Ekonomia Wykład dla studentów WPiA Wykład 2: Popyt, podaż i cena równowagi. Elastyczności popytu
wa kluczowe słowa: popyt i podaż Popyt to ilość dobra, jaką nabywcy są gotowi kupić zależnie od poziomu jego ceny Nie jest to zatem jakaś jedna wielkość, lecz pewien zbiór możliwych zakupów przy różnych poziomach ceny Ważne rozróżnienie: popyt a wielkość pożądana Podaż to ilość dobra, jaką sprzedawcy są skłonni zaoferować do sprzedaży przy różnych poziomach ceny Nie jest to zatem jakaś jedna wielkość, lecz pewien zbiór możliwych ilości oferowanych przy różnych poziomach ceny Ważne rozróżnienie: podaż a wielkość oferowana
Popyt i podaż przykład Popyt na czekoladę i podaż czekolady: Cena za tabliczkę czekolady (zł) 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00 3,50 4,00 Popyt liczba tabliczek czekolady 200 175 150 125 100 75 50 25 0 Podaż liczba tabliczek czekolady 0 25 50 75 100 125 150 175 200
Popyt i podaż ilustracja graficzna Popyt oznaczamy literą (demand), podaż literą S (supply), cenę literą p (price) oraz ilość literą Q (quantity) p S 2,50 2,00 1,50 75 100 125 Q
Prawo popytu i prawo podaży Prawo popytu: im niższa cena dobra, tym ceteris paribus większa ilość żądana danego dobra zmiany wielkości, którą nabywcy są gotowi kupić w zależności od coraz niższych cen przedstawia na wcześniejszym wykresie krzywa (np. przy cenie p=1,50 gotowi są kupić Q=125) Prawo podaży: im wyższa cena dobra, tym ceteris paribus większa ilość oferowana danego dobra zmiany wielkości, którą sprzedawcy są gotowi sprzedać w zależności od coraz niższych cen przedstawia na wcześniejszym wykresie krzywa S (np. przy cenie p=1,50 gotowi są sprzedać Q=75)
Zmiana popytu lub podaży A co jeśli pozostałe czynniki zostają zmienione (nie jest zachowana zasada ceteris paribus)? gdy dotyczyć to będzie sytuacji producentów sprzedawców zmieni się wielkość oferowana do sprzedaży przy tych samych cenach gdy dotyczyć to będzie sytuacji nabywcow zmieni się wielkość, którą są gotowi kupić przy tych samych cenach Ważne rozróżnienie: przesunięcie krzywej popytu (podaży) a ruch wzdłuż krzywej popytu (podaży) prawo popytu (podaży) opisuje ruch wzdłuż krzywej popytu (podaży) zmiana pozostałych czynników, mających wpływ na wielkość zakupów (oferowaną) przy każdym poziomie ceny wpływa na przesunięcie całej krzywej
Od czego zależy popyt na dane dobro? Popyt na dobro zależy od: p s - cen dóbr substytucyjnych p k -cen dóbr komplementarnych Y - dochodów w - poziomu zamożności u użyteczności dobra, preferencji konsumentów e oczekiwań dotyczących przyszłej sytuacji np. w zakresie zmiany cen, zmiany dochodów itp. g państwowych regulacji dotyczących warunków konsumpcji (dosyć wąskie oddziaływanie tego czynnika) np. dotyczących darmowej dystrybucji danego dobra wśród części potencjalnych konsumentów, zakazu lub nakazu konsumpcji czynnika losowego f p s, p, Y, w, u, e, g, k Zmiany wszystkich powyższych czynników będą wpływać na przesunięcia krzywej popytu
Od czego zależy podaż danego dobra? Podaż danego dobra zależy od: p i - cen innych dóbr możliwych do wytworzenia przy użyciu tego samego aparatu wytwórczego p f -cen czynników wytwórczych T technologii (metod technicznych produkcji, zarządzania itp..) S - struktury rynku (liczby firm i ich wzajemnych zależności) e oczekiwań g regulacji państwowych - czynnika losowego S f p, p, p, T, S, e, g, ) i f Zmiany wszystkich powyższych czynników będą wpływać na przesunięcia krzywej podaży
Ruch wzdłuż krzywej p 2,50 2,00 A B Zmiana ilości żądanej z 75 do 100 wskutek spadku ceny czekolady z 2,50 zł do 2,00 zł za tabliczkę powoduje, że obserwujemy ruch wzdłuż krzywej popytu (od punktu A do punktu B) Podobnie działa przesunięcie wzdłuż krzywej podaży 75 100 Q
Przesunięcie krzywej p 2,50 A 75 B 100 Q Zmiana ilości żądanej z 75 do 100 (przy p=const=2,50) wskutek akcji promocyjnej czekolady. Nabywcy przy każdym poziomie ceny są teraz skłonni kupować więcej. Obserwujemy zatem przesunięcie całej krzywej popytu w prawo. Podobnie wygląda przesunięcie całej krzywej podaży.
