URZĄD MARSZAŁKOWSKI WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO w Lublinie Departament Strategii i Rozwoju Regionalnego 20-072 Lublin, ul. Czechowska 19, tel. (81) 44-16-738, fax. (81) 44-16-740; e-mail: drr@lubelskie.pl REGIONALNY PROGRAM OPERACYJNY WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO 2007-2013 Wytyczne ogólne do studiów wykonalności dla projektów w ramach RPO województwa lubelskiego LUBLIN, wrzesień 2007 Wszelkie prawa zastrzeŝone. Materiał ten podlega ochronie zgodnie z Ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 roku (Dz.U. z 1994r., Nr 24, poz.83 z pózn. zm.). Instytucja Zarządzająca RPO WL jako właściciel praw autorskich wyraŝa zgodę na pobieranie, przechowywanie, drukowanie i kopiowanie niniejszego opracowania jedynie na potrzeby realizacji Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013, bez pisemnej zgody, pod warunkiem, iŝ: 1) uzyskana zawartość nie będzie publikowana albo zamieszczana na jakiejkolwiek innej stronie internetowej; 2) uzyskana zawartość nie będzie publikowana, zamieszczana ani rozpowszechniana w jakichkolwiek innych mediach; 3) uzyskana zawartość nie zostanie w Ŝaden sposób zmodyfikowana.
Niniejsze wytyczne zostały przygotowane na zamówienie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego przez grupę WYG International Sp. z o.o. w Warszawie, w ramach projektu kierowanego przez Renatę Mordak. Autorem wytycznych jest dr inŝ. Korneliusz Pylak. Ekspertyza współfinansowana ze środków Pomocy Technicznej Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego 2
Wprowadzenie Niniejsze wytyczne zostały przygotowane na zamówienie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego przez grupę WYG International sp. z o.o. w ramach projektu kierowanego przez Renatę Mordak i są przeznaczone dla osób piszących studia wykonalności dla projektów w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013. Celem wytycznych jest ujednolicenie zasad przygotowywania i pisania studiów wykonalności, w szczególności przyjmowania załoŝeń, parametrów, a takŝe metodologii prowadzenia obliczeń. Z jednej strony ma to za zadanie ułatwić ocenę i porównywalność wykonalności poszczególnych projektów, ale z drugiej ułatwić pracę projektodawcom, którzy będą mogli krok po kroku przygotować stosowne warianty inwestycji, wybrać optymalny wariant projektu i wyliczyć korzyści dla społeczności województwa z tytułu jego realizacji. Wytyczne są przygotowane w formie podręcznika, w którym projektodawca po kolei zapoznaje się ze strukturą studium, dowiaduje się na co musi zwrócić uwagę, co będzie brane pod uwagę przy ocenie projektów, a takŝe ma do dyspozycji gotową metodologię, z której moŝe i powinien skorzystać. Dodatkowym ułatwieniem są ramki: Pamiętaj, w której wskazuje się na elementy podlegające ocenie lub wpływające na pozytywną ocenę; Sprawdź, w której jeszcze raz podsumowuje się elementy, które muszą być zawarte w studium lub pytania, na które naleŝy w opisie odpowiedzieć oraz Do poprawy!, w której moŝemy dowiedzieć się, kiedy projekt będzie zwrócony do poprawy (jakich elementów brakuje, co moŝe być nie tak itd.) Wytyczne dla kaŝdego rodzaju inwestycji są podzielone na dwie części: ogólne Wytyczne Ogólne, w którym moŝemy odnaleźć wspólne dla wszystkich inwestycji elementy studium oraz Wytyczne Tematyczne charakterystyczne dla danego rodzaju inwestycji. Praca nad studium powinna rozpocząć się zatem od przestudiowania Wytycznych Ogólnych, a następnie podąŝać za zapisami Wytycznych Tematycznych. W punktach, w których znajduje się odesłanie do Wytycznych Ogólnych naleŝy odszukać odpowiedni punkt w tym dokumencie i zastosować się do jego zapisów. 3
Niniejsze wytyczne w duŝej mierze opierają się na wytycznych do studiów wykonalności w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, ale mimo tego studia wykonalności przygotowane w okresie 2004-2006 wymagają aktualizacji z kilku powodów: nieco innej struktury studium i innego podziału dokumentu; innych załoŝeń wynikających z dokumentów unijnych; konieczności liczenia luki finansowej ; stosowania innych załoŝeń finansowych i ekonomicznych (m.in. innych stóp dyskontowych); większego nacisku na badanie wariantowości inwestycji. Mamy nadzieję, Ŝe niniejsze wytyczne będą przy tym bardzo pomocne i przyczynią się do sukcesu wszystkich projektów zmieniających województwo lubelskie w dynamicznie rozwijający się region. Powodzenia! 4
Spis zawartości WYKAZ SKRÓTÓW...7 STRESZCZENIE STUDIUM...8 I. WYKONALNOŚĆ TECHNICZNO-TECHNOLOGICZNA...9 I.1. STAN AKTUALNY...10 I.1.1. Opis stanu aktualnego (przed realizacją projektu)...10 I.1.2. Opis potrzeby realizacji projektu w kontekście wykonalności technicznej...12 I.1.3. Opis celów projektu...15 I.2. MOśLIWE WARIANTY...16 I.2.1. NajwaŜniejsze warianty realizacji projektu (inne moŝliwe sposoby osiągnięcia celu projektu)...17 I.2.2. Analiza wariantów projektu...20 I.2.3. Optymalny wariant projektu...24 I.3. REALIZACJA PROJEKTU...25 I.3.1. Opis lokalizacji / miejsca realizacji projektu...25 I.3.2. Niezbędne rodzaje czynności / materiałów / usług...26 I.3.3. Planowany harmonogram realizacji projektu...26 I.4. STAN PO REALIZACJI PROJEKTU...30 I.4.1. Opis stanu po realizacji projektu...30 I.4.2. Matryca logiczna projektu...31 II. WYKONALNOŚĆ FINANSOWO-EKONOMICZNA...33 II.1. ZAPROPONOWANA METODOLOGIA PRZEPROWADZENIA ANALIZ...34 II.1.1. Przyjęte załoŝenia przeprowadzanych analiz...34 II.1.2. Przyjęte załoŝenia analizy finansowej...39 II.1.3. Przyjęte załoŝenia analizy ekonomicznej...42 II.2. NAKŁADY INWESTYCYJNE NA REALIZACJĘ PROJEKTU...45 II.3. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROJEKTU...48 II.3.1. Źródła finansowania. Finansowanie części inwestycji nie pochodzącej ze środków EFRR...48 II.3.2. Kalkulacja luki finansowej. Poziom dofinansowania...48 II.3.3. Podstawowe parametry kredytów i poŝyczek...53 II.3.4. Ocena moŝliwości finansowych inwestora. Wnioski z analizy zdolności inwestycyjnej inwestora...54 II.4. PRZYCHODY ZE SPRZEDAśY KALKULACJA PRZYCHODÓW...59 II.4.1. Prognozowana liczba uŝytkowników dla wariantu bazowego...59 II.4.2. Prognozowana liczba uŝytkowników po realizacji projektu...59 II.4.3. Kalkulacja przychodów dla wariantu bazowego...60 II.4.4. Kalkulacja przychodów po realizacji projektu...60 5
