Teoria języka 2011/2012 koordynator przedmiotu: Prof. dr hab. Jolanta Antas KURS zakończony jest obowiązkowym EGZAMINEM Zagadnienia poruszane na wykładzie: 1. Języki świata - ich ekspansja i zanik. 2. Cele badawcze i dorobek poznawczy językoznawstwa typologicznego oraz klasyfikacje typologiczne: 2.1. w płaszczyźnie fonetycznej [systemy bogate i ubogie prawo Ziffa]; 2.2. typologie składniowe: a) ze względu na stopień zwartości grup syntaktyczno morfologicznych [języki izolujące, aglutynujące, fleksyjne, alternujące]; b) ze względu na szyk wyrazów w obrębie członów syntaktycznych [języki pozycyjne, przypadkowe i inkorporujące]; 2.3. cechy recesywne i ekspansywne języków. 3. Starożytny spór o nazwę: zasada physei i thesei; analogiści i anomaliści; spory o genezę języka [koncepcje glottogoniczne]; spór naturalistów i konwencjonalistów; stanowisko Arystotelesa i jego podział wyrazów. 4. Starożytne językoznawstwo hinduskie: Panini i Patańjali. 5. Szkoła Port Royal i zagadnienie uniwersaliów języka [semantyki uniwersalne Leibniz i Wierzbicka]. 6. Lipska szkoła młodogramatyczna jako przejaw paradygmatu indukcjonistycznego i rozwoju językoznawstwa historyczno porównawczego [Brugmann, Verner, Leskin, Paul i inni.] 7. Psychologizm Wilhelma van Humboldta i Wilhelma Wundta. 8. Szkoła kazańska: Jan Ignacy Niecisław Baudoin de Courtenay oraz Mikolaj Kruszewski. 9. Ferdynand de Saussure i jego Cours de linguistique generale [1916]: 9.1. podział na langue i parole [Por. do podziałów: ergon energeia; performance competence; massage code]; 9.2. koncepcja znaku: signifie signifiant; arbitralny proporcjonalny; signification valuer; [trójkąt semiotyczny Ogdena i Richardsa; trapez Greimasa i Pottiera]; 9.3. relacje syntagmatyczne i asocjacyjne (paradygmatyczne); 9.4. diachronia i synchronia. 1
10. Cztery aksjomaty językowe Karla Bühlera z Die Sprachtheorie [1934] oraz Bühlerowska analiza systemu językowego (płaszczyzna deiktyczna/płaszczyzna symboliczna) oraz rozwój tej koncepcji w szkole londyńskiej 11. Peirce a teoria znaku: symbole, ikony i indeksy; peirce owskie pojęcie SEMIOZIS. 12. Emila Benveniste`a teoria systemów semantycznych i semiotycznych; o dwuklasowości języka [poziomy i jednostki ]. 13. Semiotyka, semantyka a pragmatyka: miejsce języka w systemach znakowych (od Peirce`a i Morrisa po Leecha i radykalną semantykę Wierzbickiej) 14. Amerykańska szkoła strukturalna dystrybucjonizm i behawioryzm Leonarda Bloomfielda [Yale] kontra funkcjonalizmowi Jakobsona [Harvard]. 14.1. Pojęcia: transformacji i zdań jądrowych w teorii Zelliga Harrisa. 14.2. Filozoficzne i psychologiczne konsekwencje modelu języka w ujęciu Noama Chomskiego: 14.2.1. językowa kompetencja (language competence), a językowe wykonanie (performance); 14.2.2. pojęcie native speakera, twórczy charakter języka 14.2.3. mentalizm (natywizm), a fizykalizm, 14.2.4. zadania gramatyki i pojęcie idealnego native speakera. 14.3. Wersja gramatyki transformacyjno generatywnej Chomskiego wg Aspects oftheory of Syntax [1965]: 14.3.1. rozróżnienie między strukturą powierzchniową (surface structure) i strukturą głęboką (deep structure); 14.3.2. pojęcie komponentu semantycznego i nowa wersja transformacyjna; 14.3.3. uniwersalia materialne i formalne wg Noama Chomskiego i następców. 15. Charlesa Fillmore a koncepcja przypadków głębokich (case grammar) 16. Amerykańska szkoła lingwistyki antropologicznej: 16.1. szkoła Franza Boasa; 16.2. koncepcja relatywizmu językowego Sapira Whorfa. 17. Relatywizm językowy a uniwersalizm semantyczny czyli problem uniwersaliów semantycznych a kwestia słów warunkowanych kulturowo 18. Filozoficzne podstawy, psychologiczne korzenie i podstawowe założenia językoznawstwa kognitywnego: 18.1. Berlina & Key a koncepcja nazw kolorów (studium z semantyki kognitywnej kontra Whorfa koncepcji relatywizmu językowemu); 2
