Inflacja Inflacja - wzrost przeciętnego poziomu cen dóbr w jakimś okresie. Jeśli ceny wszystkich dóbr i czynników produkcji wzrastają w takim samym tempie to mamy do czynienia z czystą inflacją. Zgodnie z poznanymi dotychczas modelami krótkookresowymi wzrost inflacji będzie prowadził do spadku produkcji i dochodu. Przyczyny występowania inflacji - zgodnie z poglądami głoszonymi przez monetarystów inflacja występuje zawsze wtedy, gdy w gospodarce występuje nadmierna (w porównaniu do podaży dóbr) podaż pieniądza. Dlatego zmiana nominalnej podaży pieniądza wywołuje identyczną zmianę cen i płac, ale nie wpływa na produkcję i zatrudnienie (ilościowa teoria pieniądza). Zgodnie z tym, co poznaliśmy już przy okazji modelu ISLM wiemy, że rynek pieniądza jest w stanie równowagi, gdy popyt jest równy podaży: M/P = L(Y, i) gdzie L jest dodatnio skorelowane z Y i ujemnie z i Ponieważ przyjmujemy, że stopa procentowa jest elastyczna, to jej zmiany utrzymują rynek pieniądza w ciągłej równowadze. Jak wynika z powyższego równania, presja związków zawodowych której efektem jest podwyższenie płac realnych może wywołać, w zależności od polityki rządu, następujące konsekwencje: Jeżeli podaż pieniądza pozostanie bez zmian, to wzrost płac zmusi firmy do podniesienia cen swoich wyrobów. To z kolei spowoduje spadek realnej podaży pieniądza i wzrost stopy procentowej, co przełoży się na spadek globalnego popytu, nadwyżkę podaży dóbr i presję na obniżenie cen oraz zatrudnienia. W efekcie całego procesu dostosowań poziom płac, cen i zatrudnienia wrócą do stanu początkowego, a więc próba podwyżki płac zostanie udaremniona przez siły rynkowe. Jeżeli państwo postanowi zwiększyć podaż pieniądza w celu złagodzenia wstrząsu wywołanego wzrostem cen, to doprowadzi w ten sposób do utrzymania realnej podaży pieniądza i zatrudnienia na niezmienionym poziomie, przy czym w nowym punkcie równowagi ceny i płace nominalne będą na wyższym poziomie niż na początku. Jak widać z powyższego przykładu zwiększenie nominalnej podaży pieniądza zawsze prowadzi do wzrostu cen, niezależnie od tego czy najpierw mamy do czynienia z ze zwiększeniem podaży pieniądza czy też ze wzrostem cen, który następnie ekspansywna polityka monetarna ma za zadanie złagodzić. Utrzymanie nominalnej podaży pieniądza na niezmienionym poziomie powoduje wyzwolenie mechanizmu sił rynkowych, który pozwala w długim okresie utrzymać ceny na stałym poziomie. W rzeczywistości okazuje się, że nominalna podaż pieniądza rośnie szybciej niż ceny. Jest to spowodowane zmianami realnego popytu na pieniądz, który zwiększa się wraz ze wzrostem dochodu. Dlatego w długim okresie można się spodziewać, iż zarówno realny popyt na 1
pieniądz jak i realna podaż pieniądza nie będą zawsze pozostawać na niezmienionym poziomie. Jeżeli przyjmiemy, że wzrost realnego popytu na pieniądz jest ujemnie skorelowany z wysokością inflacji to wówczas: π - stopa inflacji π = M - L gdzie M - nominalna podaż pieniądza L - realny popyt na pieniądz Jest to zgodne z teorią ilościową, według której przy zerowej stopie wzrostu realnego popytu na pieniądz stopa inflacji jest równa stopie wzrostu nominalnej podaży pieniądza. Ponieważ wielkości realne ulegają powolnym zmianom to dużej zmianie jednej zmiennej nominalnej musi towarzyszyć równie duża zmiana innych zmiennych nominalnych. Ucieczka od pieniądza - gwałtowny spadek realnego popytu na pieniądz występujący w sytuacji, gdy wysoka inflacja