Jacek Czabaski 1 Koszty przestpczoci Kiedy mówi si o kosztach przestpczoci na ogół wpierw mylimy o kosztach wymiaru sprawiedliwoci, kosztach wizie, kosztach zatrudniania policjantów. Koszty te s oczywicie łatwo mierzalne a wydatki na te cele s dorocznie okrelane w ustawie budetowej. Jednak koszty ogólnie rozumianego wymiaru sprawiedliwoci s tylko jednymi z wielu i na dodatek nie najwaniejszymi kosztami zwizanymi z przestpczoci. Podstawowym bowiem kosztem przestpczoci s koszty ponoszone przez ofiary przestpstw oraz koszty ponoszone w celu uniknicia wiktymizacji. W celu łatwiejszego wyobraenia sobie zasigu kosztów przestpczoci pomylmy przez chwil o tym jak wygldałby wiat gdyby nie było w nim przestpczoci. Byłby to wiat bez strachu przed przestpczoci i bez bólu ni spowodowanego. Nie byłoby policjantów i sdów karnych, wizie ani ofiar. Byłby to bez wtpienia lepszy wiat. Zacznijmy od prostego przykładu. Jakie s koszty rozboju? Przede wszystkim, s pewne zniszczenia (poszarpane ubranie itp.). Po drugie, pewne rzeczy zostały ukradzione. Po trzecie, ofiara czuła ból i strach w trakcie napadu, a obecnie czuje si mniej bezpieczna. Po czwarte, ofiara powiciła pewien czas na raportowanie zdarzenia policji, a policja na prób złapania sprawcy. Po pite, prokurator, sdzia, słuba wizienna musz by opłaceni po złapaniu sprawcy. Po szóste, kiedy przestpca pójdzie do wizienia, równie i jego czas pozostaje zmarnowany. Po siódme, informacja o przestpstwie wpływa równie na inne osoby, czynic je mniej szczliwymi. Jak wida koszty przestpczoci s bardzo rónej natury. Koszty te mona i powinno si uj w sposób bardziej formalny. Mona je na przykład pogrupowa ze wzgldu na np. czas ponoszenia wydatków 2 : W przewidywaniu przestpstwa W zakres tej kategorii wchodz indywidualne wydatki na bezpieczestwo (np. zamki w drzwiach), wydatki na ubezpieczenie (np. od kradziey), koszty asekuranckiego zachowania 3, strach przed przestpczoci (zmniejszona jako ycia), zbiorowe wydatki na bezpieczestwo (np. monitoring, owietlenie ulic), publiczne programy prewencyjne; Jako konsekwencja przestpstwa Na t kategori składaj si: warto ukradzionego lub zniszczonego mienia, skutki emocjonalne i fizyczne przestpstwa ponoszone przez ofiary, wydatki na napraw zdrowia, wydatki na pomoc ofierze (np. psychologiczn), stracone moliwoci zarobkowe wskutek 1 Absolwent wydziału prawa i administracji UW oraz Midzynarodowego Centrum Zarzdzania Wydziału Zarzdzania Uniwersytetu Warszawskiego i University of Illinois at Urbana-Champaign, USA. Doktorant Kolegium Analiz Ekonomicznych Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie (2002-2004) a obecnie stypendysta Centre for Law, Economics and Institutions (CLEI) prowadzonego przez Uniwersytet w Turynie wspólnie z Uniwersytetem Ghent (Belgia), Cornell Law School (USA) i Ecole Politechnique (Francja). Współpracownik naukowej Fundacji "Ius et Lex". W latach 2000 2001 asystent Ministra Sprawiedliwoci. 2 Brand, Sam i Richard Price (2000), The economic and social costs of crime, Home Office Research Study 217, Home Office, UK. 3 Chodzi tu o takie zachowanie, które jest podejmowane ze wzgldu na ryzyko zostania ofiar przestpstwa, np. rezygnacja z wieczornego spaceru po parku lub wybór taksówki zamiast nocnego autobusu.
