółem Niedowaga / Underweight (< 18 kg/m²) Normowaga / Normal weight (18,5 kg/m² 24,9 kg/m²) Nadwaga /Overweight (25,0 kg/m² 29,9 kg/m²) Otyłość /Obesity (>30,0 kg/m²) Tabela II. Zachowania żywieniowe w badanej grupie Table II. Eating habits in examined group Parametr /Factor Regularność posiłków /Regularity of meals Liczba posiłków /Number of meals Odstęp między posiłkami /Interval between meals Spożywanie śniadania przed wyjściem z domu /Breakfast before going out Czas spożywania ostatniego posiłku /Time of the last meal Pojadanie pomiędzy posiłkami /Snacking between meals Tak /Yes Nie /No > h h >5 h Tak /Yes Nie /No ,5 h przed snem h przed snem h przed snem >4h przed snem Tak /Yes Nie /No Tabela III. Rodzaje spożywanych tłuszczów w badanej grupie Table III. Fat consumption in examined group Rodzaj tłuszczu /Fat Badani [%] / Subjects [%] Oleje /Oil Masło /Butter Margaryna /Margarine Olej i masło /Oil and butter Olej i margaryna /Oil and margarine Nie spożywa /No consumption Rodzaj i ilość spożywanych napojów bezalkoholowych wśród badanej grupy była zróżnicowana (tab. IV). Nie wykazano istotnie statystycznie różnic w spożyciu napojów bezalkoholowych pomiędzy mężczyznami a kobietami (p>0,05). Częstość spożycia wybranych grup produktów przedstawiono w tabeli V. Nie wykazano istotnych statystycznie różnic w częstości spożycia produktów wśród mężczyzn i kobiet (p>0,05). Aktualna literatura dotycząca sposobu żywienia oraz stanu odżywienia osób uzależnionych od alkoholu jest uboga ze względu na fakt, iż problem uzależnienia od alkoholu jest nadal problemem wstydliwym, a samo podjęcie walki z uzależnieniem jest dużym obciążeniem dla każdego z pacjentów. Przeprowadzona analiza zwyczajów żywieniowych wykazała błędy w zachowaniach żywieniowych części badanej grupy, co koreluje z wynikami badań innych autorów oceniających sposób żywienia osób uzależnionych od

3 Rutkowska J i wsp. Zachowania żywieniowe osób uzależnionych od alkoholu biorących udział w terapii uzależnień Tabela IV. Spożycie kawy, herbaty oraz słodzenie napojów w badanej grupie Table IV. Consumption of coffee, tea and sweetening beverages in examined group Napój /Drink Kawa /Coffee Herbata /Tea Słodzenie napojów /Sweetening beverages Spożycie /Intake Nie piję /I do not drink filiż./dobę /1 cup a day filiż./dobę /2-3 cups a day i więcej filiż./dobę /4 and more cups a day Nie piję /I do not drink szkl./dobę /1 cup a day szkl./dobę /2-3 cups a day i więcej szkl /dobę /4 and more cups a day 0,5 łyż./dobę /half a teaspoon a day łyż./dobę /1 teaspoon a day łyż./dobę /2 teaspoons a day łyż. i więcej / 3 and more teaspoons a day Nie słodzę /I do not sweeten drinks Używam słodzika /I use sweetener alkoholu pozostających w abstynencji przez różny czas, jak również osób uzależnionych od innych substancji psychoaktywnych takich, jak: tytoń lub opiaty [8, 9]. Ocena regularności spożywania posiłków wykazała, iż połowa pacjentów odżywiła się regularnie; 65% spożywała prawidłową ilość posiłków dziennie (3-4) zgodną z zaleceniami Instytutu Żywności i Żywienia. Uzyskany wynik jest znacznie wyższy niż w przypadku badań Gacek [10] oraz Santolaria i wsp. [5], w których regularność odżywiania deklarowało zaledwie 21,5% ankietowanych, jak również w przypadku populacji zdrowych mężczyzn krakowskich, gdzie regularne odżywianie deklarowało 47% [5,11]. Badania przeprowadzone przez Hosokawa i wsp. [12] wśród japońskich alkoholików wykazały, iż połowa z nich spożywała mniej niż 3 posiłki dziennie, podczas gdy w badaniach własnych procent takich osób stanowił zaledwie 20%. Analiza wskaźnika BMI wykazała, iż niedowaga - będąca u większości osób uzależnionych konsekwencją niedoborów energetycznych oraz nieregularności w spożywaniu posiłków dotyczyła jedynie 5% badanych, w przeciwieństwie do badań Gacek [10], w których odsetek osób z niedowagą wynosił aż 30%. Badania innych autorów również wskazują na występowanie