Równowaga rynkowa Równowaga rynkowa: sytuacja, w której przy danym poziomie ceny, wielkość na jaką zgłaszają zapotrzebowanie konsumenci równa się wielkości oferowanej przez producentów Czyli: nadwyżkowy popyt na dobro (ponad dostawy tego dobra) = 0, lub nadwyżkowa podaż dobra (nadmiar dostaw w stosunku do gotowości zakupów tego dobra) = 0 Czyli: niedobór popytu na dobro = 0, lub niedobór podaży dobra = 0
Równowaga rynkowa E ( p) S( p) 0 Jeśli nadwyżkowa wielkość popytu (E) jest dodatnia (nadmiar), wówczas przy danej cenie konsumenci pragną konsumować więcej, niż producenci są skłonni dostarczać Jeśli nadwyżkowa wielkość popytu jest ujemna (niedobór), wówczas przy danej cenie konsumenci pragną konsumować mniej, niż producenci są skłonni dostarczać Zatem dodatni, nadwyżkowa wielkość popytu uruchamia mechanizm dostosowawczy rośnie cena
Równowaga rynkowa, analiza algebraiczna Wielkość popytu: Q ( p) 200 50p Wielkość podaży: Q S ( p) 50 p S Równowaga: E Q ( p) Q ( p) 0 200 50p (50p) 0 p 2 oraz Q Q S 100
Równowaga rynkowa dochodzenie do równowagi Cena Popyt Podaż E Zmiana ceny 0 200 0 200 + 0.5 175 25 150 + 1 150 50 100 + 1.5 125 75 50 + 2 100 100 0 0 2.5 75 125-50 - 3 50 150-100 - 3.5 25 175-150 - 4 0 200-200 -
Regulowanie cen Sposoby regulacji cen Wyznaczanie poziomu ceny Minimalnej Maksymalnej Regulowanie podaży Limit maksymalnej wielkości produkcji Nakaz minimalnej wielkości produkcji Opodatkowanie lub subsydiowanie transakcji (cen) Podatek pośredni otacja (subsydium) do cen produktów
Regulowanie cen cena minimalna p 2,50 2,00 nadwyżka 75 100 125 S Wprowadzenie ceny minimalnej na czekoladę w wysokości 2,50 zł za tabliczkę powoduje, że pewna ilość czekolady nie zostanie sprzedana. Konsumenci są skłonni po tej cenie kupić jedynie 75 tabliczek Sprzedawcy dostarczą 125 tabliczek Nadmiar Q czekolady na rynku 50 tabliczek
Regulowanie cen: cena minimalna Cel stosowania cen minimalnych dla podniesienia dochodów producentów (głównie w produkcji rolnej dla zapewnienia opłacalności produkcji, czasem w postaci tzw. cen gwarantowanych) dla ograniczenia konsumpcji danego dobra (dotyczyć może np. używek) Skutki: powstawanie nadwyżki produkcji (przy wyższych cenach konsumenci kupują mniej a producenci wytwarzają więcej) problem: co zrobić z nadwyżką rozwiązaniem może być: skup przez państwo Koszty wprowadzenia cen minimalnych Mniejsza (niż mogłaby być) produkcja Wydatek państwa na skup nadwyżki, to zarazem konieczność opodatkowania konsumentów, by zgromadzić środki potrzebne na ten skup
Regulowanie cen cena minimalna p 2,50 2,00 Wartość sprzedaży w warunkach istnienia cen minimalnych S Wartość państwow ego skupu Bez cen minimalnych wartość sprzedaży = dochód producentów =2x100 Z cenami minimalnymi dochód producentów = wartości sprzedaży =2,50x75 plus wartości skupu przez państwo =2,50x(125-75) 75 100 125 Q
