MUZYCZNYCH I i II STOPNIA

ZASADY MUZYKI SKRYPT DLA UCZNIÓW SZKÓŁ MUZYCZNYCH I i II STOPNIA OPRACOWANIE: MGR MARIA BIEL NOWY SĄCZ MAJ 2003

2

1. W P R O W A D Z E N I E Skrypt Zasady muzyki adresowany jest do uczniów szkół muzycznych stopnia podstawowego i średniego. Opracowany został w oparciu o moją dziesięcioletnią praktykę nauczycielską w przekazywaniu wiedzy z tego przedmiotu, jak równieŝ z kształcenia słuchu. Stanowi kompendium wiadomości z zakresu zasad muzyki potrzebnych w procesie edukacji uczniów w PSM I i II stopnia. Oddając go do waszych rąk wierzę, Ŝe pomoŝe on wam w usystematyzowaniu, utrwaleniu i w praktycznym wykorzystaniu zdobytej wiedzy, dzięki czemu staniecie się w niedalekiej przyszłości świadomymi kreatorami i odbiorcami muzyki.. Maria Biel 3

4

2. DŹWIĘK I JEGO CECHY 1. Powstawanie dźwięku. 2. Ton, dźwięk, szereg alikwotów dźwięku, szmer. 3. Cechy fizyczne dźwięku. Ad 1. Do powstania dźwięku potrzebne jest ciało spręŝyste ( np.: struna, błona, sztabka, słup powietrza ), które zostaje pobudzone do drgania w róŝny sposób: - uderzeniem - pocieraniem - szarpnięciem - dmuchnięciem Ciało drgając wysyła fale dźwiękowe, które poprzez przewodnik ( gaz, ciecz, ciało stałe) przekazywane są do ucha słuchacza. Ad 2. Drganie proste ( podstawowe ton ). Ciało po wytrąceniu ze stanu spoczynku x, wychyla się do punktu x 1, powraca przechodząc przez punkt spoczynku x i wychyla się w przeciwną stronę do punktu x 2 itd. amplituda / największe wychylenie / AB miejsca zaczepienia struny Czas pełnego drgania struny nazywa się okresem drgania. Drganie proste moŝliwe jest do uzyskania w zasadzie tylko dzięki generatorom dźwięku, gdyŝ niezmiernie rzadko występuje w przyrodzie ( wysyła je kamerton w końcowej fazie wybrzmiewania ). 5

Najczęściej w przyrodzie mamy do czynienia z drganiami złoŝonymi tzn. ciało równocześnie drga na kilka lub kilkanaście róŝnych sposobów (jak np. struna ) wtedy mówimy, Ŝe słyszymy dźwięk ( np. struny ) o określonej wysokości, Struna drga równocześnie na kilkanaście róŝnych sposobów: Całą Długością dzieląc się na drgające połówki: 1 2 3 4... 16 części 1 : 2 : 3 : 4 : 16 KaŜde takie drganie posiada inną częstotliwość ( wysokość dźwięku ) - wydaje jeden ton. Tony te układają się w szereg harmoniczny szereg alikwotów. Dźwięk posiada łatwą do określenia wysokość, dzięki temu, Ŝe jego tony składowe układają się w szereg harmoniczny. Zjawiska akustyczne o nieokreślonej wysokości, np. huk, trzask, szum, szmer, zgrzyt, określa się w akustyce mianem szmerów. 6

Ad 3. Cechy fizyczne dźwięku : - wysokość zaleŝy od częstotliwości drgań, a więc od długości i grubości ciała oraz materiału, z którego jest wykonane - głośność zaleŝna jest od amplitudy drgania, czyli od siły z jaką działamy na ciało. - czas trwania zaleŝy od czasu drgania ciała - barwa - zaleŝna jest od ilości i natęŝenia tonów składowych dźwięku. Ćwiczenia: 1. Zapisz szereg tonów harmonicznych dźwięku C. Zagraj je z pamięci na fortepianie. 2. Zapisz szeregi tonów harmonicznych dźwięków: A, G, F. Zagraj je z pamięci na fortepianie 3. Odpowiedz na pytania: a) Jak powstaje dźwięk? b) Co to jest ton? c) Co to jest dźwięk? Czym róŝni się od pojedynczego tonu? Jak powstał szereg alikwotów? d) Co nazywamy szmerem? 4. Wymień cechy fizyczne dźwięku i wyjaśnij, od czego zaleŝą. 7

3. ELEMENTY NOTACJI MUZYCZNEJ 1. Materiał dźwiękowy. 2. Sposób notacji dźwięków. 3. Podział materiału dźwiękowego na oktawy. 4. Skróty notacji muzycznej. Ad 1. Zbiór dźwięków, jakimi posługujemy się w praktyce muzycznej nazywamy materiałem dźwiękowym. Ad 2. Dźwięki notujemy na pięciolinii za pomocą nut, czyli umownych znaków graficznych wyraŝających wysokość dźwięku oraz jego wartość czasową. linie dodane górne linie: pola KaŜdą pięciolinię winien otwierać klucz muzyczny, który jest znakiem wyznaczającym na pięciolinii połoŝenie dźwięku kluczowego, a w stosunku do niego połoŝenie wszystkich innych dźwięków. linie dodane dolne W kluczu wiolinowym zapisujemy dźwięki w środkowym i wysokim rejestrze. Klucz basowy natomiast przeznaczony jest do zapisywania dźwięków w niskim rejestrze. c d e f g a h c 1 d 1 e 1 f 1 g 1 a 1 W praktyce muzycznej uŝywa się takŝe innych kluczy muzycznych. 8