niedoborów masy ciała wśród około 25% osób uzależnionych od alkoholu, jednak głównie u osób niepozostających w abstynencji [13]. Różnice w uzyskanych wynikach własnych a literaturowych wynikają z faktu odstawienia alkoholu w grupie badanej, w której 70% łączy fakt abstynencji z poprawą regularności spożywania posiłków, jak również spożywaniem śniadania przed wyjściem do pracy. Tabela V. Częstość spożycia wybranych grup produktów spożywczych w badanej grupie Table V. Frequency of consumption of selected groups of products in examined group Produkt /Product Nabiał /Milk and dairy products Warzywa /Vegetables Częstotliwość /Frequency Codziennie /Every day razy w tyg. /3-4 times raz w tyg. /Once Kilka razy w mies. /A few times Sporadycznie /Occasionally Codziennie/Every day razy w tyg./3-4 times raz w tyg. /Once Owoce /Fruit Codziennie /Every day razy w tyg. /3-4 times raz w tyg. /Once Kilka razy w mies. /A few times Sporadycznie /Occasionally Pieczywo razowe /Wholewheat bread Kasza /Groats Codziennie / Every day razy w tyg. /3-4 times raz w tyg. /Once Kilka razy w mies. /Once Nie spożywa /Not eat razy w tyg. /3-4 times raz w tyg. /Once Kilka razy w mies. /A few times Nie spożywa /No consumption Mięso /Meat Codziennie / Every day razy w tyg. /3-4 time raz w tyg. /Once Sporadycznie /Occasionally Nie spożywa /No consumption Ryby /Fish 3-4 razy w tyg. /3-4 times raz w tyg. /Once Kilka razy w mies. /A few times Sporadycznie /Occasionally Nie spożywa /No consumption Słodycze /Sweets Raz dziennie /Once a day Częściej niż raz dziennie /More then once a day Kilka razy w tyg. /A few times Kilka razy w mies. /A few times Nie spożywa /No consumption

4 664 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): Najczęściej wybieranym tłuszczem do smarowania pieczywa było masło (35%), natomiast w innych badaniach margaryna stanowiła główny tłuszcz do smarowania pieczywa wśród połowy ankietowanych (54%) [11]. Wysokie spożycie masła może skutkować wyższym udziałem nasyconych kwasów tłuszczowych w diecie, co jest jednym z czynników chorób sercowonaczyniowych. W badaniach własnych codzienne spożycie warzyw deklarowało 60% badanych natomiast owoców 45% badanych. Niższe spożycie tych produktów wykazała w swoich badaniach Gacek [10], gdzie warzywa codziennie spożywało około 44,5% ankietowanych natomiast owoców zaledwie 37% z nich. Badania dotyczące zdrowej populacji wykazują jednak wyższy, w porównaniu z naszymi, odsetek populacji codziennie deklarujących spożycie warzyw i owoców, średnio na poziomie 80%. Osoby dorosłe deklarują udział tych produktów w diecie raz w ciągu dnia [10, 11]. Zgodnie z obowiązującymi zaleceniami spożycie warzyw i owoców powinno kształtować się na poziomie 5 porcji dziennie. Zbyt małe spożycie zarówno warzyw, jak i owoców, może prowadzić do niedoborów witamin głownie witaminy C, będącej jednym z głównych antyoksydantów w diecie, przyczyniającej się do inaktywacji wolnych rodników. Przewlekły stres, na który bez wątpienia narażone są osoby podejmujące terapię uzależnień, sprzyja tworzeniu wolnych rodników, tak więc osoby te powinny szczególnie zadbać o prawidłową podaż produktów będących źródłem pokarmowych antyoksydantów, tj. warzyw oraz owoców. W celu zapewnienia odpowiedniej podaży błonnika pokarmowego zalecany jest udział w diecie produktów z pełnego przemiału, w tym pieczywa razowego oraz roślin strączkowych. Przeprowadzona analiza wykazała niską częstotliwość spożycia produktów bogatych we włókno pokarmowe. Codzienny udział pieczywa razowego w diecie deklarowało jedynie 30% ankietowanych, natomiast kasze oraz nasiona roślin strączkowych u większości badanych pojawiały się w diecie sporadycznie (odpowiednio 30% i 40%). Podobne wyniki można zaobserwować w populacji osób nieuzależnionych od alkoholu [14]. Badania własne wykazały częstsze spożycie słodyczy w badanej grupie: przynajmniej raz dziennie deklarowało 25% osób badanych