Regulowanie cen cena maksymalna p 2,00 1,50 niedobór 75 100 125 S Q Wprowadzenie ceny maksymalnej na czekoladę w wysokości 1,50 zł za tabliczkę powoduje powstanie braku czekolady na rynku. Producenci są skłonni sprzedawać jedynie 75 tabliczek. Konsumenci chcieliby po tej cenie kupić 125 tabliczek Niedobór wynosi 50
Regulowanie cen: cena maksymalna Cel stosowania cen maksymalnych dla ograniczenia dochodów producentów (np. w okresie powojennym w Europie dla zmniejszenia dochodów wynajmujących mieszkania) dla poszerzenia (uczynienia dostępną) konsumpcji danego dobra (jw. lub w Polsce w latach 90-tych, żeby najemców było stać na wynajem mieszkań w prywatnych zasobach) Skutki: powstawanie niedoboru produkcji (przy wyższych cenach konsumenci chca kupić więcej a producentom nie opłaca się wytwarzać więcej, w naszym przykładzie nie opłaca się budować mieszkań na wynajem) problem: co zrobić z niedoborem rozwiązanie: różne rodzaje pozacenowego przydziału np. list, kartek, talonów W długim czasie mniejsza (niż mogłaby być) produkcja Bodziec do korupcji, powstawania szarej strefy
Limit produkcji p 2,50 2,00 Regulowanie cen limitowanie produkcji Produkcja, która nie powstanie 75 100 125 S Cena, którą gotowi są zapłacić nabywcy, jeśli na rynku pojawia się tylko 75 jednostek dobra Q Wprowadzenie limitu produkcji (max wielkość produkcji) czekolady na poziomie Q=75 prowadzi do wzrostu ceny z 2,00 do 2,50 ponieważ przy cenie 2,00 brakowało czekolady na rynku (nabywcy chcieli kupić 100 tabliczek czekolady) Sprzedający mając więcej nabywców niż towaru podnosili ceny aż do osiągnięcia równowagi
Limit produkcji p 2,50 2,00 Regulowanie cen limitowanie produkcji Produkcja, która nie powstanie S 1 S W długim czasie producenci ograniczają moce przerobowe dostosowując się do limitu ostosowanie długookresowe Producenci zmniejszają swój aparat wytwórczy dostosowując się do limitu 75 100 125 Q
Regulowanie cen: limitowanie produkcji Cel stosowania limitów produkcji taki sam jak cen minimalnych (np. unijny limit połowów dorsza w Bałtyku, produkcji statków przez stocznie państwa członkowskich) ale patrz skutki Skutki: nie powstaje nadwyżka produkcji wyższe dochody uzyskają producenci pod warunkiem, że kupujący zareagują na zmniejszone dostawy produktów dostatecznie wysoką gotowością do zapłacenia za nie wyższej ceny (patrz dalej: elastyczność popytu)
p 2,00 1,50 Nakaz produkcji w wielkości 125 Regulowanie cen nakaz (zamówienie) produkcji Niedobrowolna wielkość produkcji 75 100 125 S Cena, która spowoduje sprzedanie wytworzonej (nakazanej) produkcji Q Wprowadzenie nakazu produkcji qw wysokości Q=125 spowoduje spadek ceny ponieważ Gdyby cena nie spadła, część wytworzonej produkcji (125-100=25) nie zostałaby sprzedana spadek ceny do poziomu 1,50 spowoduje zakup całej ilości wyprodukowanej czekolady