i wysoka nominalna stopa procentowa zwiększają koszty utrzymania pieniądza. Miarą kosztu utrzymania pieniądza jest nominalna stopa procentowa. ponieważ zysk z oprocentowanych wkładów jest równy i - π strata z posiadania gotówki jest równa wysokości inflacji π Dlatego koszt utrzymywania gotówki jest równy różnicy między zyskiem z wkładów oprocentowanych a ujemnym zyskiem (stratą) wynikającym z posiadania gotówki: koszt utrzymywania pieniądza = (i - π) - (-π) = i Spadek realnego popytu na pieniądz powoduje, że ceny wzrastają w dużo szybszym tempie niż nominalna podaż pieniądza. Hipoteza Fishera - wzrost inflacji o 1% powoduje jednoczesny wzrost nominalnej stopy procentowej również o 1%. dlatego r = i - π Zwiększenie nominalnej podaży pieniądza prowadzi zatem zarówno do wzrostu tempa inflacji jak i wzrostu nominalnej stopy procentowej. To z kolei powoduje spadek realnego popytu na pieniądz, co wpływa na pojawienie się różnicy w tempie wzrostu ilości pieniądza i cen. Różnica ta utrzymuje się aż do chwili, gdy realna podaż pieniądza dostosuje się do zmiany realnego popytu na pieniądz. Hiperinflacja - utrzymywanie się bardzo wysokiej stopy inflacji na skutek systematycznego zwiększania nominalnej podaży pieniądza. Może ona zostać wywołana przez prowadzenie polityki gospodarczej, której efektem jest konieczność finansowania dużego deficytu budżetowego. Szybkość obiegu pieniądza prędkość, z jaką zasoby pieniądza krążą w gospodarce, w wyniku zawierania transakcji kupna - sprzedaży. Jeśli szybkość obiegu pieniądza jest stała, to zmiana podaży pieniądza prowadzi do takiej samej zmiany cen. Możemy to zapisać jako: M/P = Y/V gdzie V - szybkość obiegu pieniądza 2
Prawa strona równania oznacza popyt na pieniądz przedstawiony jako stosunek realnego dochodu do szybkości obiegu pieniądza. Ponieważ wiemy, że im wyższa stopa procentowa tym mniejszy jest popyt na pieniądz to widać, iż w miarę wzrostu inflacji i nominalnej stopy procentowej prędkość obiegu pieniądza musi wzrastać. Krzywa Philipsa - pokazuje krótkookresową zależność między poziomem inflacji a stopą bezrobocia. Ponieważ w długim okresie gospodarka znajduje się w stanie pełnego zatrudnienia to związek między wielkością inflacji, a poziomem bezrobocia zanika (długookresowa krzywa Philipsa jest pionowa). π krzywa długookresowa U* - naturalna stopa bezrobocia π 1 krzywa krótkookresowa U* stopa bezrobocia Położenie krótkookresowej krzywej Philipsa na wykresie równowagi długookresowej zależy od wielkości nominalnej podaży pieniądza w długim okresie. Im jest ona wyższa tym wyższa będzie stopa inflacji odpowiadająca równowadze długookresowej. Walka z inflacją i racjonalne oczekiwania - jeżeli rząd chce obniżyć długookresową stopę inflacji i w tym celu zmniejsza wielkość podaży pieniądza, to w zależności od oczekiwań związanych z wiarygodnością tej polityki możliwe jest wystąpienie 2 scenariuszy: w sytuacji gdy oczekiwane jest kontynuowanie polityki zmniejszonej podaży pieniądza, możliwe jest rzeczywiste obniżenie poziomu inflacji π Zmniejszenie podaży pieniądza powoduje spadek realnej podaży pieniądza i spadek popytu, to zaś E wywołuje wzrost bezrobocia i przejście z E do A. π 1 A Jeśli pracownicy wierzą, że podaż pieniądza się PC 1 nie zwiększy to zgodzą się na obniżkę płac i w π 2 B efekcie przejdziemy do punktu B na krzywej PC 2. F PC 2 Na końcu procesu znajdziemy się w punkcie F. U* U 1 stopa bezrobocia w sytuacji, gdy polityka rządu