niezdolnoci do pracy (lub długotrwale odczuwanych skutków przestpstwa), obniona jako ycia; W odpowiedzi na przestpstwo S to wydatki na szeroko rozumiany system wymiaru sprawiedliwoci (policja, prokuratorzy, sdziowie, słuba wizienna), koszty ponoszone przez wiadków wydarzenia (zwizane ze stawiennictwem ale take współodczuwanymi skutkami przestpstwa), koszty pomyłek sdowych, koszty ponoszone przez przestpc oraz jego bliskich. Innym spotykanym ujciem kosztów przestpczoci jest ich kategoryzacja 4 : Koszty wiktymizacji (obejmujce zarówno koszty łatwo wymierne, jak np. koszty zniszczonego mienia, jak i koszty trudniej mierzalne lecz nie mniej realne takie jak ból, cierpienie i obniona jako ycia na skutek wiktymizacji); Koszty zabezpiecze indywidualnych (zamki itp.); Koszty zachowa ostronociowych; Koszty systemu wymiaru sprawiedliwoci; Koszty publicznych programów prewencyjnych; Trwałe efekty na jednostki (np. strach przed przestpczoci, który trwa u ofiary przez miesice czy lata); Trwałe efekty na społecznoci (np. degradacja okolicy z powodu przenosin zamoniejszych mieszkaców w bezpieczniejsze rejony) 5 ; Koszty nad-ostraszania (tj. koszty społecznie uytecznych działa zaniechanych przez ludzi z obawy o oskarenie o działalno przestpcz 6 ); Koszty zapewnienia sprawiedliwoci (tj. koszty poniesione wyłcznie w celu upewnienia si, e została wymierzona sprawiedliwo np. koszty wieloinstancyjnego postpowania karnego, obroców z urzdu itp.); Koszty ponoszone przez uwizionych sprawców 7. Mona si wreszcie spojrze na koszty przestpczoci jako na coraz szerzej rozlewajc si fal reakcji na przestpstwo. Przestpstwo tworzy bowiem relacj społeczn, w tym sensie, e dotyka nie tylko ofiar i przestpc, ale równie innych członków społeczestwa i wywołuje fal efektów w społeczestwie niczym kamie wrzucony w wod. Spójrzmy na koszty przestpczoci w sposób wychodzcy od pojedynczego zdarzenia a nastpnie ledzcy kolejne reakcje: Wpierw mamy koszty pierwszego poziomu, to jest koszty przestpstwa jako takiego, przed wszystkim wyrzdzone przez sprawc ofierze szkody i ból. Nikt nie chce jednak pa ofiar przestpstwa 8, a wic kady z nas podejmuje działania, które mog obniy prawdopodobiestwo zostania ofiar przestpstwa. Na wydatki składaj si 4 Cohen, Mark A. (2002), An Economic Approach to Crime: Balancing the Costs and Benefits. Referat wygłoszony na konferencji Odpowiedzialno karna w systemach liberalnodemokratycznych we wrzeniu 2002 na Uniwersytecie Warszawskim. Magazyn Ius et Lex (w druku). 5 cile rzecz ujmujc, sama wyprowadzka zamoniejszych podatników moe by traktowana nie jako koszt, ale jako transfer jedna dzielnica traci, ale inna zyskuje. Moe natomiast by tak, e wskutek przestpczoci ludzie nie tyle si wyprowadzaj, ile zmniejszaj swoj aktywno społeczn, przestaj np. dba o wspólne tereny itp. Wówczas mamy do czynienia z ewidentn strat. 6 Im bardziej jest niedookrelone prawo, tym wiksza szansa, e moemy mie do czynienia z nad-odstraszaniem. I tak np. przepis penalizujcy działanie na szkod spółki jest tak nieokrelony (jakie działanie mieci si w granicach ryzyka, a jakie ju nie?), e moe powstrzymywa menederów przed podejmowaniem skdind uzasadnionego ryzyka. 7 Chodzi tutaj o ból, cierpienie winiów oraz ich rodzin. Czy koszty te powinny by wliczane do kosztów przestpczoci jest kontrowersyjne.
tutaj koszty wydatków prewencyjnych (zamki w drzwiach, monitoring mieszkania, agencje ochrony) oraz zachowa ostronociowych, np. unikanie wieczornych spacerów czy wybieranie taksówki zamiast autobusu nocnego. Oczywicie działania podejmowane przez kad osob z oddzielna nie mog by w pełni efektywne. Bezpieczestwo bowiem jest typowym przykładem dobra publicznego. Przez dobro publiczne ekonomici rozumiej takie dobro, które nie ulega zuyciu wraz ze wzrostem liczby osób korzystajcych z niego. Poza bezpieczestwem, typowym przykładem dobra publicznego jest np. czyste rodowisko fakt, e oddycham czystym powietrzem nie powoduje, e dla innych pozostaje go mniej 9. Podobnie jest z bezpieczestwem fakt, e czuj si bezpieczny na ulicy nie powoduje e inna osoba dostaje tego bezpieczestwa mniej. Poza tym, e bezpieczestwo jest dobrem publicznym ma jeszcze jedn wan cech, a mianowicie jest dobrem niewykluczalnym. Oznacza to, e nie mona w prosty sposób wykluczy jakiej grupy z ogólnie zapewnianego bezpieczestwa, a w szczególnoci nie mog uzaleni czyjego bezpieczestwa od ponoszenia na ten cel opłat. Skoro tak, to kady z obywateli bdzie wystawiony na pokus korzystanie z tego dobra bez płacenia po co bowiem płaci skoro i tak bd bezpieczny. W takiej sytuacji, nie jest moliwe aby jednostki mogły dobrowolnie utrzyma system opłat na zapewnienie bezpieczestwa w swojej okolicy (jedynym wyjtkiem s małe społecznoci o silnych wizach społecznych, które s w stanie za pomoc sankcji nieformalnych wymusi udział w np. patrolach obywatelskich). Od bardzo dawna przestpczo traktowana była nie tylko jako wykroczenie przeciwko pojedynczej osobie (ofierze), ale i społeczestwu jako takiemu. W mniej lub bardziej intuicyjny sposób rozpoznawano, e przestpczo wywiera negatywne skutki na całe społeczestwo i dlatego te społeczestwo ma prawo broni si przed przestpczoci. W ten sposób społeczestwo stało si pokrzywdzonym sensu largo (jeli ofiar bdziemy nazywa pokrzywdzonym sensu stricte) 10 Społecznoci organizuj si wic i tworz system wymiaru sprawiedliwoci utrzymywany z obowizkowych opłat podatków. Kosztami trzeciego poziomu s koszty policji, prokuratorów, sdów karnych, kuratorów i słuby wiziennej, tj. wymiaru sprawiedliwoci rozumianego ogólnie. Koszty te ponoszone s w celu minimalizacji kosztów poprzedniego poziomu. Jednak tworzenie systemu przymusu pastwowego pociga za sob kolejne koszty. Im bowiem wiksze uprawnienia policji, tym wiksza pokusa dla niej by tej władzy naduywa. Rosn wic koszty kolejnych poziomów kontroli i obawy społeczestwa o swobody 8 Jest to w gruncie rzeczy tautologia, poniewa wikszo przestpstw wymaga włanie złamania woli ofiary. Wyjtkiem s niektóre przestpstwa, tzw. bez ofiar, np. przestpstwo nielegalnego posiadania narkotyków. Nie wchodzc bliej w to zagadnienie warto zauway, e tego typu przestpstwa s przedmiotem najywszych społecznych sporów. 9 Przynajmniej przy tej skali zaludnienia ziemi. 10 Niektórzy kryminolodzy (np. Christie) uwaaj, e w ten sposób społeczestwo zawłaszczyło konflikt, który nie jego dotyczy przecie i pozbawia ofiar nalenej satysfakcji oraz stosuje rodki nieadekwatne do istniejcego konfliktu. Postuluje wic oddanie konfliktu w rce zaangaowanych, co wie si z odejciem od pastwowej represji (np. wizienia) i skoncentrowaniu si na rodkach restytucyjnych, np. naprawienie szkody, przeprosiny itp. Słowo konflikt oddaje jednak rzeczywisto prawa cywilnego a nie karnego. Jak pokazano wyej, pokrzywdzonym przestpstwem jest nie tylko ofiara (o której prawa Christie słusznie si upomina) ale i społeczestwo. Propozycja Christie trci zreszt daleko idc naiwnoci, zwłaszcza w propozycjach karania przestpstw szczególnie powanych.
