Redakcja wydawnicza: Klaudia Tyliba. Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner. Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2011 Recenzenci: prof. zw. dr hab. Eugeniusz Józefowski prof. zw. dr hab. Bronisław Urban Redakcja wydawnicza: Klaudia Tyliba Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska ISBN 978-83-7850-059-9 Oficyna Wydawnicza Impuls 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II poszerzone, Kraków 2013

Spis treści Wstęp... 9 Rozdział 1 Terapia w resocjalizacji. Wybrane zagadnienia teoretyczne i metodyczne... 15 1.1. Terapeutyczny wymiar resocjalizacji... 16 1.1.1. Biologiczne uwarunkowania zaburzeń adaptacji społecznej... 22 1.1.2. Psychiczne uwarunkowania zaburzeń adaptacji społecznej... 26 1.1.3. Środowiskowe determinanty zaburzeń adaptacji społecznej... 33 1.1.4. Uwarunkowania recydywy penitencjarnej... 36 1.2. Organizacja procesu resocjalizacji strategie, procedury, metody... 39 1.3. Zastosowanie procedur psychoterapeutycznych w resocjalizacji... 45 1.4. Czynniki psychoterapeutycznej zmiany... 57 1.5. Inhibitory resocjalizacji penitencjarnej a działania terapeutyczne... 61 Rozdział 2 Terapia przez kreację plastyczną jako obszar arteterapii i resocjalizacji... 75 2.1. Sztuka i jej istota... 76 2.2. Terapeutyczna wartość sztuki... 79 2.3. Terapeutyczny wymiar sztuki w świetle wybranych nurtów psychologii i psychoterapii... 87 2.4. Kreacja plastyczna jako stymulator zmiany w strukturach osobowości... 94 Rozdział 3 Teoretyczne podstawy zastosowania terapii przez kreację plastyczną w resocjalizacji recydywistów penitencjarnych... 103 3.1. Resocjalizacja w perspektywie salutogenetycznej... 105 3.2. Subiektywny dobrostan jako czynnik warunkujący adaptację społeczną i zachowanie... 110

6 Spis treści 3.2.1. Dobrostan psychiczny koncepcje, modele, korelaty... 112 3.2.2. Poglądy na trwałość i zmienność dobrostanu psychicznego... 117 3.2.3. Szczęście w poglądach humanistów... 122 3.2.4. Twórczość i jej wpływ na poziom dobrostanu... 129 3.2.5. Wpływ motywacji na dobrostan jednostki... 139 3.2.6. Rola aktywności twórczej w podnoszeniu dobrostanu... 142 3.2.7. Związki między nieprzystosowaniem społecznym, zachowaniem a dobrostanem... 146 3.3. Założenia autorskiego modelu resocjalizacji... 150 3.3.1. Twórczość a zachowanie... 153 3.3.2. Wpływ zaspokojenia potrzeb na zachowanie... 155 3.3.3. Ja jako struktura warunkująca zachowanie... 157 3.4. Podsumowanie... 163 Rozdział 4 Metodologiczne aspekty autorskich badań nad zastosowaniem terapii przez kreację plastyczną w resocjalizacji recydywistów penitencjarnych... 167 4.1. Cel badań i jego uzasadnienie... 168 4.2. Problemy i hipotezy badawcze... 174 4.3. Zmienne i wskaźniki... 180 4.4. Metody i narzędzia badawcze... 181 4.5. Procedura statystyczna... 187 4.6. Autorski program arteterapeutyczny założenia... 189 4.7. Charakterystyka próby... 193 4.8. Badania pilotażowe... 199 Rozdział 5 Terapia przez kreację plastyczną a przeobrażenia systemu wartości recydywistów penitencjarnych... 201 5.1. Wpływ terapii przez kreację plastyczną na przeobrażenia systemu wartości recydywistów penitencjarnych... 202 5.2. Determinanty zmian w hierarchii wartości recydywistów... 208 5.3. Podsumowanie i uwagi dyskusyjne... 217 Rozdział 6 Terapia przez kreację plastyczną a dążenie do aprobaty społecznej recydywistów... 221 6.1. Wpływ terapii przez kreację plastyczną na obronne wzmacnianie samooceny... 222

Spis treści 7 6.2. Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na zróżnicowanie poziomu obronnego wzmacniania samooceny u recydywistów... 225 6.3. Podsumowanie i uwagi dyskusyjne... 236 Rozdział 7 Terapia przez kreację plastyczną a poprawa zachowania recydywistów (perspektywa długofalowa)... 239 7.1. Wpływ programu arteterapeutycznego na przestrzeganie zasad regulaminowych w perspektywie długofalowej... 241 7.2. Podsumowanie i uwagi dyskusyjne... 245 Rozdział 8 Efektywność terapii przez kreację plastyczną w zakresie kształtowania zasobów podmiotowych recydywistów penitencjarnych... 247 8.1. Terapia przez kreację plastyczną a podmiotowe zasoby poznawcze... 249 8.1.1. Udział w terapii przez kreację plastyczną a poczucie koherencji... 249 8.1.2. Determinanty zróżnicowania w zakresie poczucia koherencji i jego składników... 253 8.1.2.1. Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na poziom globalnego poczucia koherencji u recydywistów... 254 8.1.2.2. Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na poziom poczucia zrozumiałości u recydywistów... 261 8.1.2.3. Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na poziom poczucia zaradności u recydywistów... 267 8.1.2.4. Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na poziom poczucia sensowności u recydywistów... 272 8.1.3. Uwagi dyskusyjne i podsumowanie... 277 8.2. Terapia przez kreację plastyczną a dobrostan recydywistów penitencjarnych... 279 8.2.1. Wpływ terapii przez kreację plastyczną na poziom dobrostanu u recydywistów... 279 8.2.2. Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na poziom dobrostanu emocjonalnego u recydywistów... 281 8.2.3. Uwagi dyskusyjne i podsumowanie... 286 8.3. Terapia przez kreację plastyczną a samoocena recydywistów i jej uwarunkowania... 287

8 Spis treści 8.3.1. Wpływ terapii przez kreację plastyczną na samoocenę recydywistów... 288 8.3.2. Determinanty zróżnicowania samooceny u recydywistów penitencjarnych... 291 8.3.2.1. Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na zróżnicowanie ogólnej samooceny u recydywistów... 291 8.3.2.2. Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na zróżnicowanie poziomu integracji tożsamości u recydywistów... 300 8.3.2.3. Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na zróżnicowanie poziomu samooceny kompetencji... 308 8.3.3. Podsumowanie i uwagi dyskusyjne... 315 Rozdział 9 Efektywność terapii przez kreację plastyczną w kształtowaniu postaw recydywistów wobec uczestnictwa w programie resocjalizacyjnym... 319 9.1. Udział w programie terapii przez kreację plastyczną a zmiana poznawczo-emocjonalnego składnika postaw... 323 9.2. Udział w programie terapii przez kreację plastyczną a zmiana behawioralnego komponentu postaw... 334 9.3. Podsumowanie i uwagi dyskusyjne... 345 Rozdział 10 Dyskusja i wnioski końcowe z badań ilościowych... 347 Rozdział 11 Obraz zmian podmiotowych u uczestników terapii przez kreację plastyczną studium przypadku... 367 11.1. Uczestnik I studium przypadku... 370 11.2. Uczestnik II studium przypadku... 379 11.3. Uczestnik III studium przypadku... 386 11.4. Wpływ programu arteterapeutycznego na resocjalizacyjną zmianę wnioski z analizy jakościowej... 392 Zakończenie... 395 Bibliografia... 399 Aneks... 415