Ad 3. Przyglądając się klawiaturze fortepianu zauwaŝamy, Ŝe składa się ona z pewnych stale powtarzających się ugrupowań klawiszy. Takim ugrupowaniem jest siedem białych i mieszczących się pomiędzy nimi pięć czarnych klawiszy zawartych w oktawie. Oktawa liczy zatem 12 kolejnych klawiszy /dźwięków /. Oktawy: subkontra kontra wielka mała razkreślna dwukreślna trzykreślna czterokreślna C 2D 2E 2F 2G 2A 2H 2 C 1D 1E 1F 1G 1A 1H 1C D E F G A H c d e f g a h c 1 d 1 e 1 f 1 g 1 a 1 h 1 c 2 d 2 e 2 f 2 g 2 a 2 h 2 c 3 d 3 e 3 f 3 g 3 a 3 h 3 c 4 d 4 e 4 f 4 g 4 a 4 h 4 c 5 lub: c 0 d 0 e 0 f 0 g 0 a 0 h 0 -- dolny przenośnik oktawowy górny Ad 4. Skróty notacji muzycznej to umowne znaki i określenia słowne stosowane w celu uniknięcia dosłownych powtórzeń tekstu nutowego lub w celu uproszczenia i skrócenia notacji. Do najwaŝniejszych naleŝą: a) znaki repetycji Powtarzaną część utworu ogranicza się podwójną kreską z dwiema kropkami. Kreski stojące po zewnętrznej stronie części powtarzanej są grubsze, po wewnętrznej zaś cieńsze i zaopatrzone kropkami. Kropki stawia się nad drugą i trzecią linią: JeŜeli powtarzać mamy utwór od początku, znak powtórzenia stawia się tylko na końcu, po ostatnim takcie tego odcinka: Jeśli dwa znaki repetycji się spotkają, piszemy tylko jedną grubą kreskę w środku, a po bokach po jednej cienkiej kresce z kropkami: 9

Często powtarzana część utworu moŝe posiadać róŝne zakończenia. Zakończenie grane za pierwszym razem wyznacza się klamrą poziomą i podpisaną cyfrą 1, lub oznaczeniem prima volta. Znak repetycji umieszcza się po pierwszej volcie. Przy powtórnym wykonaniu zamiast opuszczonej pierwszej volty wykonuje się od razu drugą, równieŝ oznaczoną klamrą poziomą z cyfrą 2, lub napisem seconda volta. b) słowne oznaczenia powtórzeń da capo al fine = powtórzyć od początku do wyrazu fine ( skrót D.c.al. f. ) dal segno al fine = powtórzyć od miejsca oznaczonego aŝ do słowa fine ( skrót D.S.al. fine ) Dal al. e poi coda = powtórzenie odcinka ograniczonego obydwoma znakami, a następnie przeskoczenie na codę. Coda Dal al. e poi coda Da capo senza repetizione al fine = od początku bez powtórzeń do wyrazu fine c) skrótowe oznaczenia powtarzanych dźwięków - tej samej wysokości i tej samej wartości rytmicznej: - dosłowne powtórzenie figur melodycznych ( a ), figur akompaniamentowych ( b ) 10

d) skrótowe zapisywanie większej ilości pauz e) cyfra 8 umieszczona nad lub pod nutą oznacza wykonanie jej łącznie z jej górną lub dolną oktawą. To samo oznacza określenie col 8 va lub all 8 va, con 8 va (coll, all ottava)lub ottava bassa- tylko dla dolnej oktawy. zapis: wykonanie: Przenośnik oktawowy to znak graficzny, który oznacza,iŝ zaznaczone dźwięki naleŝy wykonać o oktawę wyŝej - zapisany od góry, lub niŝej - zapisany od dołu (patrz ad 3) Ćwiczenia: 1. Zapisz na pięciolinii następujące dźwięki: A 2, C 1, G, d, e 1. 2. Od wyŝej wymienionych dźwięków utwórz wszystkie znane ci interwały proste w dowolnym kierunku. 11

4. KLUCZE MUZYCZNE KLUCZ MUZYCZNY jest to znak, który wyznacza na pięciolinii połoŝenie dźwięku kluczowego / głównego dźwięku w danym kluczu /. WyróŜniamy trzy rodziny kluczy: K L U C Z E G C F - wiolinowy - sopranowy - barytonowy - dyszkantowy - mezzosopranowy - basowy - altowy - kontrabasowy - tenorowy / subbasowy / g 1 g 1 c 1 c 1 c 1 c 1 f f f Klucze G - dźwięk kluczowy g wskazuje g 1. dyszkantowy g 1 h 1 c 2 g 2 f 1 a 1 g 1 wiolinowy g 1 h 1 c 2 g 2 f 1 a 1 g 1 Klucze C - dźwięk kluczowy c wskazuje c 1. sopranowy mezzoso - pranowy g 1 h 1 c 2 g 2 f 1 a 1 g 1 g 1 h 1 c 2 g 2 f 1 a 1 g 1 12

altowy g 1 h 1 c 2 g 2 f 1 a 1 g 1 tenorowy g 1 h 1 c 2 g 2 f 1 a 1 g 1 Klucze F - dźwięk kluczowy f wskazuje f w oktawie małej. barytonowy d f e g a f e c A H G A basowy d f e g a f e c A H G A Subbasowy kontrabasowy d f e g a f e c A H G A 13