obywatelskie. Kosztami czwartego poziomu s wic koszty ponoszone z powodu kosztów trzeciego poziomu koszty nad-odstraszania oraz obawy przed naduywajc swojej władzy policj. Z powyszego wyranie wida, e skutki przestpstwa nie ograniczaj si do jednego zdarzenia przeciwnie, jednostki pragnc minimalizacji kosztów podejmuj szereg działa, które tworz skomplikowany system instytucji i działa. Tym samym, uchwycenie prawdziwych kosztów przestpczoci nie jest zadaniem banalnym. Jednak zadanie to trzeba podj jeli chcemy myle o racjonalnej polityce karnej, albowiem tylko w ten sposób jestemy w stanie oceni słuszno stosowanych rodków. Jak bowiem oceni czy kar za rozbój powinna by grzywna czy moe kara wizienia? Oczywicie, zagroenie kar odstrasza ludzi od popełniania przestpstw, a im kara bdzie surowsza tym efekt odstraszania silniejszy. Sprawca odbywajcy kar wizienia nie popełni w tym czasie przestpstw 11, a inni powstrzymaj si od popełniania przestpstw ze strachu przed kar. Koszt nałoonej kary wizienia naley wic skonfrontowa z oszczdzonymi społeczestwu kosztami przestpczoci przestpczoci, której udało si unikn dziki stosowaniu danej kary. Dlatego te obliczenie realnych kosztów nakładanych przez przestpców na społeczestwo jest koniecznym warunkiem dla oceny racjonalnoci prowadzonej polityki karnej. Mierzenie kosztów przestpczoci Pomimo zrónicowanej natury kosztów przestpczoci przyblienie ich wielkoci jest konieczne. Obliczenia pozwol nam uj koszty w wymiarze pieninym i pozwol na ocen prowadzonej polityki karnej. Nietrudno jest oceni warto dóbr zniszczonych z powodu przestpczoci lub oszacowa publiczne wydatki na policj. Takie koszty jednak stanowi tylko cz wszystkich kosztów, jak pokazane to było wczeniej. Innego rodzaju koszty, takie jak warto utraconego ycia lub obnionej jakoci ycia s równie realne a ich wielko moe by istotna, nawet jeli trudno je oszacowa. Warto ycia O ile powszechnie akceptowalne jest ujcie szkód materialnych jako kosztów przestpczoci, o tyle czasami mona spotka si z opiniami, e nie mona ujmowa bólu lub ycia w kategoriach pieninych. Nie istnieje rynek na te wartoci, wartoci te nie s sprzedawane i kupowane i tylko wsk patrzcy ekonomici mogliby mówi o wartoci ycia, poniewa ludzkie ycie jest bezcenne. Niemniej jednak, ludzie zarówno jako jednostki jak i społeczestwo jako cało, podejmuj decyzje opierajc si na implicite przyjmowanej wartoci ycia 12. Jako przykład moemy wzi ruch drogowy. Samochody s niezaprzeczalnie niebezpieczne i społeczestwo próbuje zminimalizowa koszty wypadków poprzez oddzielanie jezdni od chodników, ograniczajc dopuszczaln prdko samochodów, wymagajc specjalnych uprawnie do prowadzenia pojazdów, nakładajc odpowiedzialno karn za nieostron jazd lub jazd w stanie nietrzewym itd. Społeczestwo nie zakazuje jednak ruchu drogowego jako takiego, aczkolwiek zredukowałoby to jego koszty do zera. Wiemy bowiem, e uywanie samochodów zwiksza mobilno, redukuje koszty transportu i czyni nasze ycie łatwiejszym do pewnego stopnia. Społeczestwo porównuje zalety posiadania samochodów z jednej strony i koszty ruchu drogowego z drugiej i reguluje kwesti (albo przynajmniej stara si regulowa) w taki sposób, aby osign maksymaln wielko 11 Chyba, e bdzie wypuszczany na przepustki. 12 Spostrzeenie poczynione np. przez Cohen, Mark A. Measuring the Costs and Benefits of Crime and Justice [w:] Measurement and Analysis of Crime and Justice, Criminal Justice vol. 4, US Department of Justice, USA 2000.