II.4.5. Kalkulacja zmiany przychodów wywołanych realizacją projektu...61 II.5. PROGNOZA KOSZTÓW EKSPLOATACYJNYCH INWESTORA...61 II.5.1. Kalkulacja kosztów eksploatacyjnych dla wariantu bazowego...62 II.5.2. Kalkulacja kosztów eksploatacyjnych po realizacji projektu...62 II.5.3. Kalkulacja zmiany kosztów wywołanych realizacją projektu...63 II.5.4. Plan amortyzacji...63 II.6. RACHUNEK ZYSKÓW I STRAT DLA PROJEKTU...64 II.7. RACHUNEK PRZEPŁYWÓW PIENIĘśNYCH PROJEKTU W OKRESIE REALIZACJI I EKSPLOATACJI PROJEKTU...65 II.7.1. II.7.2. Kalkulacja zapotrzebowania na kapitał obrotowy...65 Rachunek przepływów pienięŝnych dla projektu w okresie realizacji i eksploatacji projektu...68 II.7.3. Źródła pokrycia deficytu...71 II.8. ANALIZA KOSZTÓW-KORZYŚCI ANALIZA FINANSOWA PROJEKTU...72 II.8.1. Wskaźnik FNPV/C i FRR/C...72 II.8.2. Wskaźnik FNPV/K i FRR/K...75 II.8.3. Trwałość finansowa projektu...75 II.9. ANALIZA KOSZTÓW-KORZYŚCI ANALIZA EKONOMICZNA PROJEKTU...76 II.9.1. Wskaźnik ENPV i ERR...76 II.9.2. Wskaźnik B/C...77 III. WYKONALNOŚĆ INSTYTUCJONALNA...79 III.1. WYKONALNOŚĆ INSTYTUCJONALNA PROJEKTU...79 III.1.1. III.1.2. III.1.3. Opis stanu aktualnego organizacji wdraŝającej projekt...79 Opis wdraŝania projektu...80 Finansowanie pracy komórki odpowiedzialnej za wdroŝenie projektu...80 III.2. TRWAŁOŚĆ REZULTATÓW PROJEKTU...81 III.2.1. Utrzymanie i eksploatacja inwestycji...81 III.2.2. Utrzymanie rezultatów projektu...81 III.2.3. III.2.4. Zdolności organizacyjne i finansowe do utrzymania rezultatów projektu...82 Zarządzanie infrastrukturą. Właściciel inwestycji...83 III.3. WYKONALNOŚĆ PRAWNA ZGODNOŚĆ Z POLITYKĄ OCHRONY ŚRODOWISKA...84 III.3.1. III.3.2. III.3.3. Kwestie prawne związane z realizacją projektu...84 Wpływ na środowisko regionu...84 Wpływ na siedliska i gatunki zamieszkujące tereny Natura 2000 i inne o znaczeniu krajowym...85 6
WYKAZ SKRÓTÓW B/C CBA CEA CRpa D DA DCF DIC DNR EC EE EFRR ENPV ERR FNPV FNPV/C FRR KE MCA MRR OP RPO WL SW UMWL ZPORR wskaźnik korzyści do kosztów (ang. Benefits / Costs Ratio) Analiza kosztów i korzyści (ang. Cost-Benefit Analysis) Analiza Efektywności Kosztowej (ang. Cost-Effectiveness Analysis) Wielkość współfinansowania przewidziana dla osi priorytetowej (ang. Co-funding Rate fixed for the priority axis) Działanie w ramach programu operacyjnego (np. D1.1 RPO WL) Kwota decyzji (ang. Decision Amount) Zdyskontowane przepływy pienięŝne (ang. Discounted Cash Flow) Zdyskontowany koszt inwestycji (ang. Discounted Investment Cost) Zdyskontowany dochód netto (ang. Discounted Net Revenue) Koszty kwalifikowane (ang. Eligible Cost) Wydatki kwalifikowane (ang. Eligible Expenditure) Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego Ekonomiczna wartość bieŝąca netto projektu (ang. Economic Net Present Value) Ekonomiczna Wewnętrzna Stopa Zwrotu (ang. Economic Rate of Return) Finansowa wartość bieŝąca netto projektu (ang. Financial Net Present Value) Finansowa wartość bieŝąca netto inwestycji bez wkładu z funduszy unijnych (ang. Financial Net Present Value of the Investment without the Contribution of the Funds) Finansowa Wewnętrzna Stopa Zwrotu (ang. Financial (Internal) Rate of Return) Komisja Europejska Analiza wielokryterialna (ang. Multi-Criteria Analysis) Minister właściwy ds. rozwoju regionalnego Oś priorytetowa w ramach programu operacyjnego (np. OP V RPO WL) Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego Studium wykonalności projektu Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego 7
STRESZCZENIE STUDIUM Pisząc streszczenie studium (podsumowanie) musimy stosować się do pewnych zasad: streszczenie piszemy zawsze na końcu (po przygotowaniu całości dokumentu studium), streszczenie nie moŝe mieć więcej niŝ 10 stron, jeŝeli chcemy omówić większy fragment odsyłajmy czytelnika do szczegółowej części studium, przy kaŝdym wniosku, wyniku badań itp. podawajmy stronę na której znajdują się analiza lub wyliczenia, aby oceniający mógł szybko znaleźć uzasadnienie wniosku / wyniku, kolejność przedstawianych informacji powinna być zgodna ze strukturą studium, język streszczenia powinien być prosty do zrozumienia przez osoby bez przygotowania technicznego. W streszczeniu powinien się znaleźć skrótowy przegląd kluczowych informacji o projekcie np.: w przypadku wykonalności techniczno-technologicznej: potrzeba realizacji projektu, wyniki analizy wariantów, matryca logiczna projektu. w przypadku wykonalności ekonomiczno-finansowej: harmonogram rzeczowo-finansowy (wyciąg lub bardziej ogólnie, jeŝeli jest obszerny), prognozowana liczba uŝytkowników, plan taryfowy, zasada sprawiedliwości społecznej, wyniki analizy finansowej, wyniki analizy ekonomicznej. w przypadku wykonalności instytucjonalnej: sposób wdraŝania projektu, trwałość rezultatów projektu, wykonalność prawna, zgodność z polityką ochrony środowiska. 8
I. WYKONALNOŚĆ TECHNICZNO-TECHNOLOGICZNA Wprowadzenie Zakres przedsięwzięcia inwestycyjnego określają z jednej strony cele projektu, zgodne z celami programu, cele inwestora oraz strategie czy wymogi określane przez strony biorące udział w projekcie (jak np. przyszli beneficjenci), a z drugiej dostępne zasoby i moŝliwe do wyboru warianty i rozwiązania. Pamiętaj! Zadaniem tworzącego studium wykonalności jest wybór takiego rozwiązania technicznotechnologicznego, które nie dość, Ŝe umoŝliwi realizację postawionych wcześniej celów, przyczyni się do rozwiązania problemów zidentyfikowanych w danej jednostce, to jeszcze wykorzystywać będzie istniejące zasoby i środki oraz zagwarantuje trwałość wybranego rozwiązania nie tylko w okresie, w którym moŝliwa jest kontrola wydatkowanych środków, ale równieŝ po jego zakończeniu. Wybór najlepszej technologii jest jednym z głównych problemów, jaki wypłynął podczas analizy doświadczeń zebranych w trakcie naboru i oceny wniosków w ramach ZPORR. Często analiza techniczno-technologiczna ograniczała się do opisu technicznych elementów z podaniem ich podstawowych parametrów, takich jak długość, średnica, przepustowość czy rodzaj proponowanych materiałów. Analiza techniczno-technologiczna w wielu przypadkach polegała jedynie na przepisaniu lub skróceniu projektu technicznego, często nawet bez próby przekształcenia stosowanego tam branŝowego języka na bardziej zrozumiałą i czytelną formę. W efekcie analiza ta nie dość, Ŝe była trudna w odbiorze, to wcale nie ułatwiała odpowiedzi na pytanie: Czy wybrana technologia