Regulowanie cen: nakaz (zamówienie rządowe) produkcji Cel stosowania nakazu produkcji taki sam jak cen maksymalnych (podstawowy instrument ingerencji państwa w mechanizm rynkowy w tzw. gospodarce nakazowej, gdzie przedsiębiorstwom nakazywano produkować więcej niżto się im opłacilo) ale patrz skutki Skutki: trzeba firmom kompensować nieopłacalna produkcję, inaczej zbankrutowałyby (dlatego nakazy lepiej znoszą państwowe przedsiębiorstwa) kompensowanie strat powodowanych nieopłacalną produkcją prowadzi do wyłączenia rachunku ekonomicznego w przedsiębiorstwach, w konsekwencji do nieracjonalnego ich działania (ważniejsze jest zabieganie o wyrównawcze dopłaty od państwa niż o klientów)
Regulowanie cen podatek pośredni (nałożony na transakcję) p 2,20 2,00 Nowa podaż (S 1 ) w sytuacji opodatkowania sprzedaży 87,5 100 S 1 S Podatek pośredni w wysokości 0,50 / tabliczkę czekolady Gdy sprzedaż zostaje obłożona podatkiem: sprzedawcy chcą dostarczyć mniejszą ilość produktu przy każdym poziomie cen (S 1 ) ustala się nowa, wyższa cena równowagi i nowa, niższa Q ilość sprzedaży
Regulowanie cen podatek pośredni (nałożony na transakcję) Powód stosowania głównie cel fiskalny rząd zbiera podatki w celu sfinansowania swoich wydatków np. VAT czasem ograniczenie konsumpcji danego rodzaju np. akcyza (podwyższony, dodatkowy podatek) na alkohol Skutki wyższe ceny mniejsza produkcja i konsumpcja niższe dochody producentów opodatkowanie w przeciwieństwie do cen minimalnych lub limitowania produkcji zapewnia zgodność między chęciami kupowania (popytem) i produkowania (podażą) Kto płaci podatek zwykle częściowo producenci, częściowo konsumenci tym więcej producenci, im bardziej elastyczny jest popyt (krzywa bardziej płasko położona, tym więcej konsumenci, im popyt bardziej sztywny (krzywa bardziej stroma) skrajnie: tylko producenci, kiedy popyt doskonale elastyczny (krzywa pozioma) tylko konsumenci, kiedy popyt doskonale sztywny
Regulowanie cen dotacja do ceny p 2,00 1,50 Wysokość dotacji do zakupu tabliczki czekolady w na poziomie 0,50 S Nowa podaż w warunkach dotowania zakupu Wprowadzenie dotacji do zakupu czekolady powoduje spadek ceny, ponieważ: Przy każdym poziomie cen producenci dostaną dotację, co powoduje zwiększenie produkcji Konsumenci kupią tę zwiększoną produkcję o ile ceny będą odpowiednio niższe 75 100 125 Q
Regulowanie cen subwencja do zakupów danego dobra Powód stosowania rodzajowy rząd dotuje określone rodzaje konsumpcji, żeby zachęcić do określonych zakupów (rodzajów konsumpcji lub produkcji) i zachowań konsumentów lub producentów np. dotacje do usług opiekuńczych dla dzieci żłobków, przedszkoli mają na celu tworzenie zachęt do tworzenia większych rodzin (większej dzietności), do lepszego przygotowania dzieci do podjęcia nauki szkolnej dotacje do kosztów zakupu nowych technologii mają zachęcić producentów do jej szerszego wdrażania cel dochodowy poprzez obniżenie kosztów zakupów uczynienie zakupów dostępnymi dla niskozamożnych np. dotacje do usług opiekuńczych dla dzieci żłobków, przedszkoli pozwalają na korzystnie z nich przez niezamożne rodziny