Załącznik nr 4 do Opisu Produktu Finalnego Opis metodologii opracowania narzędzi (testy formularze) zastosowanych w Modelu 1
Niniejsze opracowanie zawiera informacje na temat kluczowych etapów tworzenia trzech narzędzi diagnostycznych stosowanych w ramach aplikacji Life Design 50+. Poszczególne kroki odnoszą się do: stworzenia założeń teoretycznych, przyjęcia zasad konstrukcji danego narzędzia, pracy nad jednostkami testowymi oraz weryfikacji trafności treściowej (zgodność treści pozycji testowych z definicją badanej cechy). 1. Test Gotowość do prowadzenia własnej firmy W toku dyskusji ekspertów na temat czynników istotnych z perspektywy preinkubacji przedsiębiorczości osób w wieku 50+ ustalono, że punktem wyjścia jest aspekt motywacyjny. Chęć do założenia własnej firmy nie jest zjawiskiem jednorodnym. Jest wiele powodów decydowania się na pracę na własną rękę. Jednakże niezależnie od pierwotnej przyczyny, istotne jest, aby doradca zawodowy w pracy z potencjalnym przedsiębiorcą, określił jego gotowości do prowadzenia własnej firmy. Niska lub umiarkowana gotowość do zostania przedsiębiorcą nie kończy procesu preinkubacji. Wskazuje jednak na inny kierunek prac z osobą radzącą się aniżeli miałoby to miejsce w sytuacji, gdy gotowość do prowadzenia własnej firmy byłaby bardzo wysoka. Narzędzie badające gotowość do prowadzenia własnej firmy może być również wykorzystane w procesie doradczym do celów ewaluacyjnych przebieg dotychczasowych prac z klientem. Wskazane jest, aby osoba radząca się po zakończeniu każdego z trzech etapów pracy doradczej w ramach aplikacji LD50+ poddawana była monitoringowi gotowości do zostania przedsiębiorcą. 1.1. Założenia teoretyczne W efekcie dyskusji podczas roboczych spotkań ekspertów z zakresu przedsiębiorczości, rynku pracy, zarządzania zasobami ludzkimi oraz doradztwa zawodowego ustalono, że na ogólną gotowość do rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej składają się trzy aspekty: 1) Dojrzałość pomysłu na biznes (POMYSŁ) - 2
przekonanie do pomysłu, poziom zaawansowania pomysłu oraz wiara w sukces pomysłu, 2) Silna motywacja (MOTYWACJA) - dążenie do niezależności, chęć realizacji własnych pasji, napęd do działania oraz 3) Wiara w sukces (SUKCES) - przekonanie o posiadaniu kompetencji potrzebnych do prowadzenia własnej firmy (por. schemat 1). Schemat 1. Trzy komponenty gotowości do podjęcia działalności gospodarczej. Źródło: opracowanie własne. Przyjęto, że wszystkie trzy aspekty są dynamiczne i stanowią określony stan emocjonalny osoby stymulujący do podejmowania działań przedsiębiorczych. Warto podkreślić, że istotnym komponentem wszystkich trzech aspektów jest samoocena potencjalnych użytkowników aplikacji Life Design 50+. 1.2. Konstrukcja narzędzia W kolejnym kroku ustalono, że skala gotowości do prowadzenia własnej firmy zbudowana będzie z pytań z dwoma kategoriami odpowiedzi, gdzie tylko jedna z nich będzie zgodna z kluczem czyli będzie wskazywała na wysoki poziom dojrzałości pomysłu, motywacji osiągnięć lub wiary na sukces. Wynikiem badania jest suma 3
