Działania podejmowane przez kuratorską służbę sądową okręgu białostockiego w ramach współpracy ze szkołami. Kuratorzy sądowi doceniają to, że znaleźli się w grupie koalicjantów, którzy wspierają szkoły w realizacji zadań w ramach Rządowego Programu Razem Bezpieczniej. Przed omówieniem podejmowanych przez kuratorów sądowych w tym zakresie działań podam kilka informacji odnośnie służby kuratorskiej okręgu białostockiego. Okręg białostocki był prekursorem reformy kurateli, która rozpoczęła się w 1992 roku. Jej sens oddają następujące słowa: etatyzacja, legislacja i optymalizacja wychowania resocjalizującego w warunkach środowiska społecznego osób niedostosowanych społecznie. W uproszczeniu można stwierdzić, że dwa etapy reformy mamy za sobą. Nadal otwartą kwestią jest reforma kurateli sądowej, w wyniku której nastąpi zdecydowana poprawa efektywności oddziaływań kuratorów w zakresie profilaktyki, wychowania i resocjalizacji. Od 2001 roku prawa i obowiązki kuratorów oraz ich status zawodowy reguluje ustawa o kuratorach sądowych. Na obszarze właściwości Sądu Okręgowego w Białymstoku, który terytorialnie obejmuje trzy sądy rejonowe tzn. SR w Białymstoku, SR Bielsku Podlaskim i SR Sokółce funkcjonuje osiem zespołów kuratorskich. Trzy zespoły kuratorskie powołane są do wykonywania orzeczeń w sprawach rodzinnych i nieletnich, cztery zespoły do realizacji orzeczeń w sprawach karnych, a jeden zespół wykonuje orzeczenia w sprawach karnych, rodzinnych i nieletnich. Okręg białostocki dysponuje 95 etatami kuratorskimi, tzn. 61 etatów jest w pionie karnym, 32 w pionie rodzinnym oraz 2 etaty znajdują się w Sądzie Okręgowym, które zajmują kurator okręgowy i jego zastępca. W realizacji ustawowych zadań kuratorów zawodowych wspiera 90 społecznych kuratorów rodzinnych i 328 społecznych kuratorów dla dorosłych. Działania, które realizują kuratorzy sądowi związane są z wykonywaniem orzeczeń, zarządzeń i poleceń sądu. Kuratorzy podejmują działania o charakterze wychowawczo resocjalizacyjnym, diagnostycznym, pomocowym i kontrolnym. 1
Na potrzeby dzisiejszego seminarium skupię się głównie na działaniach podejmowanych przez sądowych kuratorów rodzinnych i wykonywanych przez nich środkach wychowawczych albowiem to oni głównie pracują z małoletnimi i nieletnimi, którzy w zdecydowanej większości są uczniami rozmaitego typu szkół. Z sądowych danych statystycznych okręgu białostockiego wynika, że w 2009 roku w porównaniu do stanu z roku 2008 w sprawach nieletnich spadła liczba postępowań wyjaśniających i postępowań opiekuńczo wychowawczych oraz liczba orzeczonych wobec nieletnich środków wychowawczych. Postępowanie wyjaśniające ma na celu ustalenie, czy istnieją okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego, a w sprawie o czyn karalny, czy rzeczywiście został on popełniony przez nieletniego i czy zachodzi potrzeba zastosowania wobec nieletniego środków przewidzianych w ustawie. Natomiast celem postępowania opiekuńczo wychowawczego jest konkretyzacja ustaleń dokonanych w postępowaniu wyjaśniającym przez wybór odpowiedniego środka. Pomimo spadku wskazanych postępowań w zainteresowaniu sądów rodzinnych niezmiennie każdego roku pozostaje powyżej 1000 nieletnich, co ilustrują poniższe dane: I. postępowanie wyjaśniające - liczba spraw - demoralizacja 486 415 - czyny karalne 946 896 ogółem spraw 1432 1311 II. postępowanie opiekuńczo wychowawcze - demoralizacja 526 470 - czyny karalne 726 611 - ogółem spraw 1252 1081 III. postępowanie poprawcze ogółem spraw 19 23 Z analizy orzeczonych środków wychowawczych wynika, że w roku ubiegłym wobec nieletnich były orzekane głównie środki wolnościowe, a najczęściej stosowanym środkiem wychowawczym był nadzór kurator. 2