18.2. Eleonory Rosch pojęcie prototypu semantycznego i zjawisko kategoryzacji wg kognitywistów. 18.3. Georga Lakoffa koncepcja metaforyzacji języka naturalnego; 18.4. Ronalda Langackera gramatyka przestrzeni [ space grammar ] 18.5. zagadnienie konceptualizacji i Lakoffowskie Tezy o znaczeniu. 18.6. pojęcie schematu wyobrażeniowego i model dynamiki sił wg Johnsona i Talmy`ego 18.7. kierunki rozwojowe językoznawstwa kognitywnego w świecie i w Polsce. 19. Teoria modalności: modalność: aletyczna, epistemiczna i deontyczna 20. Zagadnienia pragmatyki mowy 20.1. teoria aktów mowy wg Johna Langshawa Austina i jego How to do things with words [1962] 20.2. pojęcie aktu mowy i warunków jego fortunności; 20.3. koncepcja czasowników performatywnych; 20.4. teoria illokucji i perlokucji. 20.5. Johna Searle a reguły regulatywne i konstytutywne oraz warunki fortunności aktów mowy 20.6. typologie aktów mowy: od propozycji Austina, przez Searle a do kognitywnego podziału aktów mowy 20.7. zasada KOOPERACJI i maksymy konwersacyjne wg Paula Grice a. 20.8. zjawisko implikatury i presupozycji. Typologie i podziały 21. Teoria relewancji Sperbera i Wilson. Nowe modele komunikacyjne. 22. Kognitywne rozumienie tradycyjnych pojęć i zagadnień językowych: granic języka, jednostek mowy i środków komunikowania. 22.1. rewizja wcześniejszych koncepcji znaku językowego: od arbitralności do motywacji 22.2. antropocentryczna perspektywa językowej płaszczyzny wyrażania zasady kognitywne 22.3. nowe spojrzenie na teorię komunikacji: na zagadnienie intencjonalności i środków jej wyrażania 22.4. nowe spojrzenie na funkcje mowy i sposoby ich wyrażania 3
Ramowy program ćwiczeń do zajęć z Teorii języka 1. Hipotezy powstawania mowy. Koncepcje i założenia 2. Płaszczyzny i jednostki języka. Metodologiczne punkty widzenia 3. Dziedzictwo myśli strukturalnej 3.1. Zasadnicze założenia myśli strukturalistycznej Ferdynanda de Saussure`a: 3.1.1. podział na langue i parole 3.1.2. koncepcja znaku: signifie signifiant; arbitralny proporcjonalny; signification valuer; 3.1.3. relacje syntagmatyczne i asocjacyjne (paradygmatyczne); 3.1.4. diachronia i synchronia. 4. Europejskie szkoły strukturalistyczne: 4.1. Szkoła praska jej wkład w dorobek językoznawstwa i najważniejsze osiągnięcia 4.2. Szkoła londyńska od Bronisława Malinowskiego do J. R. Firtha i jego uczniów: M.A. K. Halliday, R. Gutwiński. 4.3. szkoła genewska [Bally] zjawisko aktualizacji i ekspresji językowej 4.4. szkoła kopenhaska [Louis Hjemslev] czyli koncepcja tzw. glossematyki. 4.5. polski strukturalizm Jerzego Kuryłowicza i porównania jego koncepcji z koncepcją semantycznych przypadków głębokich Charlesa Fillmora. 5. Roman Jakobson i jego funkcjonalizm, problem metajęzyka w ujęciu Jakobsona oraz zagadnienie dwu aspektów języka: oś podobieństwa i oś przyległości (jako rozwinięcie desaussurowskiego podziału na oś syntagmatyczną i asocjacyjną (paradygmatyczną) 6. Karla Bühlera pojęcie płaszczyzny deiktycznej, zagadnienie anforyczności (anafora i katafora) i ostensji referencjalnej aktu mowy 7. Rewolucja generatywistyczna: 7.1. trzy wersje gramatyk Noama Chomskiego wg jego Syntactic Structures [1957]:a) gramatyki skończenie stanowe; b) gramatyka struktur frazowych; c) gramatyki transformacyjne. 