społecznych korzyci netto. W celu osignicia punktu optymalnego, podejmujcy decyzje musz porówna koszty bezpieczestwa (np. budowy bezpieczniejszych skrzyowa) z jednej strony do korzyci wynikajcych ze zmniejszonej liczby wypadków z drugiej strony. Jeli warto ludzkiego ycia nie zostanie uwzgldniona w tych porównaniach, oznacza to bdzie, e przyjlimy warto zero i bdziemy w sposób niewystarczajcy inwestowa w rodki zapewniajce bezpieczestwo. Jeli dla odmiany za przyjmiemy nieskoczon warto ycia, to powicimy wszystkie nasze zasoby dla zapobieenia wypadkom drogowym oba rozwizania s całkowicie nierealistyczne i oczywicie nie spotykane w praktyce. Tak wic społeczestwo explicite, lub czciej implicite, przyjmuje pewn warto ycia i odpowiednio dokonuje wydatków na bezpieczestwo. Pokazywanie wartoci ludzkiego ycia w sposób jawny explicite ma swoje zalety. Po pierwsze, poprawia to wydawanie publicznych zasobów jako e tylko uzasadnione kosztami ograniczenie ryzyka bdzie akceptowane. Po drugie, rzd wydaje pienidze nie tylko na bezpieczestwo na drogach, ale na słub zdrowia, stra poarn, bezpieczestwo ywnoci, ochron rodowiska itd. Warto ludzkiego ycia jest przyjmowana we wszystkich tych dziedzinach, lecz jeli jest to robione w sposób dorozumiany, implicite, wartoci te mog si pomidzy sob róni, co z kolei prowadzi do niespójnych wyborów publicznych. Rzd, jak kady, ma ograniczone zasoby do wydania i eby uzyska maksymalny efekt, obszary gdzie ycie moe zosta uratowane najtaszym kosztem powinny by preferowane 13. Powysze uwagi w równym stopniu odnosz si do szacowania wartoci uszkodze ciała itd. Jako ycia Obraenia fizyczne s tylko jednym z moliwych skutków przestpczoci. Nie mniej istotne s skutki psychiczne bycia ofiar oraz strach przed zostaniem ofiar w przyszłoci. Pomiar jakoci ycia jest jednak bardzo trudny nie tylko w ujciu absolutnym (jaka jest warto dobrego/kiepskiego ycia) ale i ujciu relatywnym, tj. zmian (jak wiele dana osoba straciła/zyskała) w wyniku przestpczoci lub innej społecznej plagi, np. zanieczyszczenia rodowiska. Trudnoci te nie powinny jednak powstrzymywa przed prób oszacowania tych kosztów. To włanie strach przed przestpczoci motywuje ludzi do głosowania za zwikszonymi nakładami na policj na ulicach lub surowszymi karami. To równie strach przed przestpczoci skłania ludzi do inwestowania w indywidualne rodki ochrony jak ubezpieczenie, zamki antywłamaniowe oraz agentów ochrony. Z kolei brak lku przed przestpczoci czyni ludzi bardziej szczliwymi i przyjacielskimi. Wszystkie te skutki maj swoje konsekwencje dla gospodarki w szerokim sensie. Pewni ekonomici argumentuj, e jako ycia powinna by brana pod uwag przy porównywaniu pastw, np. poprzez włczenie poziomu szczcia ludzi w powszechnie uywany indeks produktu krajowego brutto. Jak wszyscy wiemy, PKB nie pokazuje jakoci rodowiska, szczliwoci ludzi ani jakoci ich ycia 14. 13 Technicznie rzecz ujmujc, kracowe koszty uratowania ycia powinny by zrównane we wszystkich obszarach wydatków publicznych, inaczej bowiem przenoszc wydatki z jednego obszaru na drugi uratowalibymy tyle samo osób niszym kosztem. 14 Co wicej, PKB mierzy roczny produkt, a nie ogólny poziom bogactwa, eby wspomnie tylko jeden z licznych zastrzee. I tak np. katastrofa naturalna jaka si wydarzy w kraju, np. powód, spowoduje oczywicie wzrost wydatków w celu odbudowy zniszcze i pocignie za sob wzrost produkcji. Mimo to uwaa si, e wskanik PKB jest jednak przyblieniem idealnego wskanika szczcia : Dasgupta, Partha, Valuation and Evaluation: Measuring the Quality of Life and Evaluating Policy, Resources for the Future, USA 2000.