jest mało wiarygodna i spodziewane jest ponowne zwiększenie podaży pieniądza, to robotnicy nie zgodzą się na obniżenie płac i wtedy będziemy coraz bardziej przesuwać się wzdłuż krzywej PC 1. Możliwe jest wtedy, że w pewnym momencie bezrobocie osiągnie tak wysoki poziom, iż rząd zdecyduje się na ponowne zwiększenie podaży pieniądza. Właśnie dlatego wiarygodność działań rządu ma tak duże znaczenie dla efektów prowadzonej polityki gospodarczej. Stagflacja sytuacja w której inflacja wzrasta, a poziom produkcji jest stały lub spada. Może wystąpić w sytuacji, gdy szok podażowy powodujący podwyższenie cen produktów przez 3
firmy (np. na skutek wyższych cen ropy) nie jest amortyzowany przez zwiększenie podaży pieniądza. W tej sytuacji wzrost cen powoduje spadek realnej podaży pieniądza oraz spadek popytu globalnego. W długim okresie bezrobocie wpłynie na obniżenie płac i spowoduje, że gospodarka wróci do stanu równowagi. Podjęcie przez rząd działań amortyzujących szok podażowy pozwoli zachować stały poziom popytu i bezrobocia, ale zarazem spowoduje trwały wzrost inflacji. Niezależność banku centralnego ponieważ wielkość podaży pieniądza zależy od decyzji podejmowanych przez bank centralny, to w rzeczywistości im bardziej niezależny jest bank centralny tym mniejsza jest możliwość wpływania przez rząd na zwiększanie podaży pieniądza. W praktyce przekłada się to na fakt, iż państwa o dużej niezależności banku centralnego mają niższą długookresową stopę inflacji niż kraje, w których na decyzje dotyczące polityki monetarnej bezpośredni wpływ ma rząd. Złudzenie inflacyjne zachodzi, gdy ludzie mylą zmiany wielkości nominalnych ze zmianami wielkości realnych. Dlatego wzrost cen nie musi oznaczać pogorszenia dobrobytu ludzi, jeśli jest połączony ze wzrostem płac. Rzeczywistą zmianę poziomu zamożności pokazywać będą dopiero takie zmienne jak np. płaca realna. Koszty inflacji w zależności od tego czy inflacja jest przewidywana czy też nie mamy do czynienia z różnymi kosztami występowania inflacji. a) W sytuacji doskonałego przewidywania wielkości inflacji (gdy wielkość podaży pieniądza jest stała w długim okresie) możemy wyobrazić sobie, że wszystkie wielkości nominalne wzrastają w takim samym tempie, a gospodarka nie ulega złudzeniu inflacyjnemu. Niezależnie od tego faktu mogą wystąpić następujące koszty związane z inflacją: koszty zdzieranych zelówek - ponieważ wysoka nominalna stopa procentowa zniechęca do trzymania gotówki, to w obiegu jest mniejszy realny zasób pieniądza i tym samym pojawia się koszt związany z wysiłkiem jaki wkładają ludzie w zawieranie transakcji przy mniejszych zasobach pieniądza, koszty zmienianych jadłospisów - są to koszty związane z koniecznością systematycznej zmiany wszystkich cenników w gospodarce, spadek realnej stopy procentowej - ponieważ zmiany instytucjonalne zachodzą zwykle dość powoli to zmiany nominalnej stopy procentowej mogą nie nadążać za zmianami cen (często banki robią to celowo ), drenaż podatkowy - jeżeli zmiana progów podatkowych nie nadąża za zmianą cen to wzrost płac nominalnych może sprawić, że zostaniemy zaliczeni do wyższego przedziału opodatkowania, opodatkowanie dochodów z kapitału - jeśli inflacja wynosi 0, a nominalna i realna stopa procentowa wynoszą 4%, to przy podatku dochodowym w wysokości 30% zysk z wkładu wynosi 2,8%. Jeśli inflacja wzrośnie do 10% rocznie, a nominalna stopa procentowa do 14%, to po odjęciu podatku otrzymamy