w pełni realizuje cele postawione przed projektem? Czy jest to najbardziej optymalny wariant? Czym kierowano się przy jego wyborze? Takie podejście do analizy techniczno-technologicznej powoduje, Ŝe ekspert nie jest w stanie ocenić czy rzeczywiście wybrana technologia jest w danym przypadku najbardziej efektywna czy teŝ jest po prostu technologią najbardziej znaną lub najtańszą. Przy czym naleŝy zaznaczyć, Ŝe często wspominana efektywność znanych technologii mierzona jako relacja nakładów do jakości, jest niczym nie potwierdzonym frazesem uŝywanym w przypadku wszystkich rodzajów projektów. RównieŜ powoływanie się na procedury przetargowe, które to wyłonią wykonawcę, który zapewni wysoką jakość wykonywanych usług przy gwarancji najniŝszej ceny nie jest podstawą do oceny technologii jako efektywnej a dodatkowo relatywnie taniej. Kryterium najniŝszej ceny, bardzo często stosowane w zamówieniach publicznych, w Ŝadnym razie nie gwarantuje wysokiej jakości usług, a nawet więcej, moŝna podejrzewać niŝszą jakość usług lub materiałów uŝytych w procesie inwestycyjnym. MoŜna wysnuć wniosek, Ŝe przy tworzeniu studiów wykonalności oraz wniosków aplikacyjnych bardzo często starano się zachować poprawną relację pomiędzy wysokością nakładów a wartością późniejszych nakładów odtworzeniowych czy kosztów napraw. Wydawać się moŝe, Ŝe przygotowujący projekty woleli wybrać technologię tańszą, tak aby zwiększyć prawdopodobieństwo uzyskania dofinansowania. Podobnie było z wysokością nakładów odtworzeniowych, które moŝna odnieść wraŝenie, Ŝe celowo były zaniŝane, gdyŝ nie podlegają one późniejszej weryfikacji po otrzymaniu dofinansowania. Najbardziej spektakularnym efektem takiego podejścia do dokumentacji aplikacyjnej są niektóre drogi lokalne, owszem wybudowane w krótkim czasie i przy relatywnie niskich nakładach, ale których jakość wykonania budzi powaŝne zastrzeŝenia a dodatkowo związane z niską jakością wykonania wysokie koszty odtworzeniowe powodują, Ŝe stan tych dróg, mimo ich nowości nie odbiega bardzo od stanu dróg w ogóle nieremontowanych. To prowadzi do identyfikacji bardzo waŝnego problemu, który nie był brany pod uwagę w trakcie oceny w ramach ZPORR, a którego istotność jest niezaprzeczalna a mianowicie o trwałość technologiczną projektu. 9
Poprawnie napisana analiza techniczno-technologiczna musi w sposób logiczny łączyć cztery elementy: opis stanu aktualnego, moŝliwe do wyboru warianty, realizację projektu oraz opis stanu po realizacji projektu z uwzględnieniem wcześniej wspomnianej trwałości technologicznej. I.1. STAN AKTUALNY W odniesieniu do stanu aktualnego, musimy przygotować: opis stanu obecnego (przed projektem), opis potrzeby realizacji projektu, opis celów projektu. I.1.1. Opis stanu aktualnego (przed realizacją projektu) Elementem wyjściowym w poprawnie sporządzonej analizie techniczno-technologicznej jest rzetelny i poprawny opis stanu aktualnego. Jasno opisany stan obecny pozwala w sposób przejrzysty przejść do identyfikacji istniejących problemów oraz potrzeb, a tym samym do uzasadnienia potrzeby realizacji projektu. Opis stanu obecnego powinien skupić się na charakterystyce istniejących elementów, które mogą zostać wykorzystane w projekcie oraz otoczenia z nim związanego. JuŜ na tym etapie powinny być wskazane lub chociaŝ zaakcentowane problemy jakie generuje brak lub niedostateczne działania objęte projektem. Opis stanu aktualnego powinien zawierać: wszystkie waŝne dla przedsięwzięcia elementy; podstawowe rozwiązania oraz parametry techniczne i technologiczne istniejących rozwiązań; podstawowe obiekty, maszyny, urządzenia, usługi, produkty itp. istniejącą funkcjonalność infrastruktury; niedogodności i problemy dla mieszkańców, podmiotów gospodarczych itp. (np. jakość i stopień zaspokajania potrzeb beneficjentów oraz utrudnienia wynikające z dotychczasowych rozwiązań/technologii, odpowiedź na pytanie: dlaczego do tej pory nie zostały one zaspokojone? liczbę uŝytkowników na dzień/miesiąc/rok istniejących obiektów i urządzeń lub Twojej instytucji; uwarunkowania realizacyjne planowanego projektu wynikające z dokumentów strategicznych, uwarunkowań prawnych, warunków środowiskowych, geologicznych i geotechnicznych, ochrony konserwatorskiej terenu i innych warunków; 10
wpływ uwarunkowań na przyjęte wcześniej rozwiązania w kontekście istniejących elementów projektu. Jednym z waŝniejszych elementów jest wiarygodność podawanych informacji. Wiarygodność wzmacniają: wykorzystane źródła statystyczne, dokumenty strategiczne gminy / powiatu / województwa, analizy prowadzone na potrzeby danego obszaru i projektu, wreszcie dokumentacja zdjęciowa obszaru. Jak widać, opis stanu obecnego jest znacznie rozbudowany i szczegółowy, jednakŝe celem opisu jest oddanie pełnego obrazu rzeczywistości projektowej i przedstawienie środowiska, w którym będzie realizowany projekt. Pamiętaj! Pamiętaj! Oceniający Twój projekt musi uzyskać pełny obraz stanu obecnego, co nie oznacza, Ŝe jeŝeli będzie w nim brakować jakiegoś drobnego szczegółu odda go do poprawy. Powinien on przede wszystkim po przeczytaniu opisu potrafić wskazać problemy interesariuszy. Opis stanu obecnego jest podstawą oceny potrzeby realizacji projektu! Sprawdź! Czy opisałeś wszystkie waŝne dla przedsięwzięcia elementy? Czy opisałeś podstawowe rozwiązania oraz parametry techniczne i technologiczne istniejących rozwiązań? Czy opisałeś podstawowe obiekty, maszyny, urządzenia, usługi, produkty itp.? Czy rzetelnie opisałeś istniejącą funkcjonalność infrastruktury? Czy z powyŝszego opisu wynikają niedogodności i problemy dla mieszkańców, podmiotów gospodarczych itp.? Czy opisałeś jakość i stopień zaspokajania potrzeb beneficjentów oraz utrudnienia wynikające z dotychczasowych rozwiązań/technologii? Dlaczego do tej pory nie zostały one zaspokojone? Czy przedstawiłeś liczbę uŝytkowników na dzień/miesiąc/rok istniejących obiektów i urządzeń lub Twojej instytucji? Jakie są uwarunkowania realizacyjne planowanego projektu wynikające z dokumentów strategicznych, uwarunkowań prawnych, warunków środowiskowych, geologicznych i geotechnicznych, ochrony konserwatorskiej terenu i innych warunków? Czy uwarunkowania te miały wpływ na przyjęte wcześniej rozwiązania w kontekście istniejących elementów projektu? Do poprawy! Do poprawy! Twój ewaluator odda projekt, jeŝeli w opisie brakuje waŝnego elementu i przez to opis nie przedstawia pełnego obrazu stanu obecnego, w szczególności nie pokazuje problemów i niedogodności, jakie obecnie występują na danym obszarze w odniesieniu do przedmiotu projektu. JeŜeli nie podasz źródeł opisów / danych, a wzbudzą one wątpliwość oceniającego co do ich wiarygodności. 11