Wstęp Z punktu widzenia optymalnego funkcjonowania kluczową potrzebą człowieka jest nawiązanie satysfakcjonujących więzi społecznych. Ich jakość, a przede wszystkim charakter i trwałość mają znaczący wpływ na historię jego życia, stanowiąc jednocześnie wyznaczniki socjalizacji i adaptacji społecznej. Socjalizację, jako nieustający proces uspołeczniania, wyrażony stopniem osiągniętej dojrzałości społecznej, należy rozpatrywać w kontekście wyłaniania się, kształtowania i rozwoju osobowości (Hurrelmann 1994). Jej zaburzenia, prowadząc do nieprzystosowania społecznego, stają się odpowiedzialne za podejmowanie przez jednostkę zachowań o znamionach przestępstwa. Zjawiska nieprzystosowania społecznego i przestępczości, które stanowią bezpośredni dowód na zakłócenie czy wręcz niepowodzenie socjalizacji części jednostek, stanowią ważny, a jednocześnie trudny do rozwiązania problem społeczny. Jest on dotkliwy szczególnie w okresach przemian społecznych (transformacji ustroju, rewolucji kulturowej i przemysłowej, globalizacji). Badania nad dynamiką i nowymi formami przestępczości (Urban 1997, 2000) dowodzą, że negatywne oddziaływanie czynników niekorzystnych dla adaptacji społecznej nabiera wówczas szczególnej intensywności. Obserwowany wzrost zjawiska przestępczości oraz zmiany w zakresie jej dynamiki i form można uznać za objawy niskiej skuteczności dotychczas stosowanych rozwiązań. Poszukiwanie nowych metod resocjalizacji, sprzyjających readaptacji społecznej, jest ciągle aktualnym wyzwaniem dla pedagogiki resocjalizacyjnej. Badania nad osobowością sprawców przestępstw ujawniają występowanie zaburzeń w jej strukturze, które obejmują, m.in.: nieprawidłową percepcję świata i siebie (wrogie atrybucje), zniekształcenia w zakresie oceny napływających bodźców społecznych oraz nieadekwatne nań reagowanie (Ostrowska 2008; Urban 2008). Wobec tych ustaleń nieprzystosowanie społeczne i przestępczość w niniejszym opracowaniu są traktowane jako przejaw zaburzeń osobowości. Obecnie duże nadzieje wiąże się z zastosowaniem w postępowaniu resocjalizacyjnym modelu zróżnicowanych oddziaływań (Pospiszyl 1998; Pytka 2000), którego kluczowym założeniem jest indywidualizacja procesu oddziaływań naprawczych, wskazująca na konieczność uwzględnienia etiologii nieprzystosowania i przestępczości, w tym dopasowania programów resocjalizacyjnych do profi lu osobowościowego jednostki. Wychodząc naprzeciw owym postulatom, a także polemizując

10 Wstęp ze sceptycznymi poglądami na temat efektywności resocjalizacji oraz możliwości poprawy osób zdemoralizowanych, w prezentowanej książce została przedstawiona autorska propozycja ujęcia procesu resocjalizacji w perspektywie dobrostanu psychicznego jednostki. W pewnym sensie stanowi ona rozwinięcie koncepcji resocjalizacji przez twórczość Czesława Czapówa (1978), jej założenia mieszczą się w nurcie myśli humanistycznej oraz psychologii pozytywnej, samą resocjalizację traktuje się jako nawrócenie na wartości wyższego rzędu (zob. Pytka 2006). Kluczowe znaczenie w uzyskaniu trwałej zmiany społecznego stylu funkcjonowania jednostki nieprzystosowanej społecznie przypisuje się aktywności twórczej. Myśl ta, dobrze znana na gruncie pedagogiki i psychologii, jest również obecna w pedagogice resocjalizacyjnej twórczości przypisywana jest istotna rola we wspomnianej teorii Czesława Czapówa (1978), koncepcji twórczej resocjalizacji Marka Konopczyńskiego (2006, 2007) czy teorii arteterapii Tomasza Rudowskiego (2007, 2009). Ujęcie procesu resocjalizacji jako systemu sprzężeń między twórczością, strukturą ja, dobrostanem psychicznym a zachowaniem wskazuje nowy wymiar postrzegania roli twórczości aktywność twórcza staje się obszarem wyzwalania wewnętrznych mechanizmów korygujących, narzędziem modyfi kacji struktur osobowościowych (poznawczych, motywacyjnych i emocjonalnych), zachodzącej bez zewnętrznej interwencji, czyli jest środkiem wyzwalającym autoresocjalizację. Tym, co różni prezentowane ujęcie od większości teorii opisujących i wyjaśniających zjawisko nieprzystosowania społecznego, jest koncentracja na stanie optymalnego funkcjonowania zamiast koncentracji na dewiacji (niedoborach). Ujęcie to wpisuje się w perspektywę salutogenetyczną, w której następuje przeniesienie koncentracji z niedoborów na zasoby jednostki i zbieżną z nią koncepcją resilience (Urban 2000, 2008), odwołującą się do możliwości przezwyciężenia trudności adaptacyjnych, dzięki wykorzystaniu indywidualnych kompetencji i otrzymanemu emocjonalnemu wsparciu. Przedstawiony sposób myślenia o resocjalizacji określa zasadniczą różnicę w naturze formułowanych pytań w miejsce pytań o przyczyny i charakter zaburzeń, co już w samej ich istocie ma wydźwięk marginalizacyjny, poszukuje się sposobów społecznego wsparcia i uruchomienia mechanizmów prowadzących do optymalnego funkcjonowania, rozumianego jako realizacja osobowych kompetencji, dająca poczucie spełnienia. Tak więc w przedstawionej propozycji resocjalizacja jest ujmowana jako proces wspomagania jednostki w przezwyciężaniu ograniczeń wynikających z kumulacji niekorzystnych czynników rozwojowych, ukierunkowany na osiągnięcie poczucia sensu życia, gwarantującego dobrostan (odczucie bycia szczęśliwym). Zgodnie z założeniami nastąpi to przez uaktywnianie indywidualnego potencjału jednostki, uświadomienie jej własnej wartości, samosterowności oraz odpowiedzialności za jakość własnego życia, czemu będzie towarzyszyć wskazanie życiowych perspektyw. Przedstawiona na łamach tej książki koncepcja resocjalizacji stanowi teoretyczne podłoże dla projektowania programów adresowanych do jednostek, u których