Jak mierzy niemierzalne Nie ma oczywistych metod wyceny takich dóbr jak ycie, brak bólu, czysto rodowiska itp. Dobra te nie podlegaj wymianie, a wic nie istnieje jawny rynek na nie. Niemniej jednak, ludzie przypisuj pewn warto tym dobrom i moemy si stara odkry ich oceny i sprowadzi do wspólnego mianownika. Tym mianownikiem nie musi by koniecznie miernik pieniny moemy równie dobrze mierzy koszty przestpczoci w butelkach mleka lub czymkolwiek innym. Niemniej, pienidze maj pewne zalety w porównaniu do innych mierników. Przede wszystkim, pewne metody bazuj na cenach rynkowych, wic pienidze s naturalnym miernikiem. Po drugie, ludzie s przyzwyczajeni do ujmowania kosztów w ujciu pieninym, co ma znaczenie przy badaniu opinii publicznej. Po trzecie, polityka karna bazuje na wydatkach budetowych, które wystpuj w kategoriach pieninych. Aczkolwiek jest to oczywiste dla ekonomistów, ludzie czasami omyłkowo traktuj pienidze jako warto sam w sobie. Pienine ujcie kosztów przestpczoci nie oznacza, e moemy kupi czyj ból, lecz pokazuje, e dana osoba stara si unikn bólu przez powicenie pewnych zasobów (czasu, umiejtnoci itd.) które inaczej zostałyby uyte dla innych celów. Metody wyceny Poniej omawiam najczciej stosowane metody wyceny. Istotne jest to, e chocia róne metody prowadz do rónych szacunków, to jednak wszystkie metody oparte s na rzeczywistych zachowaniach ludzi a rezultaty nie maj charakteru czysto spekulatywnego 15. Utracona produkcja Kada osoba ma pewne zdolnoci produkcyjne, które bd utracone lub ograniczone na skutek wypadku lub przestpstwa. Tym samym, moemy zmierzy jak duo potencjalnej produkcji w okresie ycia danej osoby zostało straconej na skutek przestpstwa. Metoda ta jest prosta w obliczeniach co jest jej podstaw zalet, jednak posiada te powane wady. Po pierwsze, im starsza dana osoba jest, tym mniejszy produkt jej przyszłej aktywnoci został utracony wskutek przestpstwa, co w efekcie sprowadza warto ycia osoby na emeryturze mierzon t metod do zera, co jest oczywicie nieakceptowalne 16. Po drugie, produkcyjno mierzona jest przez PKB ze wszystkimi jego ograniczeniami, czynic utrat ycia wyłcznie kwesti utraconego produktu, a pomijajc tak istotne zagadnienia jak utracone szczcie bliskich i wszystkich innych osób bdcych w otoczeniu ofiary. Ze wzgldu na łatwo w zastosowaniu mona jednak spotka tak metod liczenia 17. Premia za ryzyko Pewne zawody s bardziej ryzykowne ni inne ze wzgldu na wiksz liczb wypadków przy pracy, czy zagroenia innego typu. Bycie np. policjantem lub kierowc jest ryzykowne bardziej ni bycie urzdnikiem. Ludzie nie decydowaliby si na prac w tych ryzykownych zawodach, gdyby nie to, e wysze ryzyko danej pracy jest kompensowane wyszymi 15 Przegld metod mona znale np. w Opaluch, James J. Rynkowe metody wyceny ekonomicznej [w:] Ekonomiczna wycena rodowiska przyrodniczego, pod redakcj Glena Andersena i Jerzego leszyskiego, 1996 lub Freeman III, A. Myrick The Measurement of Environmental and Resource Values. Theory and Methods USA 2003 (2 wyd.). 16 Nieakceptowalne nie oznacza wyłcznie odrazy autora do tego wniosku, lecz znaczy, e metoda jest nieodpowiednia poniewa nie uwzgldnia wartoci swojego własnego ycia, jak kady z nas posiada oraz oceny innych osób. 17 Ostatnio np. w ten sposób szacowano straty poniesione na skutek ataków 11 wrzenia 2001 na Nowy Jork: J. Bram, James Orr and Carol Rapaport Measuring the Effects of the September 11 Attack on New York City, Economic Policy Review, Federal Reserve Bank of New York, November 2002.
zarobkami. Rónica pomidzy zarobkami na stanowisku wicym si z wikszym ryzykiem a stanowiskiem, które przy porównywalnych kwalifikacjach zawodowych nie przedstawia takiego ryzyko zwana jest premi za ryzyko. Znajc premi za ryzyko i znajc prawdopodobiestwo zdarzania si wypadków przy pracy mona obliczy subiektywn i domylnie przyjmowan przez kadego pracownika warto ycia 18. Przy danych bowiem warunkach, pracownik musi ocenia podwyszone zarobki jako w pełni rekompensujce zwikszone ryzyko. Metoda ta odsłania wic indywidualn wycen własnego zdrowia i ycia i w ten sposób opiera si na rzeczywistych wyborach ludzi. I ta metoda ma swoje ograniczenia: przede wszystkim, ten sposób szacowania pokazuje tylko warto ycia przyjmowan przez biedniejsz cz społeczestwa, jako e to oni przewanie podejmuj ryzykowniejsze zawody. Ponadto, jeli kto podejmuje prac, która zwiksza ryzyko mierci o 1% za 100 zł. miesicznie wicej, to nie oznacza to, e podejmie prac, w której ryzyko wynosi 99% (to jest prawie pewn mier), za 9 900 złotych. Przeciwnie, wskazywane jest, e ludzie czsto ignoruj małe ryzyko (i nie domagaj si rekompensaty) oraz przeceniaj wysze poziomy ryzyka 19. I oczywicie, niemal nikt nie zdecyduje si na prac w której mier jest pewna. Ceny nieruchomoci Pewne okolice s bezpieczniejsze ni pozostałe. Ceteris paribus, wyszy poziom bezpieczestwa zwiksza ceny nieruchomoci w stosunku do tych mniej bezpiecznych. Rónica w cenach pozwala na obliczenie premii za nisze prawdopodobiestwo bycia obrabowanym, napadnitym lub zasztyletowanym w pobliu domu. Warto jednak doda, e bardzo duo czynników wpływa na ceny nieruchomoci, np. widok z okna, ustawno pomieszcze itd.. Czynniki te s w czci trudno mierzalne (np. ustawno) i wobec tego analiza