punktów z odpowiedzi na wszystkie pytania wynik ogólny. Ponadto obliczone zostają sumy punktów z odpowiedzi na pytania przypisane do każdego z trzech aspektów gotowości do prowadzenia własnej firmy. Doradca zawodowy analizuje zarówno odpowiedzi z podziałem na poszczególne aspekty, jak i wynik ogólny. 1.3. Przebieg prac nad jednostkami testowymi W początkowej fazie pracy nad narzędziem opracowano zestaw 15 pytań (po 5 na każdy z badanych aspektów: Pomysł, Motywacja, Sukces). Tak przygotowany kwestionariusz poddano dyskusji podczas Panelu Ekspertów, z udziałem ponad 20 osób reprezentujących doradców zawodowych, grupę osób w wieku 50+ oraz ekspertów uczestniczących w tworzeniu narzędzia. W efekcie dyskusji zrezygnowano z dwóch pytań oraz skorygowano treść kolejnych trzech. Na miejsce odrzuconych pytań stworzono nowe, bardziej pasujące do definicji badanych aspektów. Poprawiona wersja kwestionariusza została przekazana tzw. sędziom kompetentnym procedurę tę opisano w kolejnym punkcie. 1.4. Ustalenie trafności treściowej narzędzia W celu ustalenia trafności treściowej pozycji testowych poproszono siedmiu sędziów kompetentnych o ocenę na 5-stopniowej skali na ile każde pytanie pozwala zbadać gotowość osoby badanej do prowadzenie własnej firmy w odniesieniu do trzech badanych aspektów. Uzyskane wyniki pozwoliły na potwierdzenie wysokiej trafności 14-tu stworzonych pytań (średnie oceny sędziów wahały się od 4,0 do 5,0). W przypadku jednego pytania, które uzyskało nieco niższą notę (średnia ocena sędziów kompetentnych wyniosła 3,7), zmodyfikowano treść odpowiedzi podczas roboczego spotkania ekspertów. 1.5. Opracowanie ostatecznej wersji narzędzia 4
Po zaprezentowaniu podczas roboczego spotkania ekspertów wyników ocen sędziów kompetentnych oraz po skorygowaniu treści jednego pytania, opracowano ostateczną wersję narzędzia, składającego się z 15 pytań. Równolegle opracowano opisy wyników uzyskiwanych w zakresie każdego z trzech badanych aspektów. 1.6. Wnioski po okresie testowania W ramach projektu Dojrzała przedsiębiorczość zorganizowano dwa warsztaty (panele ekspertów), podczas których uczestnicy kończący program wypowiadali się na różne tematy związane z przebiegiem działań rozwojowych. Jednym z poruszanych zagadnień były doświadczenia z kwestionariuszami samoceny, wykonywanymi za pośrednictwem aplikacji Life Design50+. W przypadku kwestionariusza Gotowość do prowadzenia własnej firmy uczestnicy wskazywali, że zastosowana metoda - wymuszonego wyboru - powodowała, że udzielanie odpowiedzi niekiedy sprawiało trudności. Konieczność jednoznacznego opowiedzenia się po którejś z opcji stanowiło wyzwanie szczególnie dla osób, które wcześniej w ogóle nie rozważały założenia własnej firmy. Również doradcy zawodowi, analizujący wraz z uczestnikami wyniki kwestionariusza sygnalizowali, że w przypadku kilku pytań osobom badanym trudno było wybrać jedną z opcji ponieważ z żadną z wymienionych się nie identyfikowały. Niezależnie od sygnalizowanych trudności, w opinii uczestników uzyskane wyniki trafnie odzwierciedlały ich nastawienie do prowadzenia własnego biznesu. W rezultacie przeprowadzonych paneli ekspertów, autorzy kwestionariusza ponownie zweryfikowali treść kłopotliwych pytań i wprowadzali kilka zmian w ich treści. 2. Hierarchia wartości zawodowych Wartości zawodowe mówią nam o tym, co jest ważne dla człowieka w pracy, aby była ona dla niego źródłem satysfakcji, a także, aby była wykonywane w sposób efektywny. Zatem kluczowym wydaje się uwzględnienie wartości zawodowych w procesie preinkubacji przedsiębiorczości osób 50+. Idealną sytuacją jest, gdy osoby radzące się cenią sobie atrybuty pracy charakterystyczne dla prowadzenia własnej działalności gospodarczej (np. praca na własną rękę, możliwość tworzenia produktów i 5