Wstęp 11 nieprzystosowanie społeczne i przestępczość są wynikiem splotu niekorzystnych czynników socjokulturowych, sytuacyjnych bądź psychicznych, z wyłączeniem osób, u których zaburzenia zachowania są następstwem patologii w obrębie centralnego układu nerwowego lub innych uwarunkowań biologicznych. Zawężenie zasięgu stosowania koncepcji nie oznacza jej nieprzydatności w resocjalizacji wymienionej grupy jednostek, lecz sugeruje konieczność łączenia procedur resocjalizacyjnych z innymi formami terapii, często farmakologicznej i psychiatrycznej, co znacznie wykracza poza zakres pedagogiki resocjalizacyjnej. Podjęta problematyka, oscylująca wokół zagadnień zaburzeń indywidualnego i społecznego funkcjonowania jednostki oraz kreatywności i samorealizacji, wpisuje się w nurt rozważań poszukujący recepty nie tylko na polepszenie relacji międzyludzkich, ale także na pomoc jednostce zaburzonej w nawiązaniu konstruktywnych relacji społecznych i osiągnięciu satysfakcji życiowej. Proponowane ujęcie resocjalizacji, nawiązując do myśli psychologii pozytywnej, przyjmuje orientację podmiotową i humanistyczną. Istotne jest również zwrócenie uwagi na znaczenie działań o charakterze terapeutycznym w resocjalizacji penitencjarnej. Obszar terapii jest ciągle jeszcze marginalizowany w polskiej praktyce resocjalizacyjnej zakładów karnych, co jak się wydaje, stanowi wynik przekonań o konieczności punitywnego traktowania przestępcy, mających źródło w systemie dyscyplinarno-izolacyjnym, a także niedostatecznego przygotowania pedagogów w zakresie prowadzenia tego rodzaju oddziaływań (Bartkowicz 2001). Prezentowana książka została poświęcona zagadnieniu wykorzystania arteterapii w resocjalizacji recydywistów penitencjarnych. Jest to jej drugie wydanie, w którym poszerzono znacznie część badawczą o analizy dwojakiego rodzaju. Poddano badaniom wpływ programu arteterapeutycznego na poprawę zachowania recydywistów, zmianę w hierarchii wartości oraz zmianę w postawach wobec uczestnictwa w działaniach resocjalizacyjnych. Korzystna zmiana w zakresie tych kategorii jest istotnym wskaźnikiem efektywności resocjalizacji. Drugi nurt analiz podejmował zagadnienie wpływu czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji: systemu odbywania kary, charakteru przestępczości, statusu podkulturowego oraz stażu pobytu w zakładzie karnym na zróżnicowanie rezultatów terapii przez kreację plastyczną. Poszerzenie zaprezentowanych badań o analizę czynników pedagogicznych dopełnia zaprezentowany w pierwszym wydaniu książki obraz efektywności weryfi kowanej metody terapii przez kreację plastyczną w zakresie korzystnego wpływu na zmiany w zachowaniu i osobowości resocjalizowanych jednostek recydywistów penitencjarnych. Książka obejmuje jedenaście rozdziałów, w tym cztery pierwsze składają się na część teoretyczną, a kolejne zawierają koncepcję badawczą oraz wyniki zrealizowanych badań.

12 Wstęp Dwa początkowe rozdziały traktują o zagadnieniach terapii i jej zastosowania w resocjalizacji. W rozdziale pierwszym poruszono kwestię zasadności postępowania terapeutycznego wobec jednostek nieprzystosowanych i popełniających przestępstwa; rozważania osadzono w kontekście uwarunkowań zaburzeń adaptacji społecznej. Dokonano charakterystyki głównych nurtów psychoterapeutycznych, czynników psychoterapeutycznej zmiany oraz wskazano możliwy zakres ich zastosowań w resocjalizacji. Omówiono również organizację procesu resocjalizacji oraz zasady i procedury stosowane w resocjalizacji penitencjarnej, a także jej ograniczenia wskazano trudności wynikające z recydywy, z którą wiąże się zwykle znaczny stopień demoralizacji, prymitywizacja rozwoju psychicznego (niedostateczny rozwój uczuciowości) i powiązania ze światem przestępczym. Poruszono też kwestię negatywnych aspektów oddziaływania na osadzonych instytucji totalitarnej, jaką jest zakład karny. Rozdział drugi został poświęcony prezentacji metody terapii przez kreację plastyczną. Omówiono jej specyfi kę, jako aktywności realizowanej w przestrzeni sztuk plastycznych, dokonano analizy mechanizmów arteterapeutycznej zmiany w odniesieniu do założeń różnych nurtów psychoterapeutycznych, przedstawiono autorski model arteterapeutycznej zmiany w strukturach osobowości. W rozdziale trzecim podjęto problematykę zastosowania terapii przez kreację plastyczną w resocjalizacji. Zjawiska nieprzystosowania społecznego i przestępczości ujęto w perspektywie systemowej, rozpatrując w kontekście optymalnego funkcjonowania jednostki. Związki twórczości z samorealizacją i dobrostanem rozpatrywano w perspektywie dwóch rodzajów motywacji hedonistycznej i eudajmonicznej. Zaprezentowano autorskie modele procesu resocjalizacji i resocjalizacji przez kreację plastyczną. Prowadzone rozważania stanowią teoretyczny kontekst dla badań zaprezentowanych w rozdziale piątym. W rozdziale czwartym zawarto koncepcję badawczą. Przedstawiono problematykę badań, zmienne i wskaźniki, omówiono zastosowane narzędzia badawcze, opisano procedurę badawczą i statystyczną. W kolejnych pięciu rozdziałach zamieszczono wyniki autorskich badań nad zastosowaniem arteterapii w resocjalizacji recydywistów penitencjarnych. Skoncentrowano się nad wskazaniem skuteczności autorskiego programu terapii przez kreację plastyczną, realizowanego w Zakładzie Karnym w Siedlcach, mierzonej zakresem zmian zaistniałych w strukturach osobowości zgodnie z przewidywaniami określonymi w modelu badawczym. Przedmiotem zainteresowania były dwie kwestie: wpływ terapii przez kreację plastyczną na wyróżnione zmienne osobowościowe i behawioralne oraz wybrane uwarunkowania zaistniałych zmian. Badaniami objęto zmienne kluczowe w resocjalizacji: hierarchię wartości, postawy wobec angażowania się w działania resocjalizacyjne, dążenie do aprobaty społecznej, korzystne zmiany zachowania u recydywistów oraz poznawcze i emocjonalne zasoby podmiotowe, tj. dobrostan, samoocenę, poczucie koherencji. Badając uwa-

Wstęp 13 runkowania zaistniałych zmian, wzięto pod uwagę czynniki związane z resocjalizacją w środowisku więziennym, tj. system odbywania kary, charakter przestępczości, status podkulturowy i staż pobytu w zakładzie karnym. Dla dopełnienia obrazu zastosowania arteterapii w resocjalizacji, oprócz analizy statystycznej, dokonano analizy jakościowej, posługując się metodą studium przypadku. W zamierzeniu autorki praca stanowi głos w dyskusji nad koncepcją, a także efektywnością resocjalizacji penitencjarnej. Rezultaty opisanych badań nad zastosowaniem arteterapii w pracy ze skazanymi jednoznacznie wskazują na skuteczność tej metody zgodnie z przyjętym w koncepcji badawczej rozumieniem resocjalizacyjnej zmiany. * * * W tym miejscu pragnę złożyć podziękowania osobom, które przyczyniły się do powstania tej książki. Dziękuję dyrekcji oraz pracownikom Zakładu Karnego w Siedlcach oraz Aresztu Śledczego w Warszawie-Mokotów za wsparcie i pomoc w organizacji i realizacji programu badawczego, a szczególnie wszystkim uczestnikom badań. Na ostateczną zawartość publikacji miały wpływ również opinie osób, stanowiących autorytety w dziedzinie resocjalizacji i arteterapii. Chcę złożyć podziękowania za cenne uwagi merytoryczne recenzentom książki prof. zw. dr. hab. Eugeniuszowi Józefowskiemu oraz prof. zw. dr. hab. Bronisławowi Urbanowi. Szczególne wyrazy wdzięczności za wsparcie naukowe oraz udzielone wskazówki kieruję również do prof. UMCS dr. hab. Zdzisława Bartkowicza oraz prof. UMCS dr. hab. Andrzeja Węglińskiego. Ich wartościowe uwagi i sugestie przyczyniły się do wzbogacenia drugiego wydania monografii. Janina Florczykiewicz