I.1.2. Opis potrzeby realizacji projektu w kontekście wykonalności technicznej Pamiętaj! Jest to kluczowy moment studium, który daje oceniającemu podstawę do rozwaŝenia moŝliwości sfinansowania danego projektu. Jest to bowiem moment, który uosabia problemy społeczności interesariuszy projektu, które dany projekt ma rozwiązać. Odrzucenie! Zgodnie z tym co powiedziano wyŝej, dla oceniającego jest to kluczowy moment ewaluacji projektu, bowiem jeŝeli nie przekonasz go w tym miejscu o potrzebie realizacji Twojego projektu odrzuci on projekt z powodu braku potrzeby jego realizacji. Dlatego w opisie powinny się znaleźć następujące elementy: analiza problemów i potrzeb, które dotykają interesariuszy projektu (ale jedynie w kontekście przedmiotu projektu), a w tym w szczególności: rozpoznanie problemów odczuwanych przez róŝnych interesariuszy projektu oraz źródła tej analizy: np. przeprowadzenie konsultacje z interesariuszami, wcześniej przeprowadzone badania na danym obszarze lub obszarze o podobnych problemach; Pamiętaj! Problemy muszą być określone jako sytuacje negatywne. Nie wszystkie sformułowania są sytuacjami negatywnymi, np. 10% stopa bezrobocia w mieście nie oznacza negatywnej sytuacji, jeŝeli w innych miastach jest ona dwu-krotnie wyŝsza, ale jeŝeli napiszesz dwukrotnie wyŝsza stopa bezrobocia niŝ na obszarze okalającym obszar projektu jest to juŝ sytuacja negatywna. związki przyczynowo-skutkowe pomiędzy problemami; Sprawdź! Czy problemy da się przekształcić w rozwiązania, które prowadzą do pozytywnych efektów i rozwiązania wskazanych problemów? JeŜeli nie, zmień sformułowanie problemów. powiązania pomiędzy wykazanymi problemami, a przedstawionym wcześniej opisem otoczenia projektu; selekcja wszystkich problemów i wybór tych, które projekt ma rozwiązać lub przyczynić się do ich rozwiązania; Tak przeprowadzona analiza doprowadzi do stworzenia drzewa problemów, które doskonale obrazuje problemy wynikające ze stanu obecnego. 12
Teoria Jak utworzyć drzewo problemów? przyczyny skutki Krok 1: Krok 2: Krok 3: Krok 4: Krok 5: Krok 6: Krok 7: Identyfikacja głównych problemów charakteryzujących istniejącą sytuację (burza mózgów, konsultacje, analizy). Wybór pojedynczego problemu startowego/głównego. Identyfikacja problemów związanych z problemem startowym. Ustanowienie hierarchii przyczynowo skutkowej: problemy, które bezpośrednio powodują problem startowy umieszczone są na poniŝej; problemy, które są bezpośrednimi efektami problemów startowych są umieszczone powyŝej. Postąpić analogicznie z wszystkimi innymi problemami. Połączyć problemy strzałkami ilustrującymi związki przyczynowo skutkowe. Przejrzeć diagram i weryfikować jego poprawność i kompletność. Na co naleŝy uwaŝać? problemy muszą być sformułowane jako negatywne sytuacje; problemy muszą być rzeczywiste a nie przyszłe czy wyimaginowane; pozycja problemu w hierarchii nie odnosi się do jego waŝności; problem nie jest wynikiem braku rozwiązania, ale istniejącą negatywną sytuacją. Źródło: European Commission, Project Cycle Management Guidelines, EuropeAid Co-operation Office General Affairs Evaluation, march 2004. Po sporządzeniu drzewa problemów, naleŝy zwrócić uwagę na jeszcze jeden waŝny, o ile nie najwaŝniejszy w analizie problemów, aspekt: Na podstawie drzewa problemów moŝna z łatwością określić, czy projekt rozwiązuje rzeczywiste problemy społeczności. Bowiem jedynie projekty rozwiązujące problemy znajdujące się na samym dole drzewa problemów (pierwotne przyczyny) są skuteczne i zostawiają trwałe rezultaty. JeŜeli projekt koncentruje się na problemach ze środka drzewa, to ewentualnie rozwiąŝe je jedynie na czas projektu, bowiem po jego zakończeniu ponownie zaczną oddziaływać problemy będące poniŝej i ponownie powstaną skutki (problemy pośrednie), które projekt chwilowo rozwiązał. 13
Kiedy projekt rozwiązuje niewłaściwe problemy? Projekt A Projekt B Skuteczny projekt Nieskuteczny projekt Źródło: opracowanie własne. Odrzucenie! JeŜeli z opisu nie wynika potrzeba realizacji projektu lub jeŝeli projekt nie rozwiązuje rzeczywistych potrzeb beneficjentów, ewaluator odrzuci projekt. Po sporządzeniu opisu jeszcze raz go przeczytaj i sprawdź, odpowiadając sobie na poniŝsze pytania (tak jak będzie na nie odpowiadał ewaluator podczas oceny projektu): Sprawdź! Sprawdź! Czy potrzeba realizacji danego projektu jest zrozumiała i jasno wynika z przytoczonych wcześniej problemów i niedogodności? Czy opis jest przekonywujący? Czy opisane problemy rzeczywiście związane są ze wskazanymi brakami i niedogodnościami? Czy teŝ moŝe wynikają z nieodpowiedniego zagospodarowania, wykorzystania istniejącej infrastruktury? równieŝ wiarygodność uŝytych przez siebie źródeł: Czy wiarygodnie opisałeś w studium problemy, które generuje brak czy teŝ niewystarczające działania? Czy na potwierdzenie ich występowania przytoczyłeś odpowiednie dane (np. dla infrastruktury drogowej: liczba wypadków, emisja spalin, zuŝycie pojazdów itp.)? Czy źródła tych danych są wiarygodne? Czy dane są wiarygodne (nie są zmanipulowane, nie zawierają błędów)? Odrzucenie! Do poprawy! jeŝeli braki i niedogodności dla beneficjentów wynikają w nieodpowiedniego zagospodarowania i wykorzystania istniejącej infrastruktury, ewaluator odrzuci Twój projekt. jeŝeli ewaluator uzna, Ŝe opis nie jest wiarygodny. Dlatego pamiętaj o przedstawienie dowodów i źródeł wykorzystywanych danych i informacji. 14