7.2. współcześnie proponowane modele generatywne: gramatyki beztransformacyjne i tzw. minimalistyczny program Chomskiego oraz gramatyka rządu, wiązania i bariery. 7.3. semantyka generatywna: 7.3.1. analiza składnikowa [Katza i Fodora koncepcja macierzy cech ]; 7.3.2. koncepcje słownikowe Katza, Fodora i Postala z roku 1966. 8. Antropologiczna perspektywa spojrzenia na język językoznawstwo kognitywne 4
8.1. pojęcie tzw. kategorii radialnej i tzw. schematów wyobrażeniowych 8.2. metafory konceptualne oraz miejsce i znaczenie prototypu i metafory w języku i językoznawstwie kognitywnym; 8.3. pojęcia domeny kognitywnej (domena źródłowa i domena docelowa) a zjawisko profilowania; 8.4. kognitywne modele metonimiczne 8.5. obrazowanie a gramatyka uzasadnienie dla tworzenia konstruktów opisowych w gramatyce kognitywnej (wg Langackera) 8.6. proces konceptualizacji a zasady postrzegania zmysłowego w gramatyce przestrzeni Ronalda Langackera. 8.7. ikoniczność/arbitralność znaku 9. Problem uniwersaliów semantycznych od indenfinibiliów do skryptów kulturowych 10. Zagadnienia pragmatyki mowy: 10.1. tryb i siłą illokucyjna czyli performatywna analiza zdań i wypowiedzi. Typologie pragmatyczne aktów mowy (Austin, Searle i inne propozycje klasyfikacyjne, także kognitywna pragmatyka) 10.2. zjawisko presupozycji: najważniejsze koncepcje i typy presupozycji leksykalnych oraz problem tzw. informacji niejawnych przekazywanych systemowo lub konwersacyjnie (czyli o implikaturach i ich typach). Spis proponowanych lektur: Literatura podręcznikowa: 1. Austin John Langshaw (1962): How to Do Things with Words, Oxford University Press; przekład polski: Jak działać słowami [w:] Mówienie i poznawanie. Rozprawy i wykłady filozoficzne, 1993, przekład: Bogdan Chwedeńczuk, PWN, s 542 713; 2. Beaugrande de Robert Alain,. Dressler Wolfgang Ulrich (1990): Wstęp do lingwistyki tekstu, PWN (szczególnie rozdz. VI: Intencjonalność i akceptabilność, w którym znajduje się jasne i spójne omówienie teorii Grice a). 3. Bobrowski Ireneusz (1998): Zaproszenie do językoznawstwa, PWN, Kraków (szczególnie cz. IV: Generatywne modele języka, s. 85-116). 4. Bühler Karl (2004): Teoria języka. O językowej funkcji przedstawiania, tłum. Jan Koźbiał, Universitas, Kraków. 5
5. Chomsky Noam (1982): Zagadnienia teorii składni, przekł. I. Jakubczak, PWN, Warszawa (obowiązkowo rozdz. I: Wstępne założenia metodologiczne, s.14 88). 6. Evans Vyvyan (2009): Leksykon językoznawstwa kognitywnego, Kraków Universitas 7. Ferdynand de Saussure (1991): Kurs językoznawstwa ogólnego, tłum. K. Kasprzak, PWN, Warszawa (rozdziały obowiązkowe: ze wstępu: rozdz. III: Przedmiot językoznawstwa [s.35-45]; z części I: rozdz. I: Istota znaku językowego [s.89 93]; rozdz. II: Niezmienność i zmienność znaku [s.95 98]; rozdz. III: Językoznawstwo statystyczne i językoznawstwo ewolucyjne [&1.s.103 105]; z części II: rozdz. IV: Wartość językowa [&2.s.138 141]; rozdz. V: Związki syntagmatyczne i asocjacyjne [s.147 152]). 8. Fisiak Jacek (1975) Wstęp do współczesnych teorii lingwistycznych, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. 9. Gawroński Alfred (1984): Dlaczego Platon wykluczył poetów z Państwa, Warszawa (szczególnie rozdział poświęcony strukturalizmowi Ferdynada de Saussure a i relatywizmowi poznawczemu Whorf Sapir). 