Zakończenie Zaburzenia adaptacji społecznej, stanowiąc ekspresję zaburzeń w strukturach osobowości, są jedną z przyczyn przestępczości, w tym recydywy. W niniejszym opracowaniu przyjęto, że ich źródłem są nieprzystosowawcze cechy osobowości, szczególnie utrzymujące się zafałszowania poznawcze i skojarzone z nimi stany (reakcje) emocjonalne. Stanowią one podstawę kształtowania się indywidualnego systemu wartości, norm i poglądów jednostki nieprzystosowanej, co sprawia, że zwykle nie mieści się on w uznanych standardach społecznych. Towarzyszące zaburzeniom adaptacji problemy psychiczne jednostki nieprzystosowanej, będące wynikiem długotrwale utrzymującej się frustracji potrzeb, pogłębiają poczucie krzywdy i wyobcowania ze społeczeństwa. Remedium na ich rozwiązanie stają się bunt i opozycja, czego przejawem są grupy podkulturowe. Przyjmując, że zaburzenie jest podstawową kategorią w rozpatrywaniu etiologii zachowań dewiacyjnych, najbardziej właściwie dla ich eliminacji wydają się procedury o charakterze terapeutycznym. Jak wspomniano wcześniej, obszar terapii jest marginalizowany w polskiej praktyce penalnej, należy jednak podkreślić, że coraz częściej w zakładach karnych i poprawczych są realizowane terapie ukierunkowane na przeciwdziałanie uzależnieniom oraz zachowaniom agresywnym. Oprócz nich obszar terapii obejmuje działania mające na celu wzmacnianie i rozwijanie kompetencji osobowościowych i społecznych, umożliwiających konstruktywne rozwiązywanie problemów oraz osiąganie celów osobistych w zgodzie z normami społecznymi. Zaproponowany autorski model resocjalizacji ujmowanej jako działanie kreacyjne w przestrzeni sztuki (plastyki), zmierzające do podwyższenia dobrostanu emocjonalnego jednostki nieprzystosowanej, wpisuje się w obszar terapii, o czym przesądzają już same właściwości aktywności artystycznej. Podniesienie dobrostanu w wyniku uzyskanych zmian w strukturach osobowości (głównie poczucia koherencji i samooceny) ma status celu etapowego, ułatwiającego realizację celu ostatecznego, jakim jest optymalne uspołecznienie i rozwój jednostki nieprzystosowanej społecznie (Czapów 1978; Pytka 2000). Osiągnięcie tak rozumianej zmiany resocjalizacyjnej umożliwia proponowana metoda kreacji artystycznej (plastycznej). Mieści się ona w nurcie założeń humanistycznych, postulujących ukierunkowanie działań na rozwój kreatywności, których egzemplifi kacją w pedagogice resocjalizacyjnej są koncepcje resocjaliza-

396 Zakończenie cji przez twórczość w zakresie sztuki C. Czapówa (1978), twórczej resocjalizacji M. Konopczyńskiego i arteterapii przez sztukę T. Rudowskiego. Analogia do ich założeń wyraża się przede wszystkim w formie proponowanych działań aktywności twórczej z obszaru sztuki, natomiast postulowany w nich rozwój kreatywności, mimo że towarzyszy omawianej metodzie, nie stanowi jej celu głównego. Jej istotą są transformacje emocjonalne i poznawcze, zachodzące w strukturach osobowości pod wpływem inspirującego działania kreacji artystycznej, co podkreśla jej terapeutyczny charakter. Sam akt kreacji, a przede wszystkim uruchamiane w nim mechanizmy i procesy psychiczne oraz powstające dzieło (wytwór), stanowią narzędzia dokonywanych przeobrażeń. Ich jakość i zakres są wskaźnikami resocjalizacyjnej zmiany, umożliwiając jej empiryczne określenie. Proponowana procedura jest więc nie tyle analogiczna, co alternatywna zarówno dla postulatów wysuwanych we wspomnianych koncepcjach, jak i pozostałych procedur resocjalizacji. Należy podkreślić jej zgodność z aktualnymi w penitencjarystyce trendami humanitarnego i podmiotowego podejścia do resocjalizowanej jednostki. Należy pamiętać, że resocjalizacja, obejmując zaplanowane i ukierunkowane procedury działań wychowawczych, jest prowadzona w określonym środowisku społecznym. Jakość jego wpływów jest zasadnicza dla budowania klimatu wychowawczego, a tym samym ostatecznego rezultatu podejmowanych działań. W zależności od stopnia zaawansowania kariery przestępczej i jej następstw w postaci orzeczeń sądowych, działania resocjalizacyjne są prowadzone w dwóch odmiennych środowiskach: otwartym, tj. neutralnym dla jednostki; oraz zamkniętym, czyli w warunkach instytucji totalnej. W obu występują inhibitory resocjalizacji: w środowisku otwartym, oprócz czynników biopsychicznych, ich źródłem są zwykle demoralizujące wpływy otoczenia rodziny czy rówieśników; w zamkniętym wiążą się z negatywnymi aspektami funkcjonowania instytucji totalnej. Resocjalizacja penitencjarna jest zadaniem niezwykle trudnym, nie tylko z uwagi na wiek i w pełni ukształtowaną osobowość jej adresatów, ale także przede wszystkim z powodu wpływów podkultury więziennej, negującej wartości i normy społeczne. Wobec tych uwarunkowań uzasadnione staje się przypuszczenie, że większą skuteczność mogą mieć metody nieinwazyjne, zorientowane humanistycznie na rozwój jednostki resocjalizowanej, oferujące atrakcyjne dla niej działania (zgodne z zainteresowaniami, celami, preferencjami i wartościami jednostki), mające właściwość wzbudzania motywacji wewnętrznej 1, którym jednocześnie towarzyszy poszanowanie podmiotowości i prawa wyboru, tym bardziej że osadzeni są niezwykle czuli na wszelkie przejawy ich instrumentalnego traktowania. Wymiar katartyczny, przekładający się na podwyższenie dobrostanu, będący bezpośrednim 1 Wątek ten jest rozwijany w autorskiej koncepcji resocjalizacji (podrozdział 3.3).

Zakończenie 397 rezultatem kreacji plastycznej, stanowi bodziec dodatkowy dla zaangażowania się osadzonych w tego rodzaju działania. Kreacja plastyczna w porównaniu z działaniami z innych dziedzin sztuki, opar tymi na muzyce, literaturze, dramie, jest propozycją wymagającą najmniejszej ekspozycji uczestników na odbiór społeczny. Zapewnia to klimat bezpieczeństwa w grupie terapeutycznej, co w odniesieniu do ludzi dorosłych, ponadto recydywistów, ma kluczowe znaczenie częstym powodem niechęci do uczestnictwa w zajęciach jest obawa przed reakcją (wyśmianiem) współosadzonych. Samodzielna praca twórcza nad wskazanym tematem ma charakter indywidualny, inspiruje procesy wglądu, jednostka zmaga się z własnymi doświadczeniami życiowymi, co stwarza warunki sprzyjające weryfi kacjom poznawczym i emocjonalnym. Przeprowadzone badania empiryczne ujawniają pozytywny wpływ arteterapii przez kreację plastyczną na zmiany w strukturach osobowości samooceny i poczucia koherencji, które przyjęto za wskaźniki resocjalizacyjnej zmiany. O wartości proponowanych działań w pracy z recydywistami penitencjarnymi świadczą również pozytywne opinie ich uczestników. Poczynione ustalenia wskazują jednoznacznie na efektywność tej metody, co przemawia za jej włączeniem do procedur resocjalizacyjnych.