IV. orzeczone środki wychowawcze w odniesieniu do osób - upomnienie - 324 265 - zobowiązanie do określonego postępowania - 259 180 - nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekunów - 140 73 - nadzór kuratora - 332 283 - zakaz prowadzenia pojazdów - 12 11 - przepadek rzeczy - 5 10 - inny środek wychowawczy przewidziany w upn - 10 5 lub kro - umieszczenie w: * młodzieżowym ośrodku wychowawczym - 14 26 * ośrodku socjoterapii - 2 5 * ośrodku szkolno - wychowawczym - 1 2 Dane statystyczne wskazują, że mimo spadku orzeczonych środków wychowawczych wzrasta liczba nieletnich oczekujących na umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym i ośrodku socjoterapii. Tak więc wydłuża się okres oczekiwania na miejsce w/w placówkach, a przy tym ciągle istotną sprawą jest niedostateczna liczba takich ośrodków w skali kraju i naszego regionu. V. nieletni oczekujący na umieszczenie w: - młodzieżowym ośrodku socjoterapii 4 11 - młodzieżowym ośrodku wychowawczym 23 28 Według stanu na dzień 31 grudnia 2009 roku pod nadzorem i kontrolą sądowych kuratorów rodzinnych pozostawało: - 741 nieletnich, - 1549 małoletnich, których rodzicom ograniczono władzę rodzicielską. Rodziny, z którymi styka się w swojej pracy kurator sądowy są problemowe z racji występującej tam patologii oraz innych czynników, które dezorganizują lub destabilizują życie jej członków i panującą atmosferkę wychowawczą. Oczywiste dla każdego kuratora jest to, że bez wsparcia określonych instytucji, specjalistycznych ośrodków lub organizacji 3
działających na jego terenie, nie może być mowy o skutecznej profilaktyce i resocjalizacji. Zakres, formy i charakter współdziałania np. z policją, pedagogiem szkolnym, wychowawcą klasy, centrum pomocy rodzinie jak również specjalistycznym ośrodkiem terapeutycznym, to w zasadzie własna decyzja kuratora. To kurator w toku wykonywania nadzoru diagnozuje potrzeby podopiecznego oraz wyznacza cele, które zamierza realizować oraz szuka sprzymierzeńców, których okresowa lub długofalowa pomoc przyczyni się do rozwiązania problemów bytowo materialnych rodziny podopiecznego, poprawi atmosferę wychowawczą i stan pieczy rodzicielskiej, wyeliminuje kłopoty szkolne nieletnich i małoletnich jak również ułatwi walkę podopiecznego z uzależnieniem. Z analizy spraw nieletnich i opiekuńczych małoletnich dokonywanych w toku szeregu lustracji przez kuratora okręgowego wynika, że w gronie podmiotów z którymi na stałe i ściśle współpracują kuratorzy sądowi są następujące instytucje i organizacje: szkoły rożnego szczebla, ośrodki pomocy społecznej, policja, centra pomocy rodzinie, świetlice socjoterapeutyczne, poradnie specjalistyczne dla dzieci i młodzieży, Ośrodek Szkolenia i Wychowania OHP w Wasilkowie oraz poradnie odwykowe i terapeutyczne. Z uwagi na wiek podopiecznych, a więc nieletnich i małoletnich nie może dziwić fakt, że szkoła reprezentowana przez pedagoga, wychowawcę klasy, czy dyrektora szkoły wymieniana jest na ogół na pierwszym miejscu w pracy kuratora. Szkoła obok rodziny, a często tylko szkoła jest istotnym środowiskiem wychowawczym podopiecznych pozostających pod nadzorem kuratorów rodzinnych. Wśród autorów zajmujących się przestępczością dzieci i młodzieży środowisko szkolne jest często wymieniane jako miejsce zaczątków procesu nieprzystosowania społecznego lub demoralizacji. Z kolei sposób funkcjonowania nieletniego w roli ucznia i kolegi szkolnego świadczy o postępach w procesie jego resocjalizacji. Szkoła dostarcza kuratorowi nie tylko wiedzy na temat postępów w nauce, frekwencji, problemów wychowawczych stwarzanych przez nieletnich i małoletnich. Jest też niezmiernie ważnym źródłem informacji odnośnie stanu pieczy rodzicielskiej. Takim najprostszym, dostrzegalnym wyrazem dbania o dzieci ze strony rodziców lub opiekunów będzie stan ich higieny, czystość ubioru, kanapka lub odrobione lekcje, jak również uczestnictwo rodziców w zebraniach klasowych. Podejmując współpracę ze szkołą kuratorzy liczą na wsparcie kadry nauczycielskiej, szczególnie pedagoga szkolnego w niwelowaniu trudności dydaktycznych oraz wychowawczych, co zapobiegnie 4