statystyczna bdzie miała trudnoci z ustaleniem wielkoci wpływu bezpieczestwa otoczenia na ceny nieruchomoci. Niemniej, na rynku nieruchomoci obserwuje si zrónicowanie cen w zalenoci od standardu (w tym bezpieczestwa) okolicy. Wanym zastrzeeniem zarówno przy tej metodzie jak i tej opisywanej powyej jest zastrzeenie o informacji jak posiadaj pracownicy oraz potencjalni nabywcy o ryzyku. Zakładamy, bowiem, e ryzyko wypadków przy pracy, czy wiktymizacji w ssiedztwie jest im znane i e oddaje to faktyczny poziom zagroenia. Odszkodowania sdowe Warto ycia moe by równie mierzona poprzez wysoko odszkodowa sdowych dla ofiar przestpstw oraz wypadków 20. Wysoko zasdzanych odszkodowa jest miar sdziowskiego oszacowania wartoci ludzkiego ycia i zdrowia i mona przyj ich szacunki za właciwej. Jednake, poniewa sdziowie nie stanowi reprezentatywnej grupy dla całego społeczestwa, ich punkt widzenia równie nie jest reprezentatywny. Ponadto, wysoko odszkodowa, jakie s przyznawane przez sdy jest czsto cile okrelona prawem (np. w Belgii istnieje cały taryfikator odszkodowa) lub ustalon lini orzecznictwa, która 18 Obszerny przegld oferuje Viscusi, W. Kip i Joseph E. Aldy (2003), The value of a statistical life: A critical review of market estimates throughout the World, NBER Working Paper 9487. Premia za ryzyko została obliczona przewanie na podstawie miertelnych wypadków przy pracy, ale zostały równie wykorzystane takie zmienne jak ceny wykrywaczy dymu, ceny samochodów, ceny kasków rowerowych, ceny nieruchomoci itp. 19 Zagadnienia te stanowi główny przedmiot bada tzw. teorii perspektywy. Teoria perspektywy (prospect theory) została stworzona przez Daniela Kahnemana i Amora Tversky ego pod koniec lat 70-tych. Kahneman został laureatem nagrody Nobla w 2002 r. 20 Cohen, Mark A. Pain, Suffering, and Jury Awards: A Study of the Cost of Crime to Victims, Law and Society Review 22(3):537-55, 1988.
niekoniecznie musi oddawa pogldy społeczestwa. Ostatecznie wreszcie, celem analizy kosztów przestpczoci jest ustalenie właciwego poziomu wyceny ycia i nastpnie odpowiednie dostosowanie praktyki sdowej a nie przyjcie tego co mówi aktualne prawo i orzecznictwo na ten temat. Wycena warunkowa (contingent valuation) Metoda wyceny warunkowej oparta jest o metod skłonnoci do zapłaty (willingness-to-pay, WTP), która jest swego rodzaju sondaem opinii publicznej. Badacze pytaj ludzi o to ile byliby skłonni zapłaci za pewne nierynkowe dobra na przykład, istnienie parków narodowych lub bezpieczestwo na drogach. Odpowiedzi ludzi ujawniaj wprost ich wycen danego dobra, a przy tym uwzgldnione s wszystkie istotne dla ludzi czynniki (szkody materialne, strach, ból itd.). W badaniach tego typu, pytania na ogół dotycz niewielkich zmian: np. mona pyta o skłonno ludzi do opłacania dodatkowego podatku na kontynuowanie programu prewencyjnego, który ograniczył w zeszłym roku liczb kradziey w najbliszej okolicy o 10%. Atrakcyjno tej metody polega oczywicie na uzyskiwaniu bezporednich oszacowa zainteresowanych osób, ma jednak take swoje ograniczenia. Po pierwsze, sposób zadania pytania (jak we wszystkich sondaach) wpływa na uzyskiwan odpowied. Po drugie, skłonno do zapłaty a zdolno zapłacenia to dwie róne rzeczy (inaczej mówic, ludzie mog ceni dane dobro wysoko, ale nie s wystarczajco bogaci eby zapłaci). Po trzecie, badanie dotyczy pewnej hipotetycznej sytuacji zmuszajc respondentów do mylowego eksperymentu i nie jest pewne, e gdyby rzeczywici przyszło do płacenia decyzja byłaby ta sama. Główn zalet metody jest jednak to, e ludzie wyceniaj zmiany kracowe (to jest zwizane z niewielkimi zmianami w poziomie danego zjawiska, np. przestpczoci), a włanie z tego typu zmianami mamy do czynienia przy projektowaniu polityki karnej. Podsumowanie metod Jak wida z powyszego przegldu kada z metod ma swoje ograniczenia. Dlatego te wydaje si właciwe zarówno szuka wyceny przy uyciu rozmaitych sposobów, jak i raczej patrzy na pewne przedziały wartoci ni szuka dokładnej liczby odzwierciedlajcej koszt przestpczoci. Taka dokładno bowiem nie jest moliwa do uzyskania ani teraz, ani w dajcej si przewidzie przyszłoci. Niezalenie od tego, jak ju wspomniano wczeniej, szacunki s konieczne dla oceny prowadzonej polityki karnej. Majc na wzgldzie zakres czynników branych pod uwag w omawianych wyej metodach, najpełniejszy obraz kosztów przestpczoci daje metoda wyceny warunkowej. Wartoci uzyskiwane t metod bior bowiem pod uwag wszystkie istotne koszty przestpczoci, w tym włanie te trudno mierzalne, jak ból i strach, a które łatwo uchodz analizie innymi metodami. Koszty przestpczoci w liczbach Po przedstawieniu istoty zagadnienia czas przej do przedstawienia liczbowych szacunków kosztów przestpczoci. Zawarte w poniszej tabeli szacunki s kalkulowane na podstawie rónych załoe i przy uyciu rónych metod, dlatego te nie mona ich wprost ze sob porówna. Niemniej, daj orientacj jakiego rzdu problemem jest przestpczo. Całkowity koszt przestpstwa Przestpczo jest złoonym zjawiskiem i zawiera w sobie tak róne akty jak morderstwa, kradziee sklepowe, jazda pod wpływem alkoholu czy handel z wykorzystaniem poufnych informacji (insider trading). Ze wzgldu na t złoon natur, jak do tej pory niewiele powstało szacunków całkowitych kosztów przestpczoci.