5. S Y S T E M T E M P E R O W A N Y, S K A L A, G A M A, T O N A C J A. Muzyka okresu baroku aŝ do współczesności posługuje się materiałem dźwiękowym uzyskanym przez równomierną temperację oktawy, czyli podział oktawy na 12 równych półtonów. Ze zbioru wszystkich dźwięków uŝywanych w muzyce moŝna wyodrębnić pewne uporządkowane szeregi dźwiękowe wznoszące, zwane skalami muzycznymi / dźwięki te ułoŝone są według pewnych stałych schematów interwałowych /. Podstawą europejskiej muzyki artystycznej są skale systemu tonalnego dur moll, czyli skale durowa i molowa. Skala durowa (majorowa): - posiada półtony pomiędzy III IV oraz VII VIII st, gamy - pozostałe odległości to całe tony 1 / 2 1 / 2 T S D T Poszczególne stopnie gamy mają swoje nazwy: I - tonika / T / II - dźwięk prowadzący w dół III - medianta dolna IV - subdominanta / S / V - dominanta / D / VI - medianta górna VII - dźwięk prowadzący w górę Skala muzyczna rozpoczynająca się od określonego dźwięku to gama. Tak więc powyŝej zapisana jest gama C dur. Posługiwanie się w utworze dźwiękami określonej gamy np.: fis moll, to granie w tonacji fis moll. Tonację określają znaki przykluczowe. 14

6. I N T E R W A Ł Y Interwał to odległość między dwoma dźwiękami następującymi po sobie / interwał melodyczny /, lub współbrzmiącymi razem / interwał harmoniczny /. Rozmiary interwałów prostych / zawartych do oktawy /: nazwa symbol półtony ilość stopni przykład Pryma czysta 1 - ten sam Sekunda mała 2> 1 sąsiednie stopnie wielka 2 2 Tercja mała 3> 3 trzy stopnie wielka 3 4 Kwarta czysta 4 5 cztery stopnie zwiększona 4< 6 Kwinta zmniejszona 5> 6 pięć stopni czysta 5 7 15

Seksta mała 6> 8 sześć stopni wielka 6 9 Septyma mała 7 10 siedem stopni wielka 7< 11 Oktawa czysta 8 12 osiem stopni Rozmiary interwałów złoŝonych / ponad oktawę / : Nazwa symbol interwał ponad ilość stopni przykład oktawę nona mała 9> / 8 + 2> / dziewięć st. wielka 9 / 8 + 2 / decyma mała 10> / 8 + 3> / dziesięć st.. wielka 10 / 8 + 3 / undecyma czysta 11 / 8 + 4 / jedenaście st. zwiększona 11< / 8 + 4< / 16

duodecyma zmniejsz. 12> / 8 + 5> / dwanaście st czysta 12 / 8 + 5 / tercdecyma mała 13> / 8 + 6> / trzynaście st wielka 13 / 8 + 6 / kwartdecyma mała 14 / 8 + 7 / czternaście st. wielka 14< / 8 + 7< / kwintdecyma czysta 15 / 8 + 8 / piętnaście st. Przewrotem interwału nazywamy jego dopełnienie do oktawy np.: W przewrotach: interwały czyste dają interwały czyste małe wielkie wielkie małe zmniejszone zwiększone zwiększone zmniejszone 17

Ćwiczenia: 1.Zbuduj następujące interwały od podanych dźwięków: 12 10< 14< 11< 14 10> 9>> 15 15> 2. Zbuduj od podanego dźwięku następujące interwały według wzoru: Rozwiązanie: Budujemy od podanego dźwięku po kolei interwały: a) 6 tj. dźwięk d 1 b) 10 tj. dźwięk a 1 c) 13 tj. dźwięk d 2 13> 10> 6> 13> 10> 6> a) b) c) d) 13> 15 13 13> 6> 12 11< 10> 3> 10 9 6> 18

7. R O Z W I Ą Z Y W A N I E D Y S O N A N S Ó W Interwały dzielimy na konsonanse ( zgodnie brzmiące ) i dysonanse ( niezgodnie brzmiące ). Doskonały Czyste: 1 4 5 8 Konsonans Niedoskonały małe i wielkie 3 (>) 6 (>) Dysonans wąski średni szeroki dys. harm. 2 (>) 4 < 5 > 7 (<) zw. zmn. KaŜdy dysonans wymaga rozwiązania na konsonans. Rozwiązania moŝna dokonywać w ruchu a) bocznym ( wtedy, gdy jeden głos pozostaje w miejscu, a drugi przechodzi na inny dźwięk ) b) przeciwnym ( wtedy, gdy oba głosy poruszają się w kierunkach przeciwnych ) Interwały zwiększone rozwiązują się zwykle w ruchu przeciwnym na zewnątrz, a zmniejszone do środka np.: 19