ewentualnej drugoroczności ich podopiecznych. Szkoły mają także coraz lepsze możliwości zagospodarowania czasu wolnego swoich uczniów lub rozwijania ich zainteresowań. Do rutynowych i powszechnych w praktyce form współpracy kuratorów sądowych ze szkołami należą osobiste i regularne spotkania z przedstawicielami szkół. Ich podstawowym celem jest wymiana informacji na temat podopiecznego będącego jednocześnie uczniem. Kolejnym powodem tego rodzaju kontaktów jest możliwość zastanawiania się obu stron nad perspektywami adekwatnej do potrzeb podopiecznego pomocy terapeutycznej, dydaktycznej lub materialnej. Kuratorzy doceniają pozytywne rezultaty płynące ze współpracy. Z analizy akt sądowych wynika, że w praktyce przybierają one różne formy, a są to m.in.: - wspólne rozmowy z nieletnimi w gabinecie dyrektora lub pedagoga szkolnego np. w przypadku łamania dyscypliny szkolnej, występowania wagarów lub innego naruszenia obowiązków ucznia. Dla wzmocnienia efektów wychowawczych w takich rozmowach niejednokrotnie uczestniczą rodzice podopiecznych, wychowawca klasy lub nauczyciel danego przedmiotu, - wspólne wizyty pedagoga szkolnego lub wychowawcy klasy i kuratora w miejscu zamieszkania nadzorowanych, co umożliwia wnikliwe rozpoznanie ich sytuacji rodzinnej oraz daje możliwość mobilizowania rodziców do kontroli postępów dziecka w nauce, sposobu spędzania czasu wolnego, wyboru kolegów, - udział kuratorów w posiedzeniach zespołów wychowawczych i zespołów ds. bezpieczeństwa działających na terenie szkoły. Doceniając znaczenie nauki szkolnej nieletnich i małoletnich dla ich obecnego rozwoju jak również w późniejszym dorosłym życiu, ale też przyjmując do wiadomości fakt, że wielu z nich nie osiąga sukcesów w macierzystych szkołach, kuratorzy od dawna współpracują bardzo ściśle ze szkołami prowadzonymi przez OHP. W przeciągu minionych lat współpraca z tego typu szkołami odbywała się na wielu płaszczyznach, poczynając od rekrutacji do szkół, pełnienia dyżurów na terenie zespołu szkół OHP w Białymstoku, a następnie udziału w okresowych naradach oraz posiedzeniach zespołu wychowawczego, który funkcjonuje na terenie Ośrodka Szkolenia i Wychowania w Wasilkowie. Mając na uwadze zasadność tej współpracy, w 2003 roku pomiędzy Sądem Okręgowym, a Podlaską Wojewódzką Komendą OHP w Białymstoku zostało podpisane porozumienie o współdziałaniu. Do stałych kontaktów z OHP z ramienia kuratorskiej służby sądowej została 5
wytypowana pani Małgorzata Ołdakowska kurator specjalista i pani Katarzyna Nachimowicz starszy kurator zawodowy. W celu zwiększenia efektywności oddziaływań podejmowanych wobec nieletnich i małoletnich oraz ich rodzin kuratorzy zawodowi przeprowadzili w 2009 roku na terenie szkół 26 prelekcji. Zasadniczym ich tematem były informacje odnośnie środków wychowawczych i poprawczych przewidzianych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich, zapobieganie demoralizacji dzieci i młodzieży, odpowiedzialność rodziców za dziecko oraz rola środowiska rodzinnego i postaw rodziców w procesie wychowawczym. W sferze zainteresowania kuratorów znajdują się również problemy właściwej opieki nad małoletnimi i nieletnim w czasie wolnym od nauki. Te kwestie starają się oni rozwiązać poprzez zapewnienie podopiecznym udziału w nieodpłatnych zorganizowanych formach wypoczynku. W 2009 roku 37 małoletnich i nieletnich wyjechało na kolonie terapeutyczne, organizowane przez Stowarzyszenie Pomocy Rodzinie Droga, a ich pobyt został sfinansowany ze środków pomocy postpenitencjarnej, którymi dysponują tut. sądy rejonowe, - 9 dzieci z rodzin poszkodowanych przestępstwem wzięło udział w 10 dniowym obozie socjoterapeutycznym finansowanym również z funduszu pomocy postpenitencjarnej, - 14 małoletnim, dzięki zaangażowaniu kuratorów sądowych wypoczynek sfinansowały inne podmioty. Obecnie także przygotowujemy się do akcji letniej, przewidujmy, że ze środków funduszu pomocy postpenitencjarnej opłacimy pobyt na koloniach i obozach ponad 40 małoletnich i nieletnich. Na zakończanie dodam, że w celu poprawy skuteczności podejmowanych wobec nieletnich oddziaływań kuratorzy sądowi okręgu białostockiego widzą potrzebę utworzenia w Białymstoku ośrodka kuratorskiego, co stanowi istotny cel ich przedsięwzięć w bieżącym roku. ECh/ech Zastępca Kuratora Okręgowego Sądu Okręgowego w Białymstoku Elżbieta Chomczyk 6