I.1.3. Opis celów projektu W tym punkcie przekładamy potrzeby i problemy społeczności na cele projektu. NaleŜy przede wszystkim określić takie cele, które: są poŝądane przez inwestora i otoczenie (wynikają z analizy potrzeb); oddziałują na cele strategiczne obszaru, na którym realizowany jest projekt oraz cele horyzontalne dotyczące danego typu projektu; powodują koncentrację środków na tym co waŝne, efektywne kosztowo, a takŝe moŝliwe do zrealizowania; Pamiętaj równieŝ, Ŝe cele muszą być: opisem przyszłego stanu rzeczy, który zaistnieje po rozwiązaniu problemów (a więc nigdy celem nie moŝe być kupienie wyposaŝenia lub zatrudnienie pracowników); zgodne z metodą SMART, a więc po zredagowaniu kaŝdego z celów zastanów się, czy dany cel jest: S pecific (konkretny) czy cel nie jest ujęty zbyt ogólnie? (błędne przykłady to np. poprawa warunków świadczenia usług, znaczący wzrost sprzedaŝy itp.); M easurable (mierzalny) czy moŝna zmierzyć poziom jego osiągnięcia? (np. trudno mierzalna jest jakość produktów, jeŝeli cel projektu będzie związany z poprawą jakości usług o 5% w ciągu 5 lat, to musisz odpowiedzieć na pytanie, jak będziesz mierzyć tę jakość: czy ilością skarg i zaŝaleń, czy ilością napraw gwarancyjnych, czy teŝ poziomem zadowolenia klientów z szeroko rozumianej jakości); A chievable/available (osiągalny) czy cel jest wyraŝony liczbowo? tylko skwantyfikowany cel jest osiągalny (np. jeŝeli celem jest znaczący wzrost turystów, to jak określić, czy cel został osiągnięty, w którym momencie?); R ealistic (realistyczny) czy cel jest moŝliwy do osiągnięcia w załoŝonym okresie? (zastanów się nad prawdopodobieństwem osiągnięcia kaŝdego z celów, np. w przypadku braku działań promocyjnych i niewybudowaniu infrastruktury dojazdowej, mało realne wydaje się podniesienie liczby turystów o 50% w ciągu 5 lat tylko poprzez wybudowanie ośrodka turystycznego w gminie); T imed (określony w czasie) czy cel jest określony w czasie? (np. wzrost liczby odwiedzających o 10% w 2013 r.). Do poprawy! Odrzucenie! Ewaluator odda projekt do poprawy, jeŝeli cele będą błędnie określone, np. są opisem działań, a nie przyszłego stanu (celem projektu nie moŝe być kupienie czegoś lub zatrudnienie pracowników), nie są konkretne, mierzalne, osiągalne, realistyczne lub określone w czasie. Ewaluator odrzuci projekt, w którym cele nie wynikają z analizy potrzeb lub teŝ, który w zbyt duŝym stopniu rozprasza środki na róŝne cele, czasami odległe od siebie; lub zakłada działania niewykonalne (lub trudno wykonalne) w kontekście analizy potrzeb. 15
I.2. MOśLIWE WARIANTY Opisując moŝliwe do wybrania warianty, naleŝy: uwzględnić wszystkie moŝliwe warianty do wyboru, uzasadnić wybór danego wariantu realizacji projektu, uzasadnić przyjętą technikę/technologię wykonania projektu. Wprowadzenie Jednym z problemów zidentyfikowanych w czasie analizy doświadczeń zebranych w ramach ZPORR było spostrzeŝenie, Ŝe w wielu przypadkach analizie nie poddawane były moŝliwe do realizacji warianty realizacji projektu. Wynikało to przede wszystkim ze złej interpretacji unijnego cyklu Ŝycia projektu lub nie uwzględniania go w ogóle. Zgodnie z definicją cyklu Ŝycia projektu studium wykonalności a tym samym dokumentacja aplikacyjna powinna być przygotowywana dla wcześniej wybranego wariantu optymalnego, który w sposób najbardziej efektywny rozwiązuje wskazane w fazie programowania problemy oraz zaspakaja najpilniejsze potrzeby. Analiza wariantów powinna być wykonana na wczesnym etapie przygotowania projektu, w miarę moŝliwości we wstępnym studium wykonalności. W sytuacji, gdy potencjalny beneficjent poniósł juŝ znaczne koszty przygotowania projektu (np. projekty techniczne), bardzo trudno jest nakłonić go do rozwiązania alternatywnego 1. Niestety w rzeczywistości często bywa tak, Ŝe o dofinansowanie ubiegają się autorskie projekty zarządzających daną jednostką, nie zawsze potwierdzone analizami opłacalności czy moŝliwościami wykonania. Czasami wręcz projekty te były typowymi przedsięwzięciami propagandowymi o duŝej medialności a małej uŝyteczności społecznej. Dla projektów tych przygotowywana jest dokumentacja techniczna, kosztorysy inwestorskie a często równieŝ wszystkie uzgodnienia i pozwolenia, natomiast studium wykonalności traktowane jest jedynie jako element-załącznik do aplikacji o dofinansowanie, które musi udowodnić przydatność danej inwestycji. Bardzo nieliczne są przypadki, w których inwestycja poprzedzona jest fazą przedinwestycyjną np. wstępnym studium wykonalności, analizami przedinwestycyjnymi (m.in. popytowymi, technologicznymi) i dotyczą one głównie sektora prywatnego, gdzie decyzje inwestycyjne podejmowane są z o wiele większą ostroŝnością niŝ w sektorze publicznym. Dodatkowo studia wykonalności zlecane są do przygotowania zewnętrznym firmom konsultingowym, których zadaniem jest właśnie udowodnienie, Ŝe dana inwestycja jest niezbędna. Zlecający często nie jest zainteresowany wynikami przeprowadzanych analiz, interesuje go jedynie przydatność takiego dokumentu jako załącznika do dokumentacji aplikacyjnej i od tego uzaleŝnia odbiór dzieła, co prowadzi do częstych przekłamań, zatajania danych, nie uwzględniania wszystkich moŝliwych do realizacji wariantów, zaniŝania lub zawyŝania wyników. 1 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013. Wytyczne w zakresie wybranych zagadnień związanych z przygotowaniem projektów inwestycyjnych, w tym projektów generujących dochód (projekt). Załącznik 2. Wytyczne do przygotowania analizy finansowej i ekonomicznej dla projektów z sektora środowiska, Warszawa 2007, s. 3. 16
I.2.1. NajwaŜniejsze warianty realizacji projektu (inne moŝliwe sposoby osiągnięcia celu projektu) Pamiętaj! Analiza wariantów projektu jest decydująca dla właściwej identyfikacji zakresu projektu oraz wyboru najbardziej opłacalnego rozwiązania technicznego. Teoria Miejsce studium wykonalności w cyklu Ŝycia projektu Faza 1. Programowanie identyfikacja w oparciu o analizę potrzeb, problemów i moŝliwości ogólnych grup projektów, których realizacja przyczyni się do poprawy sytuacji na danym obszarze i w danym zakresie etap dokonywany jest w oparciu o analizę priorytetów społeczności lokalnej oraz analizę potrzeb. Rezultat etapu: wstępne wyłonienie projektów, których realizacja przyczyni się do zaspokojenia najpilniejszych potrzeb. Faza 2. Identyfikacja przegląd zgłoszonych projektów oraz przeprowadzenie selekcji w oparciu o ustalone kryteria. wskazanie projektów, na które powinny być przeprowadzone dodatkowe studia potwierdzające celowość ich realizacji. określenie zakresu projektu wszystkie działania, które muszą zostać zrealizowane, aby osiągnąć zakładane cele. Rezultat etapu: Faza 3. Formułowanie wstępne studium wykonalności projektu. Szczegółowa analiza zidentyfikowanych projektów pod kontem efektywności ich realizacji (technicznej i finansowej). MontaŜ finansowy. Podjęcie decyzji o przygotowaniu wszystkich dokumentów. Rezultat etapu: ostateczne studium wykonalności. PROGRAMOWANIE OCENA IDENTYFIKACJA WDROśENIE FORMUŁOWANIE FINANSOWANIE Rysunek 1. Źródło: Cykl Ŝycia projektu. European Commission, Project Cycle Management Guidelines, EuropeAid Co-operation Office General Affairs Evaluation, march 2004, s. 16. 17