8. I N T E R W A Ł Y W G A M I E C - D U R Sekundy: małe: III IV, VII VIII wielkie: I II, II III, IV V, V VI, VI VII. Tercje: małe: II IV, III V, VI I, VII - II Kwarty: wielkie: I III, IV VI, V VII wszystkie są czyste: I IV, II V, III VI, V I, VI II,VII III. oprócz: kwarty zmniejszonej: IV VII. Kwinty: wszystkie są czyste: I V, II VI, III VII IV I, V II, VI III oprócz: kwinty zmniejszonej: VII IV Seksty: małe: III I, VI IV, VII V wielkie: I VI, II VII, IV II V - III 20

Septymy: wielkie: I VII, IV - III małe: II I, III II, V VI, VI V, VII VI. 21

a) Pryma to powtórzenie tego samego dźwięku. 9. B U D O W A N I E I N T E R W A Ł Ó W Ć W I C Z E N I A : b) Sekundy: Najmniejszą odległością jest sekunda mała /2>/, w gamie C-dur tworzą ją dźwięki: e-f i h-c. Nazywa się ją teŝ półtonem. 2> 2> Na klawiaturze fortepianu półton tworzą dwa klawisze w bezpośrednim sąsiedztwie: Pomiędzy pozostałymi dźwiękami w gamie C-dur tj. c-d, d-e, f-g, g-a, a-h są odległości całych tonów, czyli sekundy wielkiej /2/ 22

Sekunda wielka zawarta jest pomiędzy dwoma klawiszami przedzielonymi trzecim klawiszem: Sekunda wielka składa się z dwóch półtonów: Znaki chromatyczne podnoszą /#/, lub obniŝają / / dźwięki o pół tonu. JeŜeli dźwięki c i d podniesie się krzyŝykami na cis i dis / c i d /,... to dalej pomiędzy nimi będzie interwał sekundy wielkiej / poniewaŝ klawisze cis i dis dzieli jeden biały klawisz /. 23

JeŜeli dźwięki c i d obniŝy się bemolami na ces i des / c i d /, to dalej między nimi będzie odległość sekundy wielkiej / poniewaŝ klawisze ces i des takŝe dzieli jeden klawisz /. Pomiędzy dźwiękami e i f jest sekunda mała: 2> Sekundy małe, przy dodawaniu znaków zachowują się podobnie jak wielkie: 1. JeŜeli oba dźwięki podniesie się o pół tonu, poprzez dodanie do nich krzyŝyków, to dalej między nimi będzie sekunda mała: 2> 24

2. JeŜeli oba dźwięki obniŝy się o pół tonu, poprzez dodanie do nich bemoli, to dalej między nimi będzie odległość sekundy małej: 2> 2> W wyŝej opisany sposób zachowują się wszystkie sekundy małe i wielkie z gamy C-dur: a/ gdy do obu dźwięków dowolnej sekundy wielkiej doda się: krzyŝyki uzyska się równieŝ sekundę wielką, ale brzmiącą o pół tonu wyŝej np.: d-e daje #d-#e bemole uzyska się równieŝ sekundę wielką, ale brzmiącą o pół tonu niŝej np.: d-e daje d- e. b/ gdy do obu dźwięków dowolnej sekundy małej doda się: krzyŝyki uzyska się równieŝ sekundę małą, ale brzmiącą o pół tonu wyŝej np.: h-c daje #h-#c bemole uzyska się równieŝ sekundę małą, ale brzmiącą o pół. tonu niŝej np.: h-c daje h- c Wobec tego prawdziwy jest poniŝszy schemat: poziom po- - jedynczych # / poziom po- 2> 2> -jedynczych / Gdy do kaŝdego dźwięku gamy C-dur doda się krzyŝyk, podniosą się dźwięki o pół tonu / przeniosą się dźwięki na poziom pojedynczych krzyŝyków / i uzyska się równieŝ gamę durową, ale brzmiącą o pół tonu wyŝej gamę Cis-dur: 25

2> 2> Gdy do kaŝdego dźwięku gamy C-dur doda się bemol, obniŝą nam się dźwięki o pół tonu / przeniosą się dźwięki na poziom pojedynczych bemoli / i uzyska się gamę durową brzmiącą o pół tonu niŝej gamę Ces.-dur: 2> 2> UŜywając podwójnych znaków chromatycznych / i / schemat sekund w gamie C-dur rozszerzy się do następującej postaci: poziom podwójnych krzyŝyków poziom pojedynczych krzyŝyków poziom pojedynczych bemoli poziom podwójnych bemoli Daje to gamy: C dur : Cis dur : Cisis dur : Ces. dur : Ceses dur : 26

Karta pracy ucznia nr 1: Zbuduj sekundy wielkie i małe od podanych dźwięków. Przystępując do pracy wzoruj się na sekundach gamowłaściwych z gamy C dur, zaznaczonych na czarno. Sekundy wielkie: Sekundy małe: Karta pracy ucznia nr 2: Zbuduj ciąg sekund wielkich w górę od dźwięku c. Wykonując pracę wzoruj się na sekundach z gamy C dur. 27