usług, uzależnienie swojego wynagrodzenia od powodzenia przedsięwzięcia, za które się w pełni odpowiada). Niemiej jednak, zgodnie z założeniem projektu Dojrzała przedsiębiorczość - innowacyjny model preinkubacji przedsiębiorczej osób 50+, żadna z dominujących wartości zawodowych nie dyskwalifikuje osoby jako potencjalnego przedsiębiorcy. Jednocześnie poznanie, czym kierują się osoby w wyborze zadań i w ocenie warunków pracy, jest ważne z perspektywy doboru metod i kierunku pracy w procesie preinkubacji przedsiębiorczości. 2.1. Założenia teoretyczne Punktem wyjścia do opracowania narzędzia badającego hierarchię wartości zawodowych była koncepcja Kotwic Kariery E. Scheina 1. Autor ten w swoich badaniach potwierdził istnienie pięciu kategorii wartości, których nasilenie wskazuje na preferencje osób co do treści i formy wykonywanej pracy. Zidentyfikowano następujące wartości: Profesjonalizm, Zarządzanie, Autonomia i niezależność, Bezpieczeństwo i stabilizacja oraz Przedsiębiorczość (por. schemat 2). Schemat 2. Wartości zawodowe. Autonomia i niezależność Bezpieczeństwo i stabilizacja Profesjonalizm Przedsiębiorczość Zarządzanie Źródło: opracowanie własne. 1 por. Paszkowska-Rogacz A. (2009), Doradztwo zawodowe. Wybrane metody badań, Warszawa, Dyfin. 6
Wynik badania powinien wskazać, która w wymienionych wartości jest najważniejsza dla osoby wypełniającej test. Dodatkowo, istotnym z perspektywy celu zastosowania tego narzędzia w procesie preinkubacji przedsiębiorczości będzie analiza miejsca w hierarchii, jakie zajmuje u osoby badanej wartość Przedsiębiorczość. 2.2. Konstrukcja narzędzia Z racji na przedmiot badania (hierarchia wartości) ustalono, że narzędzie będzie miało charakter skali wymuszonego wyboru. Osoba badana będzie wielokrotnie proszona o dokonanie wyboru pomiędzy dwoma opisami warunków pracy, które mogą być dla niej istotne. Każdy z opisów jest ilustracją jednej z pięciu wartości. O pozycji w hierarchii będzie decydowała liczba wskazań na stwierdzenia opisujące daną wartość. 2.3. Przebieg prac nad jednostkami testowymi Pierwszym krokiem w stworzeniu jednostek testowych było opracowanie dla każdej wartości listy stwierdzeń opisujących aspekty pracy, które są ważne dla osób, u których dominuje dana wartość. Dla każdej wartości stworzono po cztery takie stwierdzenia. Następnie ustalono trafność treściową każdego stwierdzenia metodą sędziów kompetentnych. Na końcu połączono stwierdzenia w pary tak, aby każda para pozwalała na wybór pomiędzy dwiema wartościami. Ponadto pary stwierdzeń zbudowano tak, aby każda wartość była zestawiona z każdą z pozostałych wartości. W efekcie skala zbudowana została z 20 par stwierdzeń. 2.4. Ustalenie trafności treściowej narzędzia W celu ustalenia trafności treściowej stwierdzeń wykorzystanych do zbudowania pozycji testowych poproszono siedmiu sędziów kompetentnych o ocenę na 5-stopniowej skali na ile każde stwierdzenie opisuje osoby, dla których dana wartość jest kluczowa dla komfortowej pracy. Uzyskane wyniki pozwoliły na potwierdzenie 7
wysokiej trafności 19-tu zaproponowanych stwierdzeń (średnie oceny sędziów wahały się od 4,6 do 5,0). W przypadku jednego stwierdzenia ( Mieć spokój w pracy ) uzyskało nieco niższą notę - średnia ocena sędziów kompetentnych wyniosła 3,7. Podczas roboczego spotkania ekspertów uznano jednak, że stwierdzenie to jest ważne dla wartości, którą opisuje, czyli Bezpieczeństwo i stabilizacja. Zadecydowano więc o pozostawieniu tego stwierdzenia w ostatecznej wersji skali. 