Faza 4. Finansowanie Poszukiwanie potencjalnych źródeł finansowania. Rezultat etapu: opracowanie i złoŝenie wniosków do instytucji wdroŝeniowych. Faza 5. WdroŜenie Opracowanie dokumentacji technicznej wraz z pozwoleniami. Wyłonienie wykonawcy projektu. Nadzór nad wykonaniem. Rezultat etapu: oddanie obiektu do uŝytkowania. Brak wyraźnie wyodrębnionej fazy przedinwestycyjnej (programowanie, identyfikacja, formułowanie), czyli jasno określonych problemów i potrzeb wymagających zaspokojenia, jest wyraźnie widoczny przede wszystkim przy analizie innych moŝliwych do realizacji wariantów. Dotychczasowe doświadczenia pokazują, Ŝe najczęściej analizowanym wariantem alternatywnym jest zaniechanie działań. Jest to zdecydowanie za mało, szczególnie w przypadku inwestycji publicznych, mających na celu zaspokojenie potrzeb społecznych. Wiadomym jest, Ŝe w większości takich przypadków zaniechanie działań wiązać się będzie z narastającymi problemami oraz kosztami. Pamiętaj! Teza mówiąca, Ŝe realizacja projektu jest wariantem lepszym niŝ jego zaniechanie, zdecydowanie nie jest dowodem na to, Ŝe do realizacji wybrany został wariant najlepszy. A tak niestety bardzo często argumentowana jest potrzeba realizacji projektu oraz analiza dostępnych do realizacji opcji. Odrzucenie! JeŜeli w Twoim projekcie jedynym analizowanym wariantem alternatywnym jest zaniechanie działań, moŝe on zostać odrzucony przez ewaluatora (chyba Ŝe wytyczne tematyczne pozwalają analizować jedynie dwa warianty). Wybierając moŝliwe warianty realizacji projektu, naleŝy zwrócić uwagę, czy faktycznie przyczyniają się one do określania róŝnych zakresów i moŝliwości realizacji projektu, Chodzi tu o to, aby skupić się na ograniczonej liczbie istotnych i technicznie wykonalnych opcji. Dla ułatwienia wyboru wariantów, naleŝy opowiedzieć sobie na dwa podstawowe pytania: w jaki sposób moŝna rozwiązać wcześniej zidentyfikowane problemy oraz potrzeby? w jakim stopniu zidentyfikowane warianty odpowiadają na potrzeby społeczności? Przede wszystkim naleŝy rozróŝnić warianty moŝliwości realizacji celów od wariantów techniczno-technologicznych. NaleŜy pamiętać, Ŝe zamierzone cele moŝna osiągnąć na wiele sposobów, podobnie jak w róŝny sposób moŝna rozwiązać zidentyfikowane problemy. Przykład Tworzenie wariantowości projektów infrastrukturalnych Problem wzrastającego zanieczyszczenia wód gruntowych i zbiorników wodnych w miejscowości o charakterze turystycznym, spowodowane nieskanalizowaniem części gminy moŝe być rozwiązane w oparciu o budowę sieci kanalizacyjnej wraz z oczyszczalnią, budowę sieci kanalizacyjnej oraz dołączenie jej do oczyszczalni w sąsiedniej gminie, budowę systemu oczyszczalni przydomowych. To tylko kilka przykładów rozwiązania jednego problemu. 18
Podobnie w przypadku braku moŝliwości kształcenia na poziomie ponadpodstawowym w powiecie czy gminie. NaleŜy sobie zadać pytanie czy konieczna jest budowa nowego budynku na potrzeby gimnazjum czy teŝ wystarczy zaadoptować niewykorzystywany dotąd budynek a moŝe odpowiedzią na problem jest umowa z inną jednostką samorządową, w której jest gimnazjum, o dowozie do niego dzieci? Innymi prostymi przykładami dwóch róŝnych wariantów projektu jest porównanie: budowy kolektora do sąsiadującego miasta z budową własnej oczyszczalni ścieków; budowy sieci kanalizacji ciśnieniowej z budową sieci grawitacyjnej; zastosowania termicznej utylizacji z kompostowaniem i składowaniem odpadów (moŝe to dotyczyć zarówno gospodarki osadami ściekowymi, jak i gospodarki komunalnymi odpadami stałymi). Źródło: opracowanie własne na podstawie Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013. Wytyczne w zakresie wybranych zagadnień związanych z przygotowaniem projektów inwestycyjnych, w tym projektów generujących dochód (projekt). Załącznik 2. Wytyczne do przygotowania analizy finansowej i ekonomicznej dla projektów z sektora środowiska, Warszawa 2007, s. 3]. Pamiętaj! Celem studium wykonalności jest pokazanie czy dany projekt jest moŝliwy do zrealizowania biorąc pod uwagę: opinię społeczną, techniczny i ekonomiczny punkt widzenia, a takŝe spodziewane oddziaływanie na środowisko naturalne. Ma ono na celu równieŝ udzielenie odpowiedzi na pytanie, który z rozpatrywanych wariantów realizacji jest najefektywniejszy pod względem skuteczności osiągnięcia zamierzonego celu. Z drugiej strony trudne jest uzyskanie wartościowych wniosków poprzez analizę czysto technicznych moŝliwości, pomijając kontekst środowiskowy, czy przyjmując do porównań niewykonalne opcje. Przykład Złe warianty projektu porównanie wariantów budowy kamionkowej sieci kanalizacyjnej z budową sieci z PVC (zwykle istnieje wystarczające techniczne uzasadnienie wyboru danego materiału); porównanie wariantów budowy kanalizacji zbiorczej z budową szczelnych zbiorników bezodpływowych (o ile druga opcja jest techniczne moŝliwa, moŝe być trudna do wyegzekwowania); porównanie wariantów wariantu bezinwestycyjnego (oznaczającego brak zgodności z wymogami prawa) z wariantem zapewniającym pełną zgodność. Źródło: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013. Wytyczne w zakresie wybranych zagadnień związanych z przygotowaniem projektów inwestycyjnych, w tym projektów generujących dochód (projekt). Załącznik 2. Wytyczne do przygotowania analizy finansowej i ekonomicznej dla projektów z sektora środowiska, Warszawa 2007, s. 3]. Generalnie rzecz biorąc wybór wariantów do analizy moŝe dotyczyć głównych aspektów realizacji projektu, takich jak: lokalizacja (czy ulokować budowany obiekt na terenie gminy, czy teŝ w innej lepszej lokalizacji, którą trzeba będzie zakupić), zakres projektu (czy konieczna jest budowa czy wystarczy rozbudowa a moŝe jedynie modernizacja), skala projektu (w zaleŝności od zgłaszanych potrzeb oraz prognoz dotyczących przyszłego popytu np. na wodę, odbiór ścieków, miejsca w gimnazjum). 19