Karta pracy ucznia nr 3; Zbuduj ciąg sekund wielkich w dół od dźwięku c. Karta pracy ucznia nr 4: Zbuduj dwa ciągi sekund wielkich z podanymi dźwiękami centralnymi: a) dźwięk centralny c. b) dźwięk centralny a. 28

2) Wykreśl w tabeli wszystkie dźwięki z obu ciągów: c d e a f g h 3) Zapisz wnioski wysnute na podstawie tabeli. 4) Zbuduj 3 sekundy wielkie od dowolnych dźwięków i odszukaj je w którymś z powyŝszych ciągów. 5) Zapisz wnioski jakie ci się nasunęły. Karta pracy ucznia nr 5: Zbuduj ciągi sekund małych od podanych dźwięków centralnych. W tym celu wykorzystaj podany przykład: 29

Zadanie : ( 1 5 ) c)tercje: Informacja wyjściowa : 3 = 2 + 2 3> = 2> + 2 lub 2 + 2> Oznaczamy wszystkie tercje gamowłaściwe w gamie C-dur Karta pracy ucznia nr 6: Zbuduj tercje wielkie i małe od podanych dźwięków. Przystępując do pracy wzoruj się na tercjach gamowłaściwych z gamy C dur, zaznaczonych na czarno. 3 pierwsza linijka 3> - druga linijka 30

tercje wielkie: tercje małe: Karta pracy ucznia nr 7: Zbuduj ciągi tercji wielkich. KaŜdy ciąg posiada dźwięk centralny oznaczony na czarno. Pracę swą zacznij od budowania ciągu w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i buduj ciąg od tego dźwięku w dół. ( Przykł 1 4 ) 31

Karta pracy ucznia nr 8: 1. Zbuduj ciągi tercji małych. KaŜdy ciąg posiada dźwięk centralny oznaczony na czarno. Pracę swą zacznij od budowania ciągu w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i buduj ciąg od tego dźwięku w dół. Przykł: 1-3 d) Kwarty: Informacja wyjściowa: wszystkie kwarty w gamie C dur są czyste, oprócz kwarty f h, która jest zwiększona /4</. KaŜda kwarta czysta posiada w swej rozpiętości jeden półton gamowłaściwy. Kwarta zwiększona nie posiada takiego półtonu 4< 4 4 4 4< 4 4 4 32

Karta pracy ucznia nr 9: Zbuduj kwarty czyste i zwiększone od podanych dźwięków. Przystępując do pracy wzoruj się na kwartach gamowłaściwych z gamy C dur, zaznaczonych na czarno. czysta /4/ - pierwsza linijka zwiększona /4</ - czwarta linijka kwarty czyste: kwarty zwiększone: 33

Karta pracy ucznia nr 10: Uzupełnij znaki przy nutach w ciągu z dźwiękiem centralnym - zaznaczonym na czarno - tak, aby powstały ciąg kwart czystych zawierał wszystkie dźwięki skali chromatycznej. Pracę swą zacznij od budowania ciągu w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i buduj ciąg od tego dźwięku w dół. Karta pracy ucznia nr 11: Zbuduj ciągi kwart zwiększonych z podanymi dźwiękami centralnymi. Pracę swą zacznij od budowania ciągu w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i buduj ciąg od tego dźwięku w dół Przykł ( 1 6 ) 34

e) Kwinty: Informacja wyjściowa: - wszystkie kwinty w gamie C dur są czyste, oprócz kwinty h - f, która jest kwintą zmniejszoną /5>/ - kaŝda kwinta czysta posiada w swojej rozpiętości jeden półton gamowłaściwy, kwinta zmniejszona posiada aŝ dwa takie półtony 5> Karta pracy ucznia nr 12 Zbuduj kwinty czyste i zmniejszone od podanych dźwięków. Przystępując do pracy wzoruj się na kwintach gamowłaściwych z gamy C dur, zaznaczonych na czarno: czysta /5/ - pierwsza linijka zmniejszona /5>/ - ostatnia linijka kwinty czyste: kwinty zmniejszone: 35

Karta pracy ucznia nr 13: Uzupełnij znaki przy nutach w ciągu z dźwiękiem centralnym - zaznaczonym na czarno - tak, aby powstały ciąg kwint czystych zawierał wszystkie dźwięki skali chromatycznej. Pracę swą zacznij od budowania ciągu w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i buduj ciąg od tego dźwięku w dół Karta pracy ucznia nr 14: Zbuduj ciągi kwint zmniejszonych z podanymi dźwiękami centralnymi. Pracę swą zacznij od budowania ciągu w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i buduj ciąg od tego dźwięku w dół. ( Przykł. 1 6) 36

f) Seksty: Informacja wyjściowa: * seksta wielka / 6 / zawiera jeden półton gamowłaściwy: 6 ½ * seksta mała / 6> / zawiera dwa gamowłaściwe półtony: 6> 1 / 2 1 / 2 Karta pracy ucznia nr 15: Zbuduj seksty według wzorów: seksty wielkie: wielka /6/ - pierwsza linijka mała /6>/ - trzecia linijka seksty małe: 37