natomiast kilka razy w tygodniu 30%. W innych badaniach codzienny udział produktów wysokoenergetycznych w postaci batonów cukierków deklarowało zaledwie ok. 9% ankietowanych natomiast kilka razy w tygodniu 25% z nich [11]. Zbyt duże spożycie sacharozy w postaci słodyczy przyczynia się do powstawania nadwagi i otyłości, próchnicy, jak również przyczynia się do wzrostu stężenia triglicerydów we krwi. Zasady prawidłowego żywienia zalecają spożycie ryb w ilości minimum 3 porcji tygodniowo oraz spożycie 3 porcji mleka i produktów mlecznych w ciągu dnia. Około połowa badanych (45%) spożywała ryby zaledwie 1 raz w tygodniu, a ¼ wszystkich badanych jedynie sporadycznie. Spożycie mleka i produktów mlecznych w badaniach własnych oraz innych autorów raz w tygodniu deklarowało 10% ankietowanych, natomiast sporadycznie 5% badanych. Codzienne spożywanie mleka i jego produktów zadeklarowało jedynie 65% badanych. Wynik ten jest jednak wyższy niż uzyskany w badaniach Gacek [10], w których 1 porcję produktów mlecznych spożywało 39% ankietowanych, jak również w przypadku populacji zdrowej (ok. 30%) [14]. Niskie spożycie produktów mlecznych może prowadzić do powstania niedoborów wapnia oraz sprzyjać rozwojowi osteoporozy. Wnioski 1. Przeprowadzona analiza sposobu żywienia osób uzależnionych od alkoholu biorących czynny udział w terapii uzależnień, wykazała podobne jak w populacji ogólnej nieprawidłowości w sposobie żywienia osób uzależnionych. Nieprawidłowości te dotyczyły częstości spożycia niektórych produktów (m.in. produkty mleczne, ryby, pełnoziarniste produkty zbożowe). 2. Jednym z nowych elementów wprowadzanych do tematyki terapii powinna być profilaktyka prozdrowotna związana między innymi ze zdrowym odżywianiem, które stanowi ważny czynnik powrotu do zdrowia. Piśmiennictwo / References 1. Hartleb M, Czech E. Alkoholowa choroba wątroby. Przeg Gast 2007, 2 (2): Szymczak A i wsp. Wpływ alkoholu na wybrane schorzenia przewodu pokarmowego. Now Lek 2009, 78(3-4): Hupsch-Marzec H i wsp. Choroba alkoholowa jako problem interdyscyplinarny-implikacje jamy ustnej. Gastroenterol Pol 2011, 18(1): Global Status Report on Alcohol WHO, Department of Mental Health and Substance Abuse, Geneva Santolaria S, Perez-Manzano JL, Antonio M. Nutritional assessment in alcoholic patients. Its relationship with alcoholic intake, feeding habits, organic complications and social problems. Drug Alcohol Depen J 2000, 59: Mielecka-Kubień Z, Wędzicha E. Ocena skutków picia alkoholu przez osoby uzależnione (na podstawie badań ankietowych). Alkohol Narkom 2008, 21(1): Ferro-Luzzi A, et al. A simplified approach to assessing adult chronic energy deficiency. European J Clin Nut 1992, 46:

5 Rutkowska J i wsp. Zachowania żywieniowe osób uzależnionych od alkoholu biorących udział w terapii uzależnień Skop A, Szpanowska-Wohn A, Skorupska A. Preferencje smakowe i częstość spożycia wybranych grup produktów spożywanych wśród osób uzależnionych od opiatów i alkohol. Przeg Lek 2003, 60(s): Babicz-Zielińska E, Nazarewicz R, Polańska A. Zwyczaje żywieniowe osób palących papierosy. Żyw Człow Metab 2003, 1/2: Gacek M. Zachowania żywieniowe grupy mężczyzn uzależnionych od alkoholu. Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Gacek M, Chrzanowska M, Matusik S. Wybrane zachowania żywieniowe mężczyzn w wieku lat aktywnych zawodowo. [w:] Fizjologiczne uwarunkowania postępowania dietetycznego. Wyd SGGW, Warszawa 2004: Hosokawa Y, et al. Relationship between drinking, smoking, and dietary habits and the body mass index of Japanese alcoholic men. Nihon Arukoru Yakubutsu Igakkai Zasshi 2010, 45(1): Szpanowska-Wohn A i wsp. Problemy żywieniowe osób zakwalifikowanych do leczenia substytucyjnego metadonem. Część I. Stan odżywienia osób uzależnionych od opiatów. Przegl Lek 2000, 57(10): Suliga E. Zachowania zdrowotne związane z żywieniem osób dorosłych i starszych. Hyg Publ Health 2010, 45(1):