Skutki niższe ceny większa produkcja i konsumpcja wyższe dochody producentów dotacje w przeciwieństwie do cen maksymalnych lub nakazów produkcji zapewniają zgodność między chęciami kupowania (popytem) i produkowania (podażą) Kto korzysta z dotacji zwykle częściowo producenci, częściowo konsumenci tym więcej producenci, im mniej elastyczny jest popyt (krzywa bardziej stromo położona, tym więcej konsumenci, im popyt bardziej elastyczny (krzywa bardziej stroma) skrajnie: tylko konsumenci (przejmują całą dotację, płacąc niższe ceny), kiedy popyt doskonale sztywny (krzywa pionowa) tylko producenci, kiedy popyt doskonale elastyczny, bo więcej produkują i sprzedają (krzywa pozioma)
Elastyczność definicja Elastyczność mierzy się w celu badania wpływu zmiany różnych czynników (x 1, x 2,..., x n ) na interesującą nas funkcję y. Elastyczność służy zatem do mierzenia reakcji zmiennej zależnej y na zmianę jednej ze zmiennych niezależnych (x 1, x 2,..., x n ). Można ją wyrazić w procentach mówi ona wtedy o ile % zmieni się wartość funkcji, jeśli ceteris paribus x k zmieni się o 1%
Elastyczność cenowa popytu Funkcja popytu na dane dobro zależność między wielkością żądaną a różnymi czynnikami: Ceną dobra ochodem Ceną dóbr substytucyjnych Ceną dóbr komplementarnych Preferencjami Q f ( p, Y, p, p,...) k s
Elastyczność cenowa popytu Elastyczność cenowa popytu pokazuje zatem, o ile % zmieni się wielkość żądana, jeśli cena zmieni się o 1% Q Q : p p (,0) Jeśli zatem np. elastyczność = 2, to oznacza, że wzrost ceny o 1% spowoduje spadek popytu o 2%
Elastyczność cenowa popytu przykład p p 2 =500 p 1 =400 F E S S Obliczmy elastyczność popytu w punkcie E: Zmiana p = 25% Zmiana Q = 6,25% Elastyczność = 0.25, zatem wzrost ceny o 10% spowoduje spadek popytu o 2,5% 750 800 Q
Elastyczność cenowa popytu, c.d. Tak naprawdę, gdy chcemy obliczyć punktową elastyczność, powinniśmy zastosować rachunek różniczkowy (w szczególności, gdy funkcja popytu nie jest liniowa): Q p Q p lim : Q p p Q p 0 1 Q 1 Q ( p) 1000 p 2 p 2 1 400 1 2 800 4
Elastyczność cenowa popytu, c.d. Gdy elastyczność cenowa popytu jest co do wartości bezwzględnej mniejsza od 1, mówimy, że popyt jest nieelastyczny. W skrajnym przypadku elastyczność może być równa 0 i wtedy mówimy, że popyt jest doskonale sztywny. Czy producentom opłaca się podnosić cenę, gdy popyt jest sztywny? Gdy elastyczność cenowa popytu jest co do wartości bezwzględnej większa od 1, mówimy, że popyt jest elastyczny. W skrajnym przypadku elastyczność może być nieskończona i wtedy mówimy, że popyt jest doskonale elastyczny. Czy producentom opłaca się podnosić cenę, gdy popyt jest doskonale elastyczny? Elastyczność równa jeden popyt jednostkowo elastyczny
Elastyczność popytu a nachylenie funkcji popytu p p 1 E > 1 E = 1 Q 1 E < 1 Q Nachylenie funkcji popytu nie jest tożsame z elastycznością popytu! Elastyczność mierzy relację względnych zmian p i Q a nie absolutnych!