Karta pracy ucznia nr 16: Zbuduj ciągi sekst wielkich. KaŜdy ciąg posiada dźwięk centralny oznaczony na czarno. Pracę swą zacznij od budowania ciągu w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i buduj ciąg od tego dźwięku w dół. Przykł. nr 1 Przykł. nr 2 Przykł. nr 3 Karta pracy ucznia nr 17: 1. Zbuduj ciągi sekst małych. KaŜdy ciąg posiada dźwięk centralny oznaczony na czarno. Pracę swą zacznij od budowania ciągu w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i buduj ciąg od tego dźwięku w dół. ( Przykłady 1 4 ) 38

g) Septymy: Informacja wyjściowa: - dopełnieniem / przewrotem / septymy wielkiej /7</do oktawy jest półton / 2>/ /Skoro mamy w gamie C dur tylko dwa półtony gamowłaściwe, to są równieŝ tylko dwie septymy wielkie pozostałe septymy są małe /. 2> - dopełnieniem septymy małej / 7 /do oktawy jest cały ton, czyli sekunda wielka / 2 / Septymy w gamie C dur: 39

Karta pracy ucznia nr 18: Zbuduj septymy według wzorów: wielka / 7< / - pierwsza linijka mała / 7 / - druga linijka septymy małe: septymy wielkie: Karta pracy ucznia nr 19: Zbuduj ciągi septym małych. KaŜdy ciąg posiada dźwięk centralny oznaczony na czarno. Pracę swą zacznij od budowania ciągu w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i buduj ciąg od tego dźwięku w dół. 40

Przykład nr 1: Przykład nr 2: Karta pracy ucznia nr 20: Zbuduj ciągi septym wielkich. KaŜdy ciąg posiada dźwięk centralny oznaczony na czarno. Pracę swą zacznij od budowania ciągu w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i buduj ciąg od tego dźwięku w dół. ( Przykłady nr 1 5 ) 41

10. PODSUMOWANIE WIADOMOŚCI Budowanie interwałów Karta pracy ucznia nr 21: 1 Zbuduj ciągi sekund wielkich w górę od dźwięków: a) c b) f 2. Zbuduj ciągi sekund wielkich w dół od dźwięków: a) e b) h 3. Zbuduj ciągi sekund małych w górę od dźwięków: a) g b) a c) h d) d e) e 4. Zbuduj ciągi sekund małych w dół od dźwięków: a) f b) g c) a d) c e) d 2. Zbuduj ciągi tercji małych w górę od dźwięków: a) e b) a c) h 3. Zbuduj ciągi tercji małych w dół od podanych dźwięków: a) f b) g c) c 4. Zbuduj ciągi tercji wielkich w górę od dźwięków: a) c b) f c) d 42

d) g 5. Zbuduj ciągi tercji wielkich w dół od dźwięków: a) e b) a c) d d) h 6. Zbuduj ciąg kwart czystych w górę od dźwięku h. 10. Zbuduj ciąg kwart czystych w dół od dźwięku f. 11. Zbuduj ciąg kwart zwiększonych w górę od dźwięków: a) a b) d c) e d) g e) c f) f 12. Zbuduj ciąg kwint czystych w górę od dźwięku f. 13. Zbuduj ciąg kwint czystych w dół od dźwięku h. 14. Zbuduj ciąg kwint zmniejszonych w górę od dźwięków: a) g b) d c) a d) c e) h f) e 15. Zbuduj ciąg kwint zmniejszonych w dół od dźwięków: a) f b) c c) g d) e e) a f) d 16. Zbuduj ciąg sekst małych w górę od dźwięków: a) e b) a c) d d) h 17. Zbuduj ciąg sekst małych w dół od dźwięków: a) c b) f c) d d) g 18. Zbuduj ciąg sekst wielkich w górę od dźwięków: a) f b) g c) c 43

19. Zbuduj ciąg sekst wielkich w dół od dźwięków: a) e b) a c) h 20. Zbuduj ciąg septym małych w górę od dźwięków: a) e b) h 21. Zbuduj ciąg septym małych w dół od dźwięków: a) c b) f 22. Zbuduj ciąg septym wielkich w górę od dźwięków: a) g b) a c) c d) f e) d 23. Zbuduj ciąg septym wielkich w dół od dźwięków: a) a b) h c) d d) g e) e 44