2.5. Opracowanie ostatecznej wersji narzędzia Ostateczna wersja narzędzia do badania hierarchii wartości zawodowych zbudowana jest z 20 par stwierdzeń. Każda wartość reprezentowana jest przez cztery stwierdzenia. Osoba badana może nie wybrać danej wartości ani razu wówczas otrzymuje zero punktów. Za każde wskazanie na stwierdzenie opisujące daną wartość osoba wypełniająca test otrzymuje jeden punkt. Na szczycie hierarchii umieszczana jest wartość, która uzyskała największą liczbę punktów, czyli najczęściej była wskazywana przez osobę badaną. 2.6. Wnioski po okresie testowania Opinie uczestników projektów na temat wypełniania skali oraz uzyskanych wyników były pozytywne. Również doradcy zawodowi, pracujący z uczestnikami projektu, uznali narzędzie za przydatne w pracy doradczej i jednocześnie nie zgłaszali do jego konstrukcji uwag. 3. Samoocena Kompetencji Przedsiębiorczych Realny poziom opanowania kompetencji, jak i samoocena w tym zakresie są istotnymi czynnikami determinującymi powodzenie w realizacji zadań. Dla każdej aktywności zawodowej można zidentyfikować kompetencje, które są dla niej kluczowe. Również w przypadku przedsiębiorczości istnieje zakres dyspozycji sprzyjający w osiągnięciu sukcesu. Z perspektywy procesu preinkubacji przedsiębiorczości osób 50+ 8
ważne jest przede wszystkim stworzenie profilu kompetencyjnego, zawierającego informacje o tym, jakie kompetencje są kluczowe z perspektywy prowadzenia własnej firmy. Ponadto w procesie preinkubacji przedsiębiorczości niezbędne jest narzędzie pozwalające na zidentyfikowanie u osób radzących się ich mocnych stron oraz obszarów do rozwoju. Narzędzie to będzie pełniło bardzo ważną role w planowaniu przebiegu i kierunku pracy doradczej oraz szkoleniowej z potencjalnymi przedsiębiorcami. 3.1. Założenia teoretyczne W projektowaniu kwestionariusza samooceny przyjęto, że kompetencje przedsiębiorcze to wiedza praktyczna, umiejętności oraz gotowość do zachowania się w sposób sprzyjający osiągnięciu sukcesu w prowadzeniu własnej firmy. Kompetencje te przejawiają się w konkretnych działaniach (zachowaniu) sprzyjających osiągnieciu wyznaczonych celów. Dzięki temu kompetencje są obserwowalne i łatwo poddające się pomiarowi. Przyjęto również, że kompetencje odnoszą się do tych właściwości człowieka, które podlegają zamianie, czyli można się ich nauczyć. Ostatnim kryterium uznania konkretnej dyspozycji za kompetencję jest jej transferowalność. Oznacza to, że poszczególne kompetencje nie są przypisane wyłącznie do jednej grupy zadań ta sama kompetencja może być wykorzystywana w różnych zadaniach. Identyfikacja kompetencji przedsiębiorczych na potrzeby stworzenia kwestionariusza samooceny przebiegała w następujących etapach: 1. Analiza dotychczasowych wyników badań nad cechami sprzyjającymi przedsiębiorczości 2. 2. Zogniskowany wywiad grupowy (grupa fokusowa). Warsztat zorganizowany podczas pierwszego Panelu Ekspertów z udziałem doradców zawodowych, osób w wieku 50+ oraz ekspertów z zakresu przedsiębiorczości. Podczas warsztatu niezależnie, w dwóch zespołach wypracowano kryteria (cechy), jakimi powinny się charakteryzować osoby w wieku powyżej 50 r.ż. zakładające własną działalność gospodarczą. Podczas warsztatu dyskutowano również 2 por. Łaguna M. (2010), Przekonania na własny temat i aktywność celowa. Badania nad przedsiębiorczością, Gdańsk, GWP. 9