Bibliografia Ackerman J., Art Therapy Intervention Designed to Increase the Self-esteem of an Incarcerated Pedophile, American Journal of Art Therapy 1992, 30, 143 9. Agnew R., Goal Achievement and Delinquency, Sociology and Social Research 1984, 68, 4, 435 451. Ahuvia A., Indywidualizm kolektywizm a kultury szczęścia: teoretyczne rozważania nad związkiem między konsumpcją, kulturą i subiektywnym dobrostanem w przekroju międzynarodowym [w:] J. Czapiński (red.), Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka, PWN, Warszawa 2004. Amabile T., Motivation and Creativity: Eff ects of Motivational Orientation on Creative Writers, Journal of Personality and Social Psychology 1985, 48 (2), 393 397. Amabile T., The Social Psychology of Creativity: A Componential Conceptualization, Journal of Personality and Social Psychology 1983, 45, 357 376. Antonovsky A., Health, Stress and Coping: New Perspectives on Mental and Physical Well- -being, Jossey-Bass San Francisco 1979. Antonovsky A., Rozwikłanie zagadki zdrowia, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2005. Antonovsky A., The Sense of Coherence as a Determinant of Healt [w:] J.D. Matarazzo, N.E. Miller (red.), Behavioral Health: A Handbook of Health. How People Manage Stress and Stay Well, Jossey-Bass Publishers, San Francisco London 1984. Aronson E., Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 2005. Aronson E., Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 2006. Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M., Psychologia społeczna. Serce i umysł, Zysk i S-ka, Poznań 1997. Arystoteles, Etyka Nikomachejska, PWN, Warszawa 2007. Averill J., More T., Szczęście [w:] M. Lewis, J. Haviland-Jones (red.), Psychologia emocji, GWP, Gdańsk 2005. Bąk W., E. Tory Higginsa teoria rozbieżności ja, Przegląd Psychologiczny 2002, 45, 1. Bałandynowicz A., Probacja. Resocjalizacja z udziałem społeczeństwa, Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2006. Bałandynowicz A., Probacja. System sprawiedliwego karania, Wyd. C.F. Műller Lex Utilis, Warszawa 2002. Bałandynowicz A., Resocjalizacja w warunkach kurateli sądowej [w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 5, Żak, Warszawa 2006. Bandura A., Walters R.H., Agresja w okresie dorastania. Wpływ praktyk wychowawczych i stosunków rodzinnych, PWN, Warszawa 1968.

400 Bibliografia Barron F., Welsh G.S., Artistic Perception as a Possible Factor in Personality Style: Its Measurement by a Figure Preference Test, Journal of Psychology 1952, 33, 199 203. Bartkowicz Z., Pomoc terapeutyczna nieletnim agresorom i ofi arom agresji w zakładach resocjalizacyjnych, AWH Antoni Dudek, Lublin 2001. Bartkowicz Z., Palak Z. (red.), Wsparcie społeczne w rehabilitacji i resocjalizacji, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004. Bartkowicz Z., Węglinski A. (red.), Skuteczna resocjalizacja. Doświadczenia i propozycje, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2008. Bartkowicz Z., Węglinski A., Lewicka A. (red.), Powinności i kompetencje w wychowaniu osób niedostosowanych społecznie, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2010. Baumeister R.E., Smart L., Boden J.M., Relation of Threatened Egotism to Violence and Aggression: The Dark Side of High Self-esteem, Psychological Review 1996, 103, 5 33. Beardsley M., Aesthetics: Problems in the Philosophy of Criticism, New York 1958. Beck A., Cognitive Therapy: Past, Present, and Future, Journal of Consulting and Clinical Psychology 1993, 61, 194 198. Beck A.T., Depression: Clinical, Experimental, and Theoretical Aspects, Harper & Row, New York 1967. Berger K., Potęga smaku, Wydawnictwo słowo/obraz, terytoria, Gdańsk 2000. Bielicki E., Wybrane problemy patologii przystosowania społecznego i pedagogiki resocjalizacyjnej, WSP, Bydgoszcz 1983. Bilikiewicz T. (red.), Psychiatria kliniczna, t. 2, PZWL, Warszawa 1989. Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2001. Borecka I., Biblioterapia. Teoria i praktyka. Poradnik, Wyd. Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 2001. Brewster L.G., An evaluation of the Arts-in-Corrections Program of the California Department of Corrections, San Jose State University, San Jose, CA 1983. Browne D., Hollin C.R., Palmer E.J., Przestępczość wśród młodzieży. Rozpoznanie zjawiska, diagnozowanie i profi laktyka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004. Brzeziński J., Badania eksperymentalne w psychologii i pedagogice, Scholar, Warszawa 2008. Brzeziński J., Elementy metodologii badań psychologicznych, PWN, Warszawa 1980. Brzozowski P., Skala Wartości (SW). Polska adaptacja Value Survey M. Rokeacha, PTP, Warszawa 1989. Brzozowski Z., Drwal R., Kwestionariusz osobowości Eysencka EPQ-R, PTP, Warszawa 1994. Burdon W., Messina N., Prendergast M., The California Treatment Expansion Initiative: Aftercare Participation, Recidivism, and Predictors of Outcomes, Prison Journal 2004, 1, 61 63. Ciarkowska W., Znaczenie emocjonalne bodźca a natężenie czynności agresywnych [w:] A. Frączek (red.), Studia nad psychologicznymi mechanizmami czynności agresywnych, Ossolineum, Wrocław 1979. Ciosek M., Człowiek w obliczu izolacji więziennej, Stella Maris, Gdańsk 1996. Ciosek M., Izolacja więzienna, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1993. Ciosek M., Psychologia sądowa i penitencjarna, PWN, Warszawa 2001.

Bibliografia 401 Costa P.T., Mc Crae R.R., Infl uence of Extraversion and Neuroticism on Subjective Well- -being: Happy and Unhappy People, Journal of Personality and Social Psychology 1980, 38, 668 678. Costa P.T., Mc Crae R.R., Personality in Adulthood: A Six-year Longitudinal Study of Self- -reports and Spouse Ratings on the NEO Personality Inventory, Journal of Personality and Social Psychology 1988, 54, 853 863. Csikszentmihalyi M., Przepływ. Jak poprawić jakość życia, Studio Emka, Warszawa 1996. Csikszentmihalyi M., Urok codzienności. Psychologia emocjonalnego przepływu, Wyd. CiS WAB, Warszawa 1998. Csikszentmihalyi M., Seligman M., Positive Psychology, American Psychologist, January 2000, 55, 1. Czabała J., Czynniki leczące w psychoterapii, PWN, Warszawa 2006. Czabała J., Sęk H., Pomoc psychologiczna [w:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 3, GWP, Gdańsk 2000. Czabała J., Leder S., Pohorecka A., Badania nad psychoterapią grupową [w:] H. Wardaszko-Łyskowska (red.), Terapia grupowa w psychiatrii, PZWL, Warszawa 1980. Czabała J.C., Sęk H., Pomoc Psychologiczna [w:] J. Strelau, (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 3: Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2001. Czapiński J. (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka, PWN, Warszawa 2004c. Czapiński J., Osobowość szczęśliwego człowieka [w:] J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o zdrowiu, sile i cnotach człowieka, PWN, Warszawa 2004a. Czapiński J., Psychologia szczęścia, Wyd. PTP, Warszawa 1994. Czapiński J., Psychologiczne teorie szczęścia [w:] J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o zdrowiu, sile i cnotach człowieka, PWN, Warszawa 2004b. Czapiński J., Wprowadzenie do wydania polskiego [w:] P.A. Linley, S. Joseph (red.), Psychologia pozytywna w praktyce, PWN, Warszawa 2007. Czapów C., Wychowanie resocjalizujące. Elementy metodyki i diagnostyki, PWN, Warszawa 1978. Czapów C., Jedlewski S., Pedagogika resocjalizacyjna, PWN, Warszawa 1971. Damasio A., A Neural Basis for Sociopathy, Archives of General Psychiatry 2000, 57, 128 129. Deci E.L., The Relation of Interest to the Motivation of Behavior: A Self-determination Theory Perspective [w:] A. Renninger, S. Hidi, A. Krapp (red.), The Role of Interest in Learning and Development, Erlbaum, Hillsdale, New York 1992. Deci E.L., Ryan R.M., Intrinsic Motivation and Self-determination in Human Behavior, plenum, New York 1985. Deci E.L., Ryan R.M., Self-determination Theory and the Facilitation of Intrinsic Motivation, Social Development, and Well-being, American Psychologist 2000, 55, 1, 68 78. Deci E.L., Ryan R.M., The What and Why of Goal Pursuits: Human Needs and the Self-determination of Behavior, Psychological Inquiry 2000, 11, 227 268. Diener E., Subjective Well-being, Psychological Bulletin 1984, 95, 542 575.