11. INTERWAŁY ZMNIEJSZONE I ZWIĘKSZONE KaŜdy interwał moŝna zmniejszyć lub zwiększyć. Przy opisywaniu interwałów naleŝy pamiętać poznane juŝ symbole: zmniejszone małe 1> 2>> 2> 3>> 3> 4> 5> 6>> 6> 7> 7 8> wielkie czyste zwiększone 1 2 3 6 7< 1. Uzupełnij znaki przy nutach tak, aby powstały ciągi sekund zwiększonych ( 2< ) z dźwiękami centralnymi. Dźwięki centralne oznaczone są na czarno. Pracę swą zacznij od uzupełniania znaków przy dźwiękach w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i uzupełniaj dźwięki przy nutach w dół od tego dźwięku: 4 5 8 1< 2< 3< 4< 5< 6< 7<< 8< 2< 2< 2< 2< 2< 2< 2< 2< 2< 2. Uzupełnij znaki przy nutach tak, aby powstały ciągi sekund zmniejszonych ( 2>> ) z dźwiękami centralnymi. Dźwięki centralne oznaczone są na czarno. Pracę swą zacznij od uzupełniania znaków przy dźwiękach w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i uzupełniaj dźwięki przy nutach w dół od tego dźwięku: 2>> 2>> 2>> 2>> 2>> 2>> 2>> 2>> 2>> 2>> 2>> 2>> 3. Uzupełnij znaki przy nutach tak, aby powstały ciągi tercji zwiększonych ( 3< ) z dźwiękami centralnymi. Dźwięki centralne oznaczone są na czarno. Pracę swą zacznij od uzupełniania znaków przy dźwiękach w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i uzupełniaj dźwięki przy nutach w dół od tego dźwięku: 3< 3< 3< 45

3< 3< 3< 3< 3< 3< 3< 3< 4. Uzupełnij znaki przy nutach tak, aby powstały ciągi tercji zmniejszonych ( 3>> ) z dźwiękami centralnymi. Dźwięki centralne oznaczone są na czarno. Pracę swą zacznij od uzupełniania znaków przy dźwiękach w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i uzupełniaj dźwięki przy nutach w dół od tego dźwięku: 3>> 3>> 3>> 3>> 3>> 3>> 3>> 3>> 3>> 3>> 5. Uzupełnij znaki przy nutach tak, aby powstały ciągi kwart zmniejszonych ( 4> ) z dźwiękami centralnymi. Dźwięki centralne oznaczone są na czarno. Pracę swą zacznij od uzupełniania znaków przy dźwiękach w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i uzupełniaj dźwięki przy nutach w dół od tego dźwięku: 4> 4> 4> 4> 4> 4> 4> 4> 6. Uzupełnij znaki przy nutach tak, aby powstały ciągi kwint zwiększonych ( 5< ) z dźwiękami centralnymi. Dźwięki centralne oznaczone są na czarno. Pracę swą zacznij od uzupełniania znaków przy dźwiękach w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i uzupełniaj dźwięki przy nutach w dół od tego dźwięku: 5> 5> 5> 5> 46

5> 5> 5> 5> 7. Uzupełnij znaki przy nutach tak, aby powstały ciągi sekst zmniejszonych (6>>) z dźwiękami centralnymi. Dźwięki centralne oznaczone są na czarno. Pracę swą zacznij od uzupełniania znaków przy dźwiękach w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i uzupełniaj dźwięki przy nutach w dół od tego dźwięku: 6>> 6>> 6>> 6>> 6>> 6>> 6>> 6>> 6>> 6>> 6>> 8. Uzupełnij znaki przy nutach tak, aby powstały ciągi sekst zwiększonych (6<) z dźwiękami centralnymi. Dźwięki centralne oznaczone są na czarno. Pracę swą zacznij od uzupełniania znaków przy dźwiękach w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i uzupełniaj dźwięki przy nutach w dół od tego dźwięku: 6< 6< 6< 6< 6< 6< 6< 6< 6< 6< 9. Uzupełnij znaki przy nutach tak, aby powstały ciągi septym zmniejszonych (7>) z dźwiękami centralnymi. Dźwięki centralne oznaczone są na czarno. Pracę swą zacznij od uzupełniania znaków przy dźwiękach w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i uzupełniaj dźwięki przy nutach w dół od tego dźwięku: 47

10. Uzupełnij znaki przy nutach tak, aby powstały ciągi septym zwiększonych (7<<) z dźwiękami centralnymi. Dźwięki centralne oznaczone są na czarno. Pracę swą zacznij od uzupełniania znaków przy dźwiękach w górę od dźwięku centralnego, potem wróć się i uzupełniaj dźwięki przy nutach w dół od tego dźwięku: 7<< 7<< 7<< 7<< 7<< 7<< 7<< 7<< 7<< 7<< 7<< 7<< Podsumowanie wiadomości 1. Zbuduj ciąg sekund zmniejszonych od dźwięków: a) w górę: d e f g a h c d e g a h b) w dół: f g a h c d e f g a c d 48

2. Zbuduj ciąg sekund zwiększonych od dźwięków: a) w górę: f h c c e f d a g 3. Zbuduj ciąg tercji zmniejszonych od dźwięków: a) w górę: a h c h e f g a d e 4. Zbuduj ciąg tercji zwiększonych od dźwięków: a) w górę: a h c d e f g f g d c 5. Zbuduj ciąg kwart zmniejszonych od dźwięków: a) w górę: d e h g a h f 49 c b) w dół: h e e f a h g d c b) w dół: e f g a h c f g c d b) w dół: e f g a h c d e d a h b) w dół: f c d h f g a e

6. Zbuduj ciąg kwint zwiększonych od dźwięków: a) w górę: f c d h f g a e b) w dół: d e h g a h f c 7. Zbuduj ciąg sekst zmniejszonych od dźwięków: a) w górę: e f g a h c d a h d e b) w dół: a h c d e f g d c g f 8. Zbuduj ciąg sekst zwiększonych od dźwięków: a) w górę: e f g a h c f c g d b) w dół: a h c h e f g d a e 50