Sprawdź! czy w analizie zostały wskazane wszystkie moŝliwości osiągnięcia celów postawionych przed projektem? Do poprawy! JeŜeli oceniający uzna, Ŝe moŝliwe było przeanalizowanie dodatkowo innej istotniej i technicznie wykonalnej opcji lub przedstawione warianty są czysto techniczne i nie wpływają na kontekst środowiskowy, Twój projekt zostanie oddany do poprawy. I.2.2. Analiza wariantów projektu W pierwszej kolejności musimy wybrać rodzaj zastosowanej metodologii wyboru optymalnego wariantu 2. Generalnie moŝna powiedzieć, Ŝe: analiza DGC (dynamicznego kosztu jednostkowego) powinna zostać zastosowana we wszystkich projektach inwestycyjnych, w których moŝliwa jest kwantyfikacja rezultatów; w szczególności w projektach środowiskowych i mających pozytywny wpływ na środowisko miarą rezultatu są efekty ekologiczne; analiza wielokryterialna powinna być zastosowana do wszystkich projektów miękkich oraz inwestycyjnych, w których niemoŝliwa jest kwantyfikacja rezultatów; analiza silnych i słabych stron wariantów powinna zostać przeprowadzona dla projektów małych o małej wartości (które są określone w wytycznych tematycznych ) zarówno dla projektów inwestycyjnych, jak i miękkich. Analiza DGC W projektach, w których moŝliwa jest analiza wariantów za pomocą analizy DGC naleŝy przede wszystkim przyjąć pewne załoŝenia dla poszczególnych wariantów. NaleŜy tu pamiętać, Ŝe na tym etapie (analizy wariantów) większość elementów szacowana jest wstępnie. W zaleŝności od rodzaju projektu dokładność oszacowań moŝe wahać się w granicach od ± 10% do ± 30%. Natomiast celem analizy jest wykazanie celowości realizacji danego projektu, a w szczególności danych wariantów. Pamiętaj! jednak, Ŝe naleŝy podać stopień dokładności szacunku nakładów i kosztów wraz z uzasadnieniem i podaniem źródła szacunku kosztów. Do poprawy! JeŜeli nie określisz procentowo zakresu wahania się oszacowanych wielkości nakładów i kosztów lub teŝ nie wskaŝesz źródeł, na bazie których szacunków tych dokonałeś, Twój projekt moŝe zostać zwrócony do poprawy. Po przyjęciu załoŝeń i zebraniu danych dotyczących wielkości nakładów i kosztów eksploatacyjnych, przechodzimy do przeprowadzania analizy DGC zgodnie z metodologią przedstawioną poniŝej. 2 szczegółowe przyporządkowanie metodologii do rodzajów projektów oraz szczegółowy wykaz miar rezultatu / efektów ekologicznych dla kaŝdej grupy projektów przedstawiony jest w wytycznych tematycznych. 20
Teoria Metodologia przeprowadzania analizy DGC Dynamiczny koszt jednostkowy DGC (Dynamic Generation Cost) jest równy cenie, która pozwala na uzyskanie zdyskontowanych przychodów równych zdyskontowanym kosztom, a więc minimalnej cenie, która powoduje, Ŝe przedsięwzięcie staje się rentowne. Zdyskontowane koszty całkowite (ZKC) są sumą zdyskontowanych kosztów inwestycyjnych i kosztów eksploatacyjnych poniesionych w kaŝdym roku z całego okresu trwania rezultatów projektu. Wartość zdyskontowanych przychodów (ZP) jest sumą iloczynów rezultatów osiąganych przez projekt w kaŝdym roku (EE t) oraz ceny jednostkowej danego rezultatu (p EE). Zatem: ZP = ZKC p EE t = n t = 0 DGC = p gdzie: t ( 1+ i ) EE ZP EE ZKC p EE KI t KE t i t EE t t = t = n = t = 0 t = n t = 0 t = n t = 0 t KI + KE t ( 1+ i ) EE t ( 1+ i ) t ( 1+ i ) KI + KE t t t zdyskontowane przychody t zdyskontowane koszty całkowite cena za jednostkę miary rezultatu nakłady inwestycyjne poniesione w danym roku; koszty eksploatacyjne poniesione w danym roku; stopa dyskontowa; rok, przyjmuje wartości od 0 do n miara rezultatu np. ilość oczyszczonych ścieków Inaczej to ujmując, moŝna powiedzieć, Ŝe DGC pokazuje, jaki jest techniczny koszt uzyskania jednostki miary rezultatu (np. efektu ekologicznego). Koszt ten jest wyraŝony w złotówkach na jednostkę miary rezultatu. Np. w przypadku gospodarki ściekowej, gdzie miarą rezultatu (efektu ekologicznego) moŝe być ilość oczyszczonych ścieków, wskaźnik będzie miał miano [zł/m 3 ]. Jak w praktyce wykorzystać wyliczenia DGC? JeŜeli DGC wynosi 10 zł za zebranie i oczyszczenie m 3 ścieków a jedna osoba produkuje miesięcznie 3,5 m 3 ścieków, to moŝna wyliczyć, jakie są miesięczne koszty obsługi 1 osoby. Na wskaźnik DGC moŝna patrzeć na dwa sposoby. Po pierwsze z punktu widzenia projektodawcy, który chce osiągnąć pewien cel i rozwaŝa wybór najlepszej opcji. Analiza kosztu technicznego pozwala uszeregować alternatywy od najtańszej do najdroŝszej. W tym przypadku aspekty finansowe są drugorzędne, bo kaŝdą opcję moŝna sfinansować (w przybliŝeniu) w ten sam sposób. Po drugie moŝemy patrzeć na projekt z perspektywy społecznej. W tym przypadku traktujemy społeczeństwo, jako inwestora, który moŝe wesprzeć wybrane projekty. JeŜeli jest rozwaŝana grupa projektów, charakteryzujących się jednorodną miarą rezultatu, to społeczeństwo powinno wspierać te projekty, które charakteryzują się najniŝszym wskaźnikiem DGC (przy czym wysokość wsparcia zaleŝy od charakterystyki finansowej danego projektu). Dzięki temu dana suma pieniędzy, wyasygnowana ze środków publicznych, przyniesie największą, łączną miarę rezultatu. Czyli im niŝszy jest DGC tym lepiej. Źródło: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013. Wytyczne w zakresie wybranych zagadnień związanych z przygotowaniem projektów inwestycyjnych, w tym projektów generujących dochód (projekt). Załącznik 2. Wytyczne do przygotowania analizy finansowej i ekonomicznej dla projektów z sektora środowiska, Warszawa 2007, s. 20-22. 21
Kolejną kwestią, na którą musimy zwrócić uwagę, jest adekwatność kosztów, jakie trzeba ponieść do rezultatów, jakie się osiąga. A więc chodzi tu o to, aby sprawdzić, jak są sformułowane miary rezultatu wykorzystywane w analizie wariantów: jeŝeli miary są względne (np. zmniejszenie zuŝycia energii, redukcja zanieczyszczeń, zwiększenie przepustowości, ale równieŝ liczba wprowadzonych produktów na rynek itp.), powinniśmy zastosować koszty związane jedynie z uzyskaniem tego efektu zmiany ilościowej; najczęściej zatem koszty te będą sumą zdyskontowanych nakładów w projekcie oraz róŝnicą pomiędzy kosztami eksploatacyjnymi po zrealizowaniu projektu w danym wariancie a kosztami eksploatacyjnymi bez realizacji Ŝadnego wariantu ; jeŝeli miary są bezwzględne (ogólna liczba uŝytkowników, długość wodociągu, liczba produktów sprzedawanych w ciągu roku), powinniśmy wykorzystać nakłady inwestycyjne oraz koszty eksploatacyjne występujące po realizacji danego wariantu. NaleŜy tu równieŝ pamiętać o dotychczas poczynionych inwestycjach, które naleŝy wycenić metodą pozostałych kosztów historycznych (metoda ta