Tabela 1. Kraj Rok Całkowity koszt przestpczoci [w walucie lokalnej] Koszty jako % PKB* ródło USA 1965 20,980 USD Bln. 4% Becker 21 (1968) Australia 1996 18 bln AUS $ 4% Walker 22 (1997) Anglia i Walia 1999 59 bln BRP 7% Brand i Price (op.cit) USA 1993 451 bln USD 6,8% Miller, Cohen Wiersema 23 (1996) USA 1999 1102 bln USD 11,9% Anderson 24 (1999) *Obliczenia własne na podstawie danych OECD. Szacunki okrelaj rozmiar kosztów przestpczoci na wielko pomidzy 4 o 12% Produktu Krajowego Brutto. Koszty przestpczoci stanowi wic istotny czynnik obciajcy społeczestwo. Poniewa same procenty PKB brzmi dosy abstrakcyjnie, dla porównania przykładu, w poniszej tabeli zestawione s wydatki zarówno budetowe jak i indywidualne Polaków w roku 2002. Wydatki te zostały porównane z zakresem kosztów przestpczoci. Tabela 2. Wydatki indywidualne i budetowe w Polsce 2002 [mln. zł.] PKB 781 112 Wydatki indywidualne 510 817 Edukacja 7 655 Restauracje i hotele 15 249 Łczno 16 199 Wyposaenie mieszka 23 058 Odzie i obuwie 23 230 Zdrowie 24 112 Alkohol i tyto 33 419 Rekreacja i kultura 35 722 Transport 53 900 ywno i napoje bezalkoholowe 103 650 Uytkowanie mieszka (w tym media) 125 685 Wydatki budetu pastwa 182 922 Owiata i wychowanie 1 997 Gospodarka mieszkaniowa 2 132 Ochrona zdrowia 3 594 Wymiar sprawiedliwoci 5 095 Aministracja publiczna 6 601 Szkolnictwo wysze 6 850 Bezpieczestwo publiczne i ochrona przeciwpoarowa 7 943 21 Becker, Gary S. Przestpstwo i kara podejcie ekonomiczne, [w:] Ekonomiczna teoria zachowa ludzkich (tł. H. Hagemejerowa i in.), Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990. 22 Walker, James Estimates of the Costs of Crime in Australia in 1996, Trends and Issues in Crime and Criminal Justice nr 72, Australian Institute of Criminology 1997. Dostpne: http://www.aic.gov.au/publications/tandi/tandi72.html 23 Miller, Ted R., Mark A. Cohen, Brian Wiersema Victim Costs and Consequences: A New Look, National Insitute of Justice, USA, 1996. 24 Anderson, David A. The Aggregate Burden of Crime, Journal of Law and Economics 42(2), pp. 611-642, 1999.
Obrona narodowa 9 401 Opieka społeczna 15 470 Obsługa długu publicznego 24 152 Ubezpieczenia społeczne 52 860 Koszty przestpczoci 4% PKB 31 244 12% PKB 93 733 ródło: GUS; Koszty przestpczoci: szacunki przedziału wg wskazanych wyej bada zagranicznych. Koszty przestpczoci przekraczaj wic wydatki wszystkich Polaków na takie kategorie jak usługi transportowe, restauracje, łczno, wyposaenie mieszka, odzie czy zdrowie. Rzeczywiste koszty przestpczoci stanowi równie wielokrotno pastwowych wydatków na zapewnienie bezpieczestwa. Dlatego te kiedy mówimy o kosztach przestpczoci powinnimy mie zawsze na uwadze rzeczywiste koszty społeczne a nie wyłcznie wydatki budetowe. Koszty poszczególnych przestpstw Znajomo ogólnych kosztów przestpczoci jest wana, gdy pokazuje ogólny ciar jaki przestpczo nakłada na społeczestwo. Jednak dla oceny prowadzonej polityki karnej wane jest szacowanie kosztów poszczególnych rodzajów przestpstw. Przestpstwa szczególnie kosztowne wymagaj bowiem szczególnych wysiłków w celu ograniczenia ich liczby, podczas gdy nie wymagaj tego przestpstwa mniej powane. Szacunki kosztów zwizanych z poszczególnymi rodzajami przestpstw pomog nam w sprecyzowaniu wystpujcego w kodeksie karnym pojcia społecznej szkodliwoci. Przez społeczn szkodliwo naley bowiem rozumie włanie rozmiar szkody, jakie dane przestpstwo wyrzdza ofierze i społeczestwu. Warto w tym miejscu przywoła badania angielskie 25. Ich autorzy dokonali bowiem szacunków kosztów poszczególnych rodzajów przestpstw. 25 Brand (op.cit.)