9. Zbuduj ciąg septym zmniejszonych od dźwięków: a) w górę: e e f a h h c d g b) w dół: h c c e f f g a d 10. Zbuduj ciąg septym zwiększonych: od dźwięków: a) w górę: b) w dół: d h e c f d g e a f h g c a d h f d g e a g c a 51

12. I N T E R W A Ł Y C H A R A K T E R Y S T Y C Z N E W G A M A C H C - D U R I C - M O L L Interwały charakterystyczne to wszystkie interwały zmniejszone i zwiększone jakie występują w gamach na róŝnych stopniach. Rodzaj gamy 2< 4> 4< 5> 5< C dur naturalna IV - VII C dur harmoniczna VI VII III VI IV VII II VI c moll naturalna II - VI c moll harmoniczna VI -VII IV - VII II - VI III - VII c moll dorycka IV - VII II - VI III - VII III - VI Ćwiczenia: 1) Zapisz gamy C i c w odmianach, wypisz i rozwiąŝ wszystkie interwały charakterystyczne z tych gam. 2) Zapisz gamy G i g w odmianach, wypisz i rozwiąŝ wszystkie interwały charakterystyczne. 3) Zapisz gamy D i d w odmianach, wypisz i rozwiąŝ wszystkie interwały charakterystyczne. 4) Zapisz gamy A i a w odmianach, wypisz i rozwiąŝ wszystkie interwały charakterystyczne 5) Zapisz gamy F i f w odmianach, wypisz i rozwiąŝ wszystkie interwały charakterystyczne 6) Zapisz gamy B i b w odmianach, wypisz i rozwiąŝ wszystkie interwały charakterystyczne 7) Zapisz gamy Es i es w odmianach, wypisz i rozwiąŝ wszystkie interwały charakterystyczne 52

Wyszukiwanie tonacji dla danego interwału charakterystycznego: stopnie IV VII w tonacjach: A dur naturalnej harmonicznej a moll harmonicznej doryckiej III VI w tonacji : h moll doryckiej stopnie: IV VII w tonacjach: Fis dur harmonicznej fis moll harmonicznej 13 T O N A L N O Ś Ć Naczelne znaczenie w skali durowej i molowej ma I st. dźwięk toniczny. Stanowi on centrum, od którego zaleŝne są i do którego dąŝą wszystkie dźwięki i akordy. Tę zaleŝność poszczególnych dźwięków i akordów nazywamy tonalnością / gr. tonos napięcie, dźwięk /. Podstawą tzw. systemu tonalnego dur moll są skale majorowe i minorowe. System ten dominuje juŝ od trzech wieków w muzyce europejskiej. Pomiędzy poszczególnymi gamami, które są transpozycjami skal istnieją pewne wzajemne stosunki, które określamy mianem pokrewieństwa. Stopień pokrewieństwa mierzymy ilością wspólnych dźwięków. Rozpoznawanie tonacji: 1/ ilość znaków przy kluczu 2/ słuchowe określenie trybu 53

3/ patrzymy na akord kończący utwór lub ostatni dźwięk 4/ zwrócenie uwagi na podkład harmoniczny Tonacja główna to tonacja, w której utrzymana jest przewaŝająca część utworu. 14. D I A T O N I K A, C H R O M A T Y K A, E N H A R M O N I A Diatonika to zasada posługiwania się wyłącznie dźwiękami gamowłaściwymi, czyli składowymi danej gamy. Melodię opartą tylko na dźwiękach gamowłaściwych określamy jako diatoniczną. Chromatyka oprócz dźwięków gamowłaściwych stosuje teŝ ich podwyŝszenia lub obniŝenia za pomocą znaków chromatycznych. NaleŜą do nich krzyŝyk ( końcówkę - is. ) podwyŝsza dźwięk o pół tonu, do nazwy dźwięku dodajemy KrzyŜyk podwójny ( dodajemy końcówkę - isis. ) - podnosi dźwięk o dwa półtony, czyli o cały ton, do nazwy dźwięku Bemol ( ) obniŝa dźwięk o pół tonu, do nazwy dźwięku dodajemy końcówkę - es. 54

Bemol podwójny ( dodajemy końcówkę - eses. ) obniŝa dźwięk o dwa półtony, czyli o cały ton, do nazwy dźwięku Kasownik ( i podwójnego. ) oznacza zniesienie działania krzyŝyka lub bemola, tak pojedynczego, jak Znaki przykluczowe to stałe znaki ( ) lub umieszczone przy kluczu, obowiązują do końca pięciolinii ( a,b ), lub do zmiany znaków po podwójnej kresce taktowej (c): Znaki przygodne są umieszczane bezpośrednio przed nutami, obowiązują do kreski taktowej, Enharmonia to zmiana pisowni dźwięków bez zmiany ich brzmienia. Jest ona moŝliwa tylko w systemie równomiernie temperowanym, w którym półtony są równe. KaŜdy dźwięk moŝna zapisać na trzy róŝne sposoby, oprócz dźwięku gis, który jest równowaŝny tylko dźwiękowi as, a więc posiada tylko dwie nazwy. 55