jest omówiona dalej w załoŝeniach do analiz finansowych). Do poprawy! Do poprawy! jeŝeli nie zastosujesz adekwatnych kosztów do rezultatów zgodnie z powyŝszym. Szczególną wagę musisz przyłoŝyć do wyceny ( metodą pozostałych kosztów historycznych ) wszystkich nakładów w drugim przypadku (miar bezwzględnych), albowiem jeŝeli wszystkie nakłady nie zostaną uwzględnione sztucznie zaniŝona zostanie cena jednostki rezultatu i analiza nie będzie wiarygodna. JeŜeli wiarygodność źródeł określanie efektów ekologicznych / miar rezultatu będzie budzić wątpliwości oceniającego, moŝe on oddać projekt do poprawy, równieŝ jeŝeli nie podasz źródeł danych moŝe to skutkować koniecznością dookreślenia tego. Pamiętaj, Ŝe są to kluczowe informacje wpływające znacząco na efektywność ekonomiczną projektu i tym samym na poprawność wyboru wartościowych projektów. Analiza wielokryterialna NaleŜy pamiętać, Ŝe nie w kaŝdym przypadku moŝliwe jest sporządzenie pełnej ilościowej analizy dostępnych wariantów. Nie kaŝdy efekt czy wymóg jest moŝliwy do przedstawienie w formie ilościowej czy tym bardziej pienięŝnej. W takim przypadku w studium powinna znajdować się analiza wielokryterialna. NaleŜy pamiętać, Ŝe analiza wielokryterialna jest analizą bardziej subiektywną i często wymagającą wiedzy eksperckiej. Metodologię przygotowania i przeprowadzenia analizy wielokryterialnej przedstawiono poniŝej: Teoria Metodologia przeprowadzania analizy wielokryterialnej Analizę wielokryterialną przeprowadzamy w następujących etapach: Wyznaczenie celów, przy czym cele nie mogą się na siebie nachodzić (muszą być rozłączne) Przypisanie wag do celów Określenie kryteriów oceny do celów Analiza oddziaływania na podstawie kryteriów Oszacowanie skutków interwencji punkty Zsumowanie ocen punktowych Wybór projektu 22
Oszacowanie skutków interwencji odbywa się na zasadzie określania wpływu kryteriów oceny na osiągnięcie załoŝonych celów w projekcie według zasady: 0 punktów brak wpływu 1 punkt niewielki wpływ 2 punkty umiarkowany wpływ 3 punkty istotny wpływ 4 punkty bardzo duŝy wpływ Przykład oceny wariantu projektu metodą wielokryterialną Projekt A został oceniony następująco: Wariant A projektu Wagi Ocena punktowa Wpływ Sprawiedliwość społeczna 0,6 2 1,2 Równość szans 0,2 1 0,2 Ochrona środowiska 0,2 4 0,8 Razem wpływ: 2,2 Projekt B oceniono, jak przedstawia to poniŝsza tabela. Otrzymał on większą sumaryczną oceną, w związku z czym powinien zostać wybrany: Wariant B projektu Wagi Ocena punktowa Wpływ Sprawiedliwość społeczna 0,6 4 2,4 Równość szans 0,2 1 0,2 Ochrona środowiska 0,2 2 0,2 Razem wpływ: 2,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie European Commission, Guide to cost-benefit analysis of investment projects (Structural Fund-ERDF, Cohesion Fund and ISPA), Evaluation Unit, DG Regional Policy, 2002, s. 36. Przygotowując analizę wielokryterialną, pamiętaj o kilku podstawowych zasadach: Pamiętaj! aby uwzględnić w analizie wszystkie cele i kryteria (spróbuj wybrać przynajmniej po jednym kryterium technicznym, przyrodniczym, ekonomicznym i społecznym, które opisują dany rodzaj projektu); aby wiarygodnie przypisywać wagi do kryteriów (uzasadnij ich wybór bazując na wiarygodnych źródłach lub wywodach); aby jasno i zrozumiale (równieŝ bazując na wiarygodnych źródłach lub wywodach) uzasadnić poszczególne oceny punktowe. Zatem po przygotowaniu i przeprowadzeniu analizy wielokryterialnej, sprawdź, czy jest ona dobrze zrobiona: Sprawdź! czy wyznaczyłeś takie cele, które są jednocześnie rozłączne? 23
postaw się w roli Twojego beneficjenta i odpowiedz na pytanie: czy Twój beneficjent zaakceptowałby wagi, które przypisałeś do poszczególnych celów jest? czy wziąłeś pod uwagę róŝnice pomiędzy celami i wyjaśniłeś skąd się one biorą? czy kryteria oceny celów są wyczerpujące? czy na ich podstawie moŝna łatwo ocenić osiągnięcie danego celu? czy są one obiektywne tzn. czy ocena dokonana przez róŝne osoby doprowadzi do podobnych wyników? czy wyjaśniłeś i uzasadniłeś ocenę osiągnięcia kaŝdego z celów? Dlaczego przyznałeś właśnie tyle punktów? czy nie popełniłeś błędów rachunkowych przy mnoŝeniu punktów przez wagi i sumowaniu punktów? Do poprawy! Do poprawy! JeŜeli oceniający odpowie na jedno z powyŝszych pytań negatywnie, moŝesz otrzymać studium do poprawy. JeŜeli wiarygodność źródeł określania wag i ocen punktowych budzi wątpliwości oceniającego, moŝe on oddać projekt do poprawy, a takŝe jeŝeli nie podasz źródła danych moŝe to skutkować koniecznością dookreślenia tego przez Ciebie. NaleŜy tu bowiem pamiętać, Ŝe są to kluczowe informacje wpływające na poprawność wyboru wartościowych projektów. I.2.3. Optymalny wariant projektu Po przeprowadzeniu analizy wariantów danego projektu, naleŝy dokonać wyboru najlepszego wariantu projektu. Jest to juŝ zadanie stosunkowo łatwe, bowiem w przypadku metody DGC, jak przedstawiono powyŝej, najlepszy wariant odznacza się najniŝszym dynamicznym kosztem jednostkowym, natomiast w przypadku metody wielokryterialnej najwyŝszą oceną sumaryczną, czyli maksymalnym wpływem na osiągnięcie celów projektu. JednakŜe bywają przypadki, w których moŝna próbować uzasadniać wybór innego wariantu, pomimo uzyskania odmiennych wyników analiz. MoŜe się tak stać, kiedy np. pewne specyficzne warunki środowiskowe uniemoŝliwiają wykorzystanie danej technologii lub obecnie dana technologia jest droga, koszt konserwacji elementów infrastruktury wysoki, ale technologia jest przyszłościowa i przewiduje się spadek kosztów eksploatacyjnych (naleŝy przecieŝ pamiętać, Ŝe analizy prowadzimy w cenach stałych z roku rozpoczęcia projektu). Pamiętaj! Jest moŝliwość wyboru wariantu projektu, który wykorzystuje specyficzną / nowatorską / innowacyjną technologię i uzasadnia jej wybór mimo ewentualnych sprzeczności wynikających z przeprowadzonych analiz DGC / wielokryterialnej. JednakŜe jest to działanie ryzykowne, bowiem wtedy od subiektywnej opinii i wiedzy ewaluatora będzie zaleŝało, czy przyjmie on uzasadnienie i pozytywnie oceni wybrany wariant, czy teŝ odrzuci projekt. Odrzucenie! Ewaluator odrzuci projekt, w którym wybrano inny wariant niŝ powinien być wybrany, a uzasadnienie wyboru nie jest przekonywujące i wiarygodne. Na zakończenie tej części studium jeszcze raz sprawdź przeprowadzone analizy tak, aby upewnić się, czy wybrałeś najlepszy wariant inwestycyjny: 24