10. Grice Paul (1976): Logika a konwersacja [w:] Język w świetle nauki, Warszawa, 1980, s. 91 114. 11. Grzegorczykowa Renata (1990): Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa (szczególnie rozdz. IV: Problemy modalności; rozdz. VI: Informacje niejawne przekazywane systemowo (problem presupozycji). 12. Guiraud Pierre (1976:) Semantyka, seria Omega Wiedza powszechna, Warszawa. 13. Guiraud Pierre (1974): Semiologia, seria Omega Wiedza powszechna Warszawa. 14. Heinz Adam (1978): Dzieje językoznawstwa w zarysie, PWN Warszawa. 15. Heinz Adam (1969): Językoznawstwo ogólne, PWN seria Nauka dla wszystkich nr 98, Kraków. 16. Helbig Gerhard (1982): Dzieje językoznawstwa nowożytnego, PWN Warszawa. 17. Ivić Milka (1975): Kierunki w lingwistyce, Ossolineum Wrocław. 18. Tabakowska Elżbieta (red.) (2001): Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa, Kraków. 19. Lakoff George, Johnson Mark (1988): Metafory w naszym życiu, PWN (założenia językoznawstwa kognitywnego). 20. Langacker Ronald (1995): Wykłady z gramatyki kognitywnej. Kazimierz nad Wisłą, grudzień 1993, pod red. Henryka Kardeli, Wydawnictwo Uniwersytetu Mariii Curie-Skłodowskiej, Lublin. Obowiązkowo Wykład I i II: Symboliczny charakter języka. s.11-47. 21. Lyon John (1996): Chomsky, Warszawa. 22. Lyons John (1984): Semantyka t. I i II, tłum. A. Weinsberg, PWN Warszawa. 6
23. Lyons John (1975): Wstęp do językoznawstwa, Warszawa. 24. Majewicz Alfred (1989): Języki świata i ich klasyfikowanie, PWN Warszawa. 25. Malmberg B. (1969): Nowe drogi w językoznawstwie. Przegląd szkół i metod, PWN Warszawa. 26. Milewski Tadeusz (1965): Językoznawstwo, PWN Warszawa. 27. Searle John R. (1987): Czynności mowy, Instytut Wydawniczy PAX Warszawa (wykład teorii aktów mowy). 28. Tabakowska Elżbieta (1995): Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznawstwa kognitywnego, Seria "Nauka dla wszystkich" nr 474, PAN Kraków (obowiązkowo). 29. Taylor John R. (2001): Kategoryzacja w języku. Prototypy w teorii językoznawczej. Prototypy w teorii językoznawczej, Przekł. Skucińska A., Uniwersitas, Kraków. 30. Wierzbicka Anna (1999): Język umysł kultura. Wybór prac pod red. Jerzego Bartmińskiego, PWN Warszawa. 31. Wierzbicka Anna (1965): O języku dla wszystkich, PWN Warszawa. II. Wybrana i zalecana literatura ćwiczeniowa. Wybory tekstów: 1. Aitchison Jean (2002): Ziarna mowy, Warszawa PIW. 2. Akty i gatunki mowy (2004): Pod. Red. Bartmiński i inni w serii: Współczesna polszczyzna. Wybór opracowań (klasyka tekstów z tej problematyki zebrana w tomie). 3. Awdiejew Aleksy (1987): Pragmatyczne podstawy interpretacji wypowiedzeń, Kraków. 4. Awdjejew Aleksy (1983): Klasyfikacja funkcji pragmatycznych, Polonica IX s.53 87. 5. Jakobson Roman (1989): W poszukiwaniu istoty języka PWN (szczególnie artykuły: W poszukiwaniu istoty języka, t. I s. 115-135, Dwa aspekty języka i dwa typy zakłóceń afatycznych t. I s. 150 175 oraz Metajęzyk jako problem językoznawczy t. I s.382 390, Poetyka w świetle językoznawstwa). 6. Język i społeczeństwo (1980): Red. Michał Głowiński, Czytelnik Warszawa. 7. Język w świetle nauki (1980): Red. Barbara Stanosz, Czytelnik Warszawa. 8. Językowy obraz świata (1999): Red. Jerzy Bartmiński, UMCS, Lublin. 9. Językoznawstwo kognitywne. Wybór tekstów (1998): Pod red. Wojciecha Kubińskiego, Romana Kalisza i Ewy Modrzejewskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. 10. Językoznawstwo strukturalne. Wybór tekstów (1979): Pod red. H. Kurkowskiej i A. Weinsberg. PWN Warszawa. (W wyborze znalazły się najwybitniejsze artykuły językoznawstwa strukturalnego). 7