402 Bibliografia Diener E., Subjective Well-being: The Science of Happiness and a Proposal for a National Index, American Psychologist 2000, 55, 34 43. Diener E., Lucas R., Dobrostan emocjonalny [w:] M. Lewis, J. Haviland-Jones (red.), Psychologia emocji, GWP, Gdańsk 2005. Diener E., Lucas R., Oishi S., Dobrostan psychiczny. Nauka o szczęściu i zadowoleniu z życia [w:] J. Czapiński (red.), Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka, PWN, Warszawa 2004. Diener E., Such E., Lucas R.E., Smith H.L., Subjective Well-being: Three Decades of Progress, Psychological Bulletin 1999, 125, 276 302. Dobrołowicz W., Psychodydaktyka kreatywności, Wyd. WSPS, Warszawa 1995. Doliński D., Emocje, poznanie i zachowanie [w:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 2: Psychologia ogólna, GWP, Gdańsk 2000. Doliński D., Łukaszewski W., Typy motywacji [w:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 2: Psychologia ogólna, GWP, Gdańsk 2000. Dollard J., Miller N.E., Osobowość i psychoterapia, PWN, Warszawa 1969. Dowden C., Andrew D., Eff ective Correctional Treatment and Violent Reoff ending: A Meta-analysis, Canadian Journal of Cryminology 2000, 4. Drat-Ruszczak K., Teorie osobowości podejście psychodynamiczne i humanistyczne [w:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 2: Psychologia ogólna, GWP, Gdańsk 2000. Drwal R., Osobowość wychowanków zakładów poprawczych: badania nad funkcjami podkultury zakładowej, PAN, Wrocław 1981. Dymkowski M., O samowiedzy i poznawaniu siebie, Wyd. UWr, Wrocław 1993. Ellis A., The Impossibility of Achieving Consistently Good Mental Health, American Psychologist 1987, 42, 364 374. Emmons R.A., Striving and Feeling: Personal Goals and Subjective Well-being [w:] P.M. Gollwitzer, J.A. Bargh (red.), The Psychology of Action: Linking Cognition and Motivation to Behaviour, Academic Press, New York 1996. Epstein S., The Self Concept. A Review and the Proposal of an Integrated Theory of Personality [w:] E. Staub (red.), Personality. Basic Aspects and Current Research, Englewood Cliffs, NJ, Prentice-Hall 1980. Erikson E.H., Dzieciństwo i społeczeństwo, Rebis, Poznań 1997. Eysenck H.J., Creativity and Personality: Suggestions for a Theory, Psychological Inquiry 1993, 4, 3, 147 178. Eysenck H.J., Creativity and Personality: Word Association, Origence and Psychotism, Creativity Research Journal 1994, 7, 209 216. Eysenck H.J., Crime and Personality, Routledge & Kegan Paul, London 1977. Eysenck H.J., Genetic and Environmental Contributions to Individual Diff erences: The Three Major Dimensions of Personality, Journal of Personality 1990, 58, 245 261. Eysenck H.J., The Defi nition and Measurement of Psychoticism, Personality and Individual Differences 1992, 13, 757 785. Eysenck H.J., Eysenck S.B.G, Psychoticism as a Dimension of Personality, Hodder and Stoughton, London 1976. Eysenck H.M., How Valid is the Psychoticyzm Scale? A Comment on the Van Kampen Critique, European Journal of Personality 1995, 9, 103 108.

Bibliografia 403 Eysenck H.M., Podpatrywanie umysłu. Dlaczego ludzie zachowują się tak, jak się zachowują?, GWP, Gdańsk 1996. Eysenck S.B.G., Eysenck H.M., Barret P., A Revised Version of the Psychoticism Scale, Personality and Individual Differences 1985, 6, 21 29. Fecenec D., Wielowymiarowy Kwestionariusz Samooceny MSEI. Polska adaptacja, PTP, Warszawa 2008. Firkowska-Mankiewicz A., Czynniki biopsychiczne a przestępczość nieletnich, PWN, Warszawa 1972. Florczykiewicz J., A fi r m a c ja [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Suplement, praca zbiorowa, Żak, Warszawa 2010a. Florczykiewicz J., Arteterapeutyczne aspekty ekspresji plastycznej, Życie Szkoły 2009b, nr 2. Florczykiewicz J., Kreatywność a procesy adaptacji społecznej, Akademia Podlaska w Siedlcach, Warszawa 2008. Florczykiewicz J., Psychopatia jako rezultat nieprzestrzegania praw dziecka [w:] T. Zacharuk (red.), Mity dzieciństwa dramaty socjalizacji, cz. 1, Wyd. AP, Siedlce 2004. Florczykiewicz J., Resocjalizacja jako proces podnoszenia dobrostanu psychicznego. Zarys koncepcji, Opieka Wychowanie Terapia 2008, nr 1/2 (73 74). Florczykiewicz J., Sztuka w resocjalizacji terapeutyczne aspekty twórczości plastycznej [w:] W. Limont, K. Nielek-Zawadzka (red.), Dylematy edukacji artystycznej, t. 2: Edukacja artystyczna a potencjał twórczy człowieka, Impuls, Kraków 2006. Florczykiewicz J., Terapia przez sztukę jako metoda wspomagająca oddziaływania resocjalizacyjne [w:] A. Jaworska (red.), Resocjalizacja. Zagadnienia prawne, społeczne i metodyczne, Impuls, Kraków 2009a. Florczykiewicz J., Terapia przez sztukę w resocjalizacji skazanych. Ilustracja empiryczna [w:] B. Urban (red.), Aktualne osiągnięcia w naukach społecznych a teoria i praktyka resocjalizacyjna, Impuls, Kraków 2010c. Florczykiewicz J., Twórczość i sztuka w resocjalizacji. Wybrane aspekty teoretyczne i praktyczne, NWSP, Białystok 2010b. Frederick S., Loewenstein G., Hedonic Adaptation [w:] D. Kahneman, E. Diener, N. Schwarz (red.), Well-being: The Foundations of Hedonic Psychology, Russell Sage Foundation, New York. Frederick S., Loewenstein G., Hedonic Adaptation [w:] D. Kahneman, E. Diener, N. Schwartz (red.), Scientifi c Perspectives on Enjoyment, Suff ering, and Well-being, Russell Sage Foundation, New York 1999. Freud A., Ego i mechanizmy obronne, PWN, Warszawa 1997. Freud Z., Poza zasadą przyjemności, PWN, Warszawa 1975. Freud Z., Wstęp do narcyzmu, Nowiny Psychologiczne 1988, nr 5. Frijda N., Emocje są funkcjonalne na ogół [w:] P. Ekman, R. Davidson (red.), Natura emocji, GWP, Gdańsk 1998. Frijda N., Emocje są funkcjonalne na ogół [w:] P. Ekman, R. Davidson (red.), Natura emocji. Podstawowe zagadnienia, GWP, Gdańsk 1999. Frijda N., Punkt widzenia psychologów [w:] M. Lewis, J.M. Haviland-Jones (red.), Psychologia emocji, GWP, Gdańsk 2005. Fromm E., Mieć czy być, Rebis, Poznań 1995.