Koszty przestpczoci w Anglii i Walii (1999) Przecitny koszt 1 przestpstwa Liczba przestpstw Całkowity koszt przestpstw Całkowity koszt przestpstw [w funtach na zdarzenie] Przestpstwa przeciwko osobom i gospodarstwom domowym Zabójstwo 1 100 000 1,1 1,2 0,14% Uszkodzenie ciała 18 000 880 15,8 1,79% Pobicie 540 3 200 1,7 0,20% Przestpstwa seksualne 19 000 130 2,5 0,28% Rozbój 4 700 420 2,0 0,22% Kradzie z włamaniem 2 300 1 400 3,2 0,36% Kradzie 600 7 300 4,4 0,50% Pozostałe - 3 069 1,4 0,16% Razem 2 000 16 400 32,2 3,64% Przestpstwa przeciwko przedsibiorcom i sektorowi publicznemu Kradzie z włamaniem 2 700 960 2,6 0,29% Kradziee sklepowe 100 31 000 3,1 0,35% Zniszczenie mienia 890 3 000 2,7 0,30% Pozostałe - 40 0,7 0,08% Razem 260 35 000 9,1 1,03% Oszustwa i fałszerstwa Oszustwa i fałszerstwa - 9 200 13,8 1,56% Pozostałe, w tym przestpstwa drogowe Pozostałe 4,8 0,54% Całkowity koszt przestpczoci 59,9 6,77% ródło: Brand (op.cit).procent PKB obliczenia własne. Wielko PKB Anglii i Walii na podstawie Gott 26. Ogólne koszty przestpczoci w Anglii i Walii zostały oszacowany na blisko 7% PKB. Wg autorów tych bada s to szacunki konserwatywne, albowiem zestawienie nie obejmuje wielu kosztów, które okazały si bardzo trudne do oszacowania. Na szczególn uwag zasługuje podkrelenie jak kosztowne s przestpstwa przeciwko yciu i zdrowiu. Pi przestpstw (zabójstwo, uszkodzenie ciała, pobicie, przestpstwa seksualne i rozbój) które stanowi nie wicej ni 8% wszystkich przestpstw pocigaj za sob koszty w wysokoci ponad 23 miliardów funtów, tj. blisko 40% wszystkich kosztów. Przestpczo wic zwizana z uyciem przemocy, nawet jeeli stanowi tylko niewielk frakcj wszystkich przestpstw, musi by przedmiotem szczególnego zainteresowania wymiaru sprawiedliwoci. Sukcesy odniesione w ograniczaniu tego rodzaju przestpczoci przynios bowiem znaczce oszczdnoci kosztów społecznych. Ponisze wykresy przedstawiaj t zaleno w sposób graficzny: [w tysicach] [miliardy funtów] [procent PKB] 26 Gott, Ceri (2002), An introduction to estimating the costs of crime: motivation, methodology and policy applications, Referat wygłoszony na konferencji Odpowiedzialno karna w systemach liberalno-demokratycznych we wrzeniu 2002 na Uniwersytecie Warszawskim. Magazyn Ius et Lex (w druku).
Liczba przestpstw przeciwko osobom Zabójstwo 0% Pozostałe 19% Kradzie 44% Uszkodzenie ciała 5% Pobicie 19% Przestpstwa seksualne 1% Rozbój 3% Kradzie z włamaniem 9% Koszty przestpstw przeciwko osobom Kradzie 14% Kradzie z włamaniem 10% Rozbój 6% Przestpstwa seksualne 8% Pozostałe 4% Pobicie 5% Zabójstwo 4% Uszkodzenie ciała 49% ródło: jak w Tabeli 2. Trzeba tutaj doda, przestpstw nie dokonuj za kadym razem inne osoby. Zgodnie z innymi badaniami angielskimi grupa stanowica ¼ wszystkich oskaronych odpowiadała za 2/3 wszystkich sdzonych przestpstw 27. Izolacja tej grupy ludzi zapobiegnie wic znaczcej czci kosztów przestpczoci zwizanych z ich aktywnoci. Kierujc si tak logik wprowadzono w wielu stanach USA polityk typu three strikes and you re out, polegajc na bardzo surowych karach dla szczególnego rodzaju recydywy (działania amerykaskie omawiam w drugim artykule). Podsumowanie Mierzenie kosztów przestpczoci stanowi konieczny krok w celu wprowadzenia racjonalnej polityki karnej. Tylko bowiem ustalajc choby szacunkowo obcienia jakie wi si z 27 Julian Prime, Steve White, Sarah Liriano i Kinnari Patel Criminal careers of those born between 1953 and 1978, Home Office, Wlk. Brytania 2001.
przestpczoci moemy ustali jakie rodki karne powinnimy stosowa i do jakiego poziomu ich stosowanie jest uzasadnione. Całkowite koszty przestpczoci lub koszty danego rodzaju przestpstwa s istotn informacj dla rozpoznania rzeczywistego obcienia społeczestwa. Niemniej, informacja taka nie daje wskazówek operacyjnych nie mona bowiem stwierdzi, e poniewa przestpczo jest tak kosztowna, to powinnimy zbudowa wicej wizie, zatrudni wicej kuratorów lub policjantów. W gruncie rzeczy, wszystkie te działania zwikszaj koszty przestpczoci w pierwszym okresie. To na co powinnimy zwraca uwag to rezultaty takich działa - jeli działania te bd uzasadnione (efektywne kosztowo) to skutkowa bd w konsekwencji obnieniem ogólnego poziomu kosztów przestpczoci. Analiza kracowa kosztów i korzyci powinna wic stanowi podstaw rekomendacji dla racjonalnej polityki karnej. Znajc rezultaty surowszych kar, zwikszania sił policyjnych, wikszej liczby programów prewencyjnych decydenci mog podj uzasadnion decyzj, czy koszty zwizane z tymi działaniami s uzasadnione oczekiwanymi korzyciami. Byłoby duym błdem patrzenie na koszty przestpczoci wyłcznie od strony wydatków budetowych. Jest prawd, e kosztuje zarówno utrzymanie wizie jak i utrzymanie policji. Jednak wszystkie koszty wymiaru sprawiedliwoci słu ograniczaniu znacznie doniolejszych kosztów przestpczoci, jakie musi ponosi społeczestwo.