najważniejsze bariery przedsiębiorczości w tej grupie wiekowej. Następnie podczas wspólnej dyskusji wybrano te właściwości (cechy, umiejętności), które powtarzały się najczęściej w obu grupach, a także spełniały kryterium rozwijalności koncentrowano się wyłącznie na tych aspektach, które można zmienić i doskonalić. Na podstawie wyników dyskusji uczestników grupy fokusowej opracowano zestaw kompetencji wraz z propozycją wskaźników behawioralnych, czyli zachowań, po których można poznać, że dana kompetencja jest przejawiana. 3. Badanie trafności metodą sędziów kompetentnych. Zadaniem sędziów (ekspertów zaangażowanych w pracę przy projekcie) było ocenienie na pięciopunktowej skali na ile zaproponowane stwierdzenia trafnie opisywały zidentyfikowane podczas wcześniejszego etapu kompetencje oraz na ile posiadanie poszczególnych kompetencji (przejawianie zachowań opisujących te kompetencje) jest ważne przy zakładaniu i prowadzeniu działalności gospodarczej. Dodatkowo sędziowie mogli wskazać inne kompetencje (nie ujęte w zestawie), które ich zdaniem są kluczowe z perspektywy zakładania i prowadzenia własnej firmy przez osoby 50+. W efekcie przyjęto wszystkie kompetencje i większość opisujących je zachowań oraz zaproponowane trzy nowe kryteria. 4. Dyskusja moderowana. Gotowy do zastosowania w projekcie zestaw kompetencji przedsiębiorczych opracowano podczas dyskusji moderowanej podczas jednego z Roboczych Spotkań Ekspertów. Podczas spotkania zweryfikowano nazwy, definicje oraz wskaźniki behawioralne opracowanych kompetencji. Tak opracowany materiał stał się podstawą do stworzenia kwestionariusza samooceny kompetencji przedsiębiorczych. 5. Weryfikacja opisów kompetencji przedsiębiorczych na podstawie doświadczeń z ich wykorzystywaniem. Na podstawie doświadczeń doradców zawodowych, pracujących z uczestnikami projektu Dojrzała przedsiębiorczość wprowadzono zmiany w nazwach oraz opisach kompetencji tak, aby ułatwić ich zrozumienie. Ostateczną wersję Piramidy Kompetencji Przedsiębiorczych prezentuje Schemat 1. 10
Schemat 3. Piramida Kompetencji Przedsiębiorczych. Źródło: opracowanie własne. Kompetencje biznesowe: Nastawienie przedsiębiorcze Umiejętności sprzedażowe Budowanie relacji biznesowych Kultura i etyka w biznesie Kompetencje społeczne: Asertywność Komunikatywność Kompetencje osobiste: Radzenie sobie z niepewnością Organizacja pracy Kompetencje techniczne i specjalistyczne: Zakładanie i prowadzenie działalności biznesowej Obsługa komputera i urządzeń biurowych Piramida Kompetencji Przedsiębiorczych zbudowana jest z czterech kategorii, na które składa się łącznie 10 kompetencji. Pierwsza grupa, stanowiąca fundament piramidy, to kompetencje osobista (Radzenie sobie z niepewnością oraz Organizację pracy). Druga grupa, stanowiąca również podstawę piramidy to kompetencje techniczne (Zakładanie i prowadzenie działalności biznesowej oraz Obsługa komputera i urządzeń biurowych). Trzecia grupa, stanowiąca rdzeń piramidy to kompetencje społeczne (Asertywność, Komunikatywność). Ostatnia grupa, stanowiąca wierzchołek piramidy to kompetencje biznesowe (Nastawienie przedsiębiorcze, Umiejętności sprzedażowe, Budowanie relacji biznesowych, Kultura i etyka w biznesie). 3.2. Konstrukcja narzędzia Do badania poziomu opanowania kluczowych z perspektywy przedsiębiorczości kompetencji zastosowano kwestionariusz samooceny. Jednym z celów tego narzędzia jest zakomunikowanie osobom badanym wymagań kompetencyjnych stawianych przedsiębiorcom. Drugim, równie ważnym celem, jest określenie, w zakresie których z kompetencji osoba badana czuje się mocna, a w zakresie których dostrzega obszary wymagające rozwoju. Dlatego zdecydowano się na stworzenie kwestionariusza 11