404 Bibliografia Gaś Z.B., Współzależność pomiędzy wybranymi formami agresywności a patologicznymi cechami osobowości, Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne 1981, nr 12. Gierowski J.K., Motywacja zabójstw, Wydawnictwo Akademii Medycznej, Kraków 1989. Gilroy A., Art Therapy. Research and Evidence-based Practice, London 2006. Gindrich P., Psychospołeczne komponenty nieprzystosowania. Wybrane zagadnienia, UMCS, Lublin 2007. Goffman E., Charakterystyka instytucji totalnych [w:] W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki (red.), Elementy teorii socjologicznych, PWN, Warszawa 1975. Goleman D., Inteligencja emocjonalna, Media Rodzina, Poznań 1997. Gołaszewska M., Istota i istnienie wartości, PWN, Warszawa 1990. Gołaszewska M., Zarys estetyki, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1973. Goodman N., Wstęp do socjologii, Zysk i S-ka, Warszawa 2001. Gordon M., Kolarczyk T., Wspólnota Anonimowych Alkoholików, Wydawnictwo Komisji Edukacji S. Batorego i CZSW MS, Warszawa 1993. Gordon W.J., Synectics: The Development of Creative Capacity, Harper and Row, New York 1961. Góralski A., Metody opisu i wnioskowania statystycznego w psychologii, PWN, Warszawa 1974. Górski J., Psychospołeczne zagadnienia wykonywania kary pozbawienia wolności [w:] T. Szymanowski, J. Górski (red.), Wykonywanie kary pozbawienia wolności w świetle wyników badań, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1982. Górski S., Metodyka resocjalizacji, WZZ, Warszawa 1985. Górski J., Podkultura więzienna a problem resocjalizacji skazanych [w:] B. Hołyst (red.), Problemy współczesnej penitencjarystyki w Polsce. Praca zbiorowa, t. 1, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1984. Górski S., Psychoterapia w wychowaniu, IWZZ, Warszawa 1986. Greenwald A.G., Samowiedza i samooszukiwanie, Przegląd Psychologiczny 1986, nr 2, s. 291 330. Greenwald A.G., Banaji M.R., Utajone poznanie społeczne: postawy, wartościowanie siebie i stereotypy, Przegląd Psychologiczny 1995, nr 38, 11 63. Greenwald A.G., Pratkanis A.R., Ja jako centralny schemat postaw, Nowiny Psychologiczne 1988, nr 2, s. 20 70. Grzegołowska-Klarkowska H., Determinanty mechanizmów obronnych osobowości: studium empiryczne z perspektywy psychologii poznawczej, PAN, Wrocław 1989. Grzegołowska-Klarkowska H., Samoobrona przez samooszukiwanie się [w:] M. Kofta, T. Szustrowa (red.), Złudzenia, które pozwalają żyć, PWN, Warszawa 2001. Grzegorzewska M., Dążenie do odnowy dróg resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie, Szkoła Specjalna 1960, nr 6. Grzesiuk L. (red.), Psychoterapia, PWN, Warszawa 1994. Grzesiuk L., Techniki podejścia humanistyczno-egzystencjalnego [w:] L. Grzesiuk (red.), Psychoterapia. Teoria, Eneteia, Warszawa 2005. Gussack D., Art Therapy with Prison Inmates: A Pilot Study, Art in Psychotherapy 2004, 31, 245 259.

Bibliografia 405 Gussak D. Breaking Through Barriers: Advantages of Art Therapy in Prison [w:] D. Gussak, E. Virshup (red.), Drawing Time: Art Therapy in Prisons and Other Correctional Settings, Magnolia Street Publishers, Chicago 1997. Gussak D., The Eff ectiveness of Art Therapy in Reducing Depression in Prison Populations, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology 2007, 51, 4, 444 460. Hohensee-Ciszewska H., Podstawy wiedzy o sztukach plastycznych, WSiP, Warszawa 1982. Hołyst B., Kryminologia, PWN, Warszawa 1994. Hołyst B., Wiktymologia, PWN, Warszawa 1997. Homans G.C., Social Behavior. Its Elementary Forms, Harcourt, Brace & World, New York 1961. Horney K., Neurotyczna osobowość naszych czasów, Rebis, Poznań 1999. Hurrelmann K., Struktura społeczna a rozwój osobowości, Wyd. UAM, Poznań 1994. ICD-10. Klasyfi kacja Zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków 1997. Inciardi J., Martin S., Butzin C., Five-year Outcomes of Therapeutic Community Treatment of Drug-involved Off enders. After Release From Prison, Crime & Delinquency 2004, 1, 100 102. Ingarden R., Przeżycie dzieło wartość, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1966. Isen A., Daubman K., Nowicki G., Positive Aff ect Facilitates Creative Problem Solving, Journal of Personality and Social Psychology 1987, 52, 1122 1132. Isen A.M., Pozytywny afekt a podejmowanie decyzji [w:] M. Lewis, J. Haviland-Jones, Psychologia emocji, GWP, Gdańsk 2005. Isen A.M., Positive Aff ect and Decision Making [w:] M. Lewis, J.M. Haviland-Jones (red.), Handbook of Emotion, Guilford, New York 1993. Isen A.M., Positive Aff ect, Systematic Cognitive Processing, and Behavior: Toward Integration of Aff ect, Cognition, and Motivation [w:] F. Dansereau, F.J. Yammarino (red.), Multi-level Issues in Organizational Behavior and Strategy, JAI/Elsevier Science, Oxford 2003. Izard C.E., Ackerman B.P., Motywacyjne, organizacyjne i regulujące funkcje odrębnych emocji [w:] M. Lewis, J.M. Haviland-Jones (red.), Psychologia emocji, GWP, Gdańsk 2005. Jakubik A., Zaburzenia osobowości, WL PZWL, Warszawa 2003. Joseph S., Linley P., Terapia pozytywna: pozytywna teoria psychologiczna praktyki terapeutycznej [w:] P. Linley, S. Joseph, Psychologia pozytywna w praktyce, PWN, Warszawa 2007. Józefowski E., Arteterapia praktyka oddziaływań terapeutycznych przy pomocy kreacji plastycznej pytania i próby odpowiedzi, Arteterapia 2010, nr 2(9). Józefowski E., Edukacja artystyczna w działaniach warsztatowych, AHE, Łódź 2009. Józefowski E., Warsztaty twórcze [w:] Chmielnicka-Plaskota (red.), Aktywność twórcza w edukacji i arteterapii, APS, Warszawa 2010. Kalinowski M., Resocjalizacja nieletnich w państwach europejskich i pozaeuropejskich, Wyd. APS, Warszawa 2005. Kamiński M., Gry więzienne. Tragikomiczny świat polskiego więzienia, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006.