Elastyczność popytu a nachylenie funkcji popytu 1400 1200 1000 800 600 p J H G F Elastyczność punktowa: E: E= (100/700):(200/600) = 3/7 F: E = (100/600):(200/800) = 2/3 G: E = (100/500):(200/1000) = 1 H: E = (100/400):(200/1200) = 3/2 E 300 400 500 600 700 Q
Elastyczność a przychody ze sprzedaży Wzrost ceny produktu prowadzi do spadku popytu Czy może się zdarzyć, że wzrost ceny spowoduje wzrost przychodów ze sprzedaży? Możliwe są trzy przypadki: Wzrost ceny spowoduje procentowo większy spadek popytu Wzrost ceny spowoduje procentowo mniejszy spadek popytu Wzrost ceny spowoduje procentowo taki sam spadek popytu Aby zatem odpowiedzieć na pytanie, czy wzrost ceny spowoduje wzrost przychodów ze sprzedaży, wystarczy znać elastyczność popytu
Elastyczność a przychody ze sprzedaży Jeśli popyt jest nieelastyczny, to zwiększanie ceny powoduje wzrost przychodów (należy zwiększać przychody poprzez ograniczanie sprzedaży i wzrost ceny przypadek monopolu) Jeśli popyt jest elastyczny, to zwiększanie ceny powoduje spadek przychodów (należy zwiększać przychody poprzez zwiększanie sprzedaży przypadek doskonałej konkurencji) Optymalna strategia cenowa: zwiększać cenę aż do osiągnięcia elastyczności = 1
Elastyczność a przychody ze sprzedaży p p 800 600 + F E 1400 1200 + J H 600 700 Q 300 400 Q a) Popyt nieelastyczny b) Popyt elastyczny
Elastyczność a przychody ze sprzedaży p 5 H 2 + G 200 500 Q a) Popyt jednostkowo elastyczny
Elastyczność krzyżowa popytu Jest to miara reakcji wielkości popytu na jedno dobro ( X ) na zmiany ceny drugiego dobra ( Y ) XY X X Q Q : p p Y Y
Elastyczność krzyżowa popytu: wnioski obra komplementarne charakteryzują się ujemną krzyżową elastycznością popytu obra substytucyjne charakteryzują się dodatnią krzyżową elastycznością popytu Zatem w naszym przykładzie, dobra X oraz Y są substytutami, zaś X oraz Z są komplementarne
Elastyczność dochodowa popytu Jest to miara reakcji nabywców (zmian wielkości popytu) na zmiany ich dochodów Współczynnik dochodowej elastyczności popytu: Y Q Q X X : Y Y
Elastyczność dochodowa popytu Elastyczność dochodowa popytu pozwala na podział dóbr na następujące kategorie: dobra normalne dobra, na które popyt rośnie wraz ze wzrostem dochodów (dodatnia elastyczność dochodowa) dobra pierwszej potrzeby dobra, na które popyt rośnie mniej niż proporcjonalnie względem wzrostu dochodów (dodatnia elastyczność dochodowa, ale mniejsza od 1) prawo Engla dobra luksusowe dobra, na które popyt rośnie bardziej niż proporcjonalnie względem wzrostu dochodów (dodatnia elastyczność dochodowa, ale większa od 1) dobra niższego rzędu dobra, na które popyt maleje przy wzroście dochodów (ujemna elastyczność dochodowa)
Elastyczność popytu a podatki Znajomość elastyczności popytu pozwala ocenić skutki różnego rodzaju polityk na zmiany równowagi rynkowej, np. skutki opodatkowania Rządy mają tendencję do większego obciążania podatkami tych towarów, na które popyt jest względnie sztywny. Generuje to duże wpływy do budżetu i nie ogranicza za bardzo konsumpcji (alkohol, papierosy, paliwa,...) Sprzedawcy ustalają wyższe ceny, gdy popyt na ich dobra jest względnie sztywny
Koniec wykładu 2