zbudowanego z listy stwierdzeń opisujących konkretne aspekty kompetentnego działania (zachowania). Każde zachowanie przypisane jest jednej z 10 kompetencji. Zadaniem osoby badanej jest oszacowanie przy każdym opisie zachowania, czy stanowi to jej mocną, czy słabą stronę oraz czy dostrzega w tym zakresie potrzebę doskonalenia, czy nie. Ważną cechą takiego kwestionariusza jest jego deklaratywny i samoopisowy charakter. Wynik uzyskany dzięki badaniu nie obrazuje na jakim poziomie osoba badana, w porównaniu do innych osób, prezentuje poziom określonych kompetencji. Dostarcza jedynie informacji, które z wymaganych kompetencji stanowią dla osoby badanej priorytet rozwojowy. 3.3. Przebieg prac nad jednostkami testowymi W pierwszym etapie tworzenia jednostek testowych (opisów zachowań wskazujących na posiadanie badanych kompetencji na wysokim poziomie) było opracowanie listy stwierdzeń dla każdej kompetencji zgodnych z jej definicją. W kolejnym kroku zbadaną trafność treściową poszczególnych jednostek testowych metoda sędziów kompetentnych (zob. punkt 3.4). Ostatecznie do kwestionariusza wybrano po pięć opisów zachowań dla każdej badanej kompetencji, które to opisy charakteryzowały się najwyższą oceną trafności. 3.4. Ustalenie trafności treściowej narzędzia W celu ustalenia trafności treściowej stwierdzeń wykorzystanych do zbudowania pozycji testowych poproszono siedmiu sędziów kompetentnych o ocenę na 5-stopniowej skali na ile każde stwierdzenie opisuje osoby przejawiające daną kompetencję na wysokim poziomie. W przypadku stwierdzeń opracowanych dla ośmiu kompetencji odnotowano bardzo wysokie średnie oceny trafności (od 4,1 do 5,0). W przypadku kompetencji Kultura i etyka w biznesie oraz Zakładanie i prowadzenie działalności biznesowej odnotowano przy pojedynczych stwierdzeniach oceny trafności poniżej 4,0. Stwierdzenia te były przedmiotem dyskusji podczas roboczego spotkania ekspertów, w wyniku których istotnie je zmodyfikowano. 12
3.5. Opracowanie ostatecznej wersji narzędzia Do ostatecznej wersji kwestionariusza samooceny kompetencji przedsiębiorczych wybrano po pięć stwierdzeń dla każdej badanej kompetencji, odznaczających się najwyższą oceną trafności. W przypadku sześciu stwierdzeń wprowadzono istotne korekty tak, aby bardziej dostosować ich treść do przyjętych definicji kompetencji. W efekcie, narzędzie składa się z 50 opisów zachowań. 3.6. Wnioski po okresie testowania Opinie uczestników projektów na temat wypełniania kwestionariusza oraz uzyskanych wyników były pozytywne. Również doradcy zawodowi, pracujący z uczestnikami projektu, uznali narzędzie za przydatne w pracy doradczej. Niemniej jednak proces preinkubacji przedsiębiorczości zakłada, że na pewnym etapie pracy z doradcą klient może zdecydować, że nie będzie zakładał firmy, tylko skoncentruje się na poszukiwaniu pracy etatowej. Samoocena kompetencji przedsiębiorczych ma natomiast znaczenie w pracy z osobami, które planują założenie własnej działalności gospodarczej lub przynajmniej nie wykluczają takiej opcji. Ustalono więc, że tylko w tej grupie osób rekomendowane będzie wypełnienie kwestionariusza. 4. Końcowe rekomendacje Opracowane narzędzia nie mają charakteru normatywnego, czyli nie jest możliwe porównywanie wyników osób pomiędzy sobą, a także nie można ocenić wysokości uzyskanych rezultatów względem grupy odniesienia (np. osób 50+ lub przedsiębiorców). W aktualnej wersji narzędzia te przeznaczone są do indywidualnej pracy z klientem - uzyskane wyniki pełnią funkcję inspirującą do rozmowy pomiędzy osobą badaną a doradcą zawodowym. Wskazane jest w miarę zbierania kolejnych wyników badań przeanalizowanie narzędzi pod względem standardowych parametrów psychometrycznych (rzetelność, trafność) oraz opracowanie norm pozwalające na szersze zastosowanie nowych narzędzi. 13