406 Bibliografia Karolak W., Rysunek w arteterapii, Wyd. WSH-E, Łódź 2008. Karolak W., Handford O., Portrety i maski w twórczym rozwoju i arteterapii, Wyd. WSH-E, Łódź 2009. Kasser T., Dobre życie czy życie dobrami?, Psychologia pozytywna i poczucie dobrostanu w kulturze konsumpcji [w:] P.A. Linley, S. Joseph (red.), Psychologia pozytywna w praktyce, PWN, Warszawa 2007. Kasser T., Ryan R.M., A Dark Side of the American Dream: Correlates of Financial Success as a Centrallie Aspiration, Journal of Personality and Social Psychology 1993, 65, 410 422. Kasser T., Ryan R.M., Be Careful What You Wish for: Optimal Functioning and the Relative attainment of intrinsic and extrinsic goals [w:] P. Schmuck, K.M. Sheldom (red.), Life Goals and Well-being: Toward a Positive Psychology of Human Striving, Hogrefe & Huber, Goettingen 2001. Kelly C., Kelly J., Who Gets Involved in Collective Action?: Social Psychological Determinants of Individual Participation in Trade Unions, Human Relations 1994, 47, 1, 63 88. Kędzierski W., Patologiczne i destrukcyjne przejawy podkultury więziennej (wybrane aspekty na przykładzie Zakładu Karnego w Rzeszowie) [w:] F. Kozaczuk (red.), Zagadnienia marginalizacji i patologizacji życia społecznego, Wyd. UR, Rzeszów 2005. King L., Eels J., Burton C., Pojęcie dobrego życia w ujęciu szerokim i wąskim [w:] P.A. Linley, S. Joseph (red.), Psychologia pozytywna w praktyce, PWN, Warszawa 2007. Kirenko J., Byra S., Zasoby osobiste w chorobach psychosomatycznych, UMCS, Lublin 2008. Klandermans B., Oegema D., Potentials, networks, motivations and barriers: Steps Toward Participation in Social Movements, American Sociological Review 1987, 52, 519 531. Kocowski T., Aktywność twórcza człowieka. Filogeneza. Funkcja. Uwarunkowania [w:] H. Sęk, A. Tokarz (red.), Szkice z teorii twórczości i motywacji, SAWW, Poznań 1991. Kodeks Karny Wykonawczy, ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Dz. U. Nr 90, poz. 557, z późn. zm. Kodeks Karny, z dnia 6 czerwca 1997 r., Dz. U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm. Kofta M., Samokontrola a emocje, PWN, Warszawa 1979. Kofta M., Doliński D., Poznawcze podejście do osobowości [w:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 2: Psychologia ogólna, GWP, Gdańsk 2000. Kolańczyk A., Czuję, myślę, jestem. Świadomość i procesy psychiczne w ujęciu poznawczym, GWP, Gdańsk 1999. Kolańczyk A., Fila-Jankowska A., Pawłowska-Fusiara M., Sterczyński R., Serce w rozumie. Afektywne podstawy orientacji w otoczeniu, GWP, Gdańsk 2004. Konarzewski K., Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych, PWN, Warszawa 1987. Konopczyński M., Metody twórczej resocjalizacji [w:] M. Konopczyński (red.), Kultura i resocjalizacja, Pedagogium, Warszawa 2006. Konopczyński M., Metody twórczej resocjalizacji, PWN, Warszawa 2007. Konopczyński M., Twórcza resocjalizacja: wybrane metody pomocy dzieciom i młodzieży, MEN, Warszawa 1996. Kosewski M., Ludzie w sytuacjach pokusy i upokorzenia, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985.

Bibliografia 407 Kozielecki J., Psychotransgresjonizm. Nowy kierunek psychologii, Żak, Warszawa 2001. Kozielecki J., Transgresja i kultura, Żak, Warszawa 1997. Kratochwil S., Psychoterapia: kierunki, metody, badania, PWN, Warszawa 1984. Krejtz K., Krejtz J., Dwuczynnikowa analiza wariacji w schemacie międzygrupowym [w:] S. Bedyńska, A. Brzezicka (red.), Statystyczny drogowskaz. Praktyczny poradnik analizy danych w naukach społecznych na przykładach z psychologii, Wyd. Academica, Warszawa 2007. Krüger H., Wprowadzenie w teorie i metody badawcze nauk o wychowaniu, GWP, Gdańsk 2005. Kubacka-Jasiecka D., Funkcjonowanie społeczne osób agresywnych i samoagresywnych. Studium kliniczne, Ossolineum, Wrocław 1975. Kulczycki M., Arteterapia i psychologia kliniczna, Arteterapia (III) Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej we Wrocławiu 1990, nr 57, s. 7 19. Kunowski S., Wartości w procesie wychowania, Impuls, Kraków 2003. Kwaśniewski J., Koncepcje podkultur dewiacyjnych [w:] A. Podgórecki (red.), Zagadnienia patologii społecznej, PWN, Warszawa 1976. Larson R., Jarrett R., Hansen D., Pearce N., Sullivan P., Walker K., Watkins N., Wood D., Zorganizowane działania młodzieży jako kontekst pozytywnego rozwoju [w:] P.A. Linley, S. Joseph (red.), Psychologia pozytywna w praktyce, PWN, Warszawa 2007. Lazarus A., Wyobraźnia w psychoterapii, GWP, Gdańsk 2000. Lazarus R., Appraisal, Relational Meaning, Stress and Emotion [w:] K. Scherer, A. Schorr, T. Johnstone (red.), Appraisal Processes in Emotion: Theory, Methods, Research, Oxford University Press, New York 2000. Lernell L., Poprawcza funkcja kary pozbawienia wolności, Zdrowie Psychiczne 1970, nr 3 4. Lewicki A., Psychologia kliniczna, PWN, Warszawa 1974. Lewis M., Emocje samoświadomościowe: zażenowanie, duma, wstyd, poczucie winy [w:] M. Lewis, J.M. Haviland-Jones (red.), Psychologia emocji, GWP, Gdańsk 2005. Limont W., Analiza wybranych mechanizmów wyobraźni twórczej, Wyd. UMK, Toruń 1996. Linley P.A., Joseph S., Psychologia pozytywna w praktyce, PWN, Warszawa 2007. Lipiński S., Poczucie koherencji u nieletnich w wieku 15 18 lat przebywających w zakładach resocjalizacyjnych [w:] B. Urban (red.), Społeczne konteksty zaburzeń w zachowaniu, Wyd. UJ, Kraków 2001. Lipkowski O., Resocjalizacja, PWN, Warszawa 1976. Lombroso C., Geniusz i obłąkanie, PWN, Warszawa 1970. Lykken D., Wrodzony potencjał szczęścia: jak i dlaczego ludzie różnią się pod względem odczuwanego dobrostanu [w:] J. Czapiński (red.), Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka, PWN, Warszawa 2004. Łaniec J., Elementy statystyki dla pedagogów, WUWM, Olsztyn 1999. Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1984. Łobocki M., W poszukiwaniu skutecznych form wychowania, WSiP, Warszawa 1990. Łosiak W., Psychologia emocji, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007. Łukaszewski W., Motywacja w najważniejszych systemach teoretycznych [w:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 2: Psychologia ogólna, GWP, Gdańsk 2000.