nominalny zysk w wysokości 9,8%, który po odjęciu inflacji okaże się ujemny!!! Również opodatkowanie z zysków kapitałowych (np. sprzedaż akcji) jest takie samo nawet, jeśli w efekcie inflacji nie osiąga się realnych dochodów, opodatkowanie dochodów firm - jeśli przedsiębiorstwo utrzymuje część produkcji z formie zapasów, to ich wartość nominalna będzie się zwiększać wraz ze wzrostem inflacji. Gdyby zmianę tej wartości traktować jako zysk, to firma musi płacić większe podatki, pomimo że jej dochód realny pozostaje bez zmian. 4
b) Nieoczekiwana inflacja powoduje występowanie następujących kosztów: koszt redystrybucji - ponieważ zwykle wszystkie kontrakty zawierane są w cenach nominalnych to wyższa inflacja prowadzi do strat ponoszonych przez kredytodawców (wszelkiego rodzaju) oraz zysków kredytobiorców. Następuje przez redystrybucja dochodów od jednych do drugich, co może zaowocować wieloma bankructwami. Nieoczekiwana inflacja jest korzystna dla sektora publicznego, gdyż powoduje spadek realnej wartości jego długów, koszt niepewności - niepewność powoduje zwiększenie kosztów zawierania transakcji (ludzie i firmy będą się ubezpieczać od ryzyka). Z drugiej strony bardziej skomplikowane staje się planowanie długookresowe, co wiąże się z ponoszeniem wyższych kosztów. Deficyt budżetowy i inflacja jeżeli państwo prowadzi politykę gospodarczą opartą na występowaniu stałego deficytu budżetowego, to nawet w przypadku finansowania tego deficytu przez sprzedaż obligacji, w pewnej chwili musi dojść do sytuacji, gdy wystąpi konieczność pokrycia deficytu poprzez drukowanie pieniędzy. Właśnie dlatego wyznaczane są maksymalne wielkości deficytu budżetowego, których przekroczenie grozi wywołaniem hiperinflacji. Renta emisyjna realna wartość zasobów przejętych przez państwo dzięki posiadaniu monopolu na emisję pieniądza (różnica kosztów produkcji pieniądza symbolicznego i jego wartości jest źródłem dochodów państwa). Jest oczywiste zatem, że im większa podaż pieniądza tym większe dochody uzyskiwane przez państwo z tytułu renty emisyjnej (nie mogą jednak być one zwiększane w nieskończoność). Zadanie 1. Pewnego pięknego wieczoru wszyscy mieszkańcy Rokitowa zebrali się w skupieniu przed telewizorami aby wysłuchać specjalnego orędzia swojego ukochanego prezydenta. Już pierwsze słowa władcy uświadomiły im, że mają do czynienia z epokową chwilą Jak wyjaśnił prezydent Rokitek, ze względu na występowanie wysokiej stopy bezrobocia podjął on decyzję o zwiększeniu podaży pieniądza w gospodarce, co według jego ekspertów powinno spowodować zarówno spadek bezrobocia jak i wzrost produkcji. Wystąpieniu prezydenta przysłuchiwali się również studenci Uniwersytetu im. Rokitka, którzy postanowili sprawdzić czy rzeczywiście jest szansa osiągnięcia zamierzonych celów. W związku z tym należy pokazać jaki może być efekt zwiększenia podaży pieniądza na wielkość produkcji i poziom cen (zarówno krótko jak i długookresowy) oraz jaki może być wpływ na stopę bezrobocia (co o tym mówi krótko i długookresowa krzywa Philipsa). Odpowiedzi należy uzupełnić odpowiednimi ilustracjami. Zadanie 2. W tabeli poniżej podano wartość produkcji w cenach bieżących w województwie dolnośląskim w latach 1998-2002 oraz poziom inflacji. Oblicz wartość produkcji w cenach stałych z roku 2000 oraz deflator PKB. Rok Inflacja Wartość dodana brutto (w mln PLN) 1998 11,8 39557,3 1999 7,3 44486,6 2000 10,1 50368,5 2001 5,5 52035,4 2002 1,9 53866,0 5