11. Kleiber Georges (2003): Semantyka prototypu. Kategorie i znaczenia leksykalne, przekł.: Bronisława Ligara, Kraków Universitas. 12. Krzeszowski Tadeusz P. (1998): Aksjologiczne aspekty metafor przekł.: Roman Kalisz i Wojciech Kubiński [w:] Językoznawstwo kognitywne. Wybór tekstów pod red. Wojciecha Kubińskiego, Romana Kalisza i Ewy Modrzejewskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 80 103. 13. Langacker Ronald W., (1998): Wstęp do gramatyki kognitywnej [w:] Językoznawstwo kognitywne. Wybór tekstów pod red. Wojciecha Kubińskiego, Romana Kalisza i Ewy Modrzejewskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s.28-79. 14. Langacker Ronald W., (2005): Obserwacje i rozważania na temat zjawiska subiektyfikacji Przekł.: Małgorzata Majewska, Universitas, Kraków. 15. Lewandowska Tomaszczyk Barbara (1996): Uniwersalizm a relatywizm na tle nowych teorii kognitywnych [w:] Językowa kategoryzacja świata, red. Renata Grzegorczykowa i Anna Pajdzińska, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s.47 70 (spojrzenie na hipotezę Humbotdta Sapira Whorfa oczami kognitywizmu, pojęcie zakotwiczenia konceptualnego). 16. Libura Agnieszka (2000): Wyobraźnia w języku. Leksykalne korelaty schematów wyobrażeniowych CENTRUM PERYFERIE i SIŁY, Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. 17. Lingwistyka i filozofia. Współczesny spór o filozoficzne założenia języka (1977): Red. B. Stanosz, Warszawa PWN (szczególnie recenzja N. Chomskiego z Verbal Behavior B.F. Skinnera.) 18. Milewski Tadeusz (1993): Założenia językoznawstwa typologicznego [w:] Teoria, typologia i historia języka, Kraków, s. 88 116. 19. Sapir Edward (1978): Kultura, język, osobowość. Wybrane eseje, PWN Warszawa. 20. Searle John R., (1971): What is a Speach Act?, [w:] The Philosophy of Language, Oxford, 39-46, tłum polskie części pierwszej [w:] Pamiętnik Literacki LXXI, 1980, z.2, s. 241-248. 21. Searle John R., (1980): Status logiczny wpowiedzi fikcyjnej [w:] Pamiętnik Literacki LXXI, 1980, z. 2, s. 307-319. 22. Searle John R. (1999): Umysł, język, społeczeństwo. Filozofia i rzeczywistość, Warszawa (szczególnie rozdz. VI: Mowa jako działanie s. 215 253). 23. Tabakowska Elżbieta (1990): Językoznawstwo kognitywne a poetyka przekładu [w:] Teksty drugie, pod red. R. Nycz nr 3, 1990 s. 97 114. 24. Whorf Beniamin Lee (1982): Język, myśl, rzeczywistość, PWN. 8
25. Wierzbicka Anna (1999): Akty i gatunki mowy w różnych językach i kulturach [w:] Język umysł kultura, wybór prac pod red. Jerzego Bartmińskiego, PWN, s. 228 269. 26. Wierzbicka Anna (1999): Prototypy w semantyce i pragmatyce. Eksplikowanie znaczeń wyrażających postawy uczuciowe [w:] Język umysł kultura, wybór prac pod red. Jerzego Bartmińskiego, PWN, s.49 81. 27. Wierzbicka Anna (1999): Znaczenie nazw kolorów i uniwersalia widzenia [w:] Język umysł kultura, wybór prac pod red. Jerzego Bartmińskiego, PWN, s. 405 450 (rzecz dotyczy problemu ludzkiej konceptualizacji widzenia). 28. Znak. Styl. Konwencja (1980): Red. Michał Głowiński, Czytelnik Warszawa (szczególnie artykuł Emila Benveniste o systemach semiotycznych; rozmowa z Jakobsonem i inne). III. Słowniki i encyklopedie: 1. Encyklopedia języka polskiego pod red. S. Urbańczyka, Wrocław 1991. 2. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego pod red. K. Polańskiego, Wrocław 1993. 3. Słownik terminologii językoznawczej, red.: Gołąb Z., Heinz A., Polański K., PWN, Warszawa 1968. 9