WSPIERANIE AKTYWNOŚCI SPOŁECZNEJ I OBYWATELSKIEJ MŁODZIEŻY poradnik dla nauczycieli www.wroclaw.pl
Wprowadzenie Niezwykle cieszy, że coraz bardziej w Polsce rośnie znaczenie edukacji pozaformalnej młodzieży i świadomość, że bez uczenia młodych ludzi zaangażowania społecznego i obywatelskiego nie da się rozwijać społeczeństwa obywatelskiego, to znaczy społeczeństwa świadomych, aktywnych i współpracujących ze sobą obywateli. Zadanie wspierania aktywności młodych Polaków wymaga ze strony dorosłych kompetencji, czasu i życzliwości dla młodzieży. Wspieraniu tego pierwszego służy właśnie ta publikacja, kierowana do nauczycieli, którzy mają olbrzymią szansę włączać w zakres swojej misji edukację obywatelską. Na kolejnych stronach pragnę Państwu powiedzieć o tym, czym edukacja obywatelska jest, jakimi narzędziami możemy ją realizować i jaka jest w tym rola dorosłych. Mam nadzieję, że ta lektura zachęci Państwa do uczenia młodych ludzi aktywności społecznej i wesprze w tym niełatwym, ale i ogromnie pasjonującym zadaniu. Tej właśnie pasji i satysfakcji z sukcesów uczniów życzę Państwu najbardziej! Paweł Dębek Instytut Edukacji Społecznej
SPIS TREŚCI Edukacja obywatelska 4 Budżety obywatelskie 5 Zarządzanie projektem 9 Projekty młodych 13 Rola nauczyciela 14 Jak zachęcać młodych do aktywności? 16 Dobre praktyki 18 FAQ 19 O Instytucie Edukacji Społecznej 21
Edukacja obywatelska Jeśli chcemy, żeby obywatele w Polsce: aktywnie uczestniczyli w życiu społecznym rozumieli co się dzieje w sferze publicznej świadomie korzystali ze swoich praw wyborczych mieli poczucie wpływu i odpowiedzialności za to co wspólne budowali otwarte i przyjazne relacje między sobą umiejętnie angażowali się, kiedy istnieje potrzeba pomocy i wsparcia potra li nazywać, wyrażać i brać odpowiedzialność za swoje potrzeby efektywnie ze sobą współpracowali, dla realizacji wspólnych celów rozstrzygali konstruktywnie spory, kon ikty i różnice mieli poczucie bycia wspólnotą i za tę wspólnotę brali nieustająco odpowiedzialność to musimy nauczyć się tego sami i uczyć tego młodych ludzi. Uczenie tego jest właśnie edukacją obywatelską. Jest ona równie ważna w rozwoju człowieka, jak cała edukacja, która daje wiedzę o funkcjonowaniu świata, uczy rozwiązywać problemy, kształci umiejętności. Obok rozwoju zycznego, intelektualnego i emocjonalnego istnieje również rozwój społeczny młodego człowieka. I to od rozwoju społecznego zależy, w jaki sposób funkcjonujemy we wspólnocie, jakie mamy kompetencje, jak potra my brać odpowiedzialność za swoje potrzeby. A więc jakimi jesteśmy obywatelami. A od kompetencji poszczególnych obywateli zależy ostatecznie jakość całej wspólnoty. Edukacja obywatelska odgrywa tu kluczową rolę. Najlepsza edukacja to ta, która działa przez doświadczenie. Im szybciej młody człowiek będzie miał poczucie wpływu na swoje otoczenie i odpowiedzialności za swoje potrzeby oraz im lepiej będzie wyposażony w kompetencje, żeby z tego wpływu korzystać tym większą dojrzałość osiągnie jako obywatel. W edukacji obywatelskiej znaczenie mają trzy obszary: rodzina, szkoła i edukacja pozaformalna. Ta ostatnia to najlepsza okazja do rozwijania swoich kompetencji. Edukacja obywatelska jest czymś co się dzieje. Jeśli dajemy młodym ludziom wpływ na środowisko, w którym funkcjonują i wspieramy ich w zmienianiu go - oto jest najlepsza edukacja obywatelska. 4
Budżety obywatelskie Jednym z narzędzi wpływu obywateli na swoje otoczenie jest budżet obywatelski. We Wrocławiu działają dwa budżety obywatelskie. Jeden z nich jest wyjątkowo kierowany do młodzieży. Budżet obywatelski (inaczej: budżet partycypacyjny) - to proces, który umożliwia mieszkańcom dyskusję i bezpośredni wpływ na decyzje o przeznaczeniu części budżetu publicznego na przedsięwzięcia zgłoszone bezpośrednio przez obywateli. Historia budżetów partycypacyjnych sięga swoimi korzeniami lat '80. Pierwszy raz narzędzie takie zostało zastosowane w mieście Porto Alegre (Brazylia). Obecnie taka forma partycypacji stosowana jest w wielu krajach na całym świecie. Choć tematyka budżetów obywatelskich została wielokrotnie opisana przez naukowców, nie istnieje jeden powszechnie obowiązujący model budżetu partycypacyjnego. Wszystko zależy od tego, w jakim celu się go wprowadza i jakim celom ma służyć. Wrocławski Budżet Obywatelski (WBO) jest projektem nastawionym przede wszystkim na aktywizację mieszkańców. Urząd Miejski Wrocławia, dając mieszkańcom możliwość decydowania o ważnych dla nich inwestycjach, liczy na to, że wzmocni wśród Wrocławian postawy obywatelskie i współodpowiedzialność za miasto, pokaże mieszkańcom Wrocławia mechanizmy funkcjonowania miasta, lepiej pozna potrzeby Wrocławian. We Wrocławiu w roku 2013 zrealizowano pilotaż budżetu obywatelskiego. Na jego podstawie, biorąc pod uwagę liczne głosy mieszkańców, wypracowane zostały zasady, które stanowią podstawy projektu realizowanego w roku 2014. Ten proces polegający na współuczestnictwie mieszkańców w zarządzaniu miastem trwa a jego efektem są kolejne edycje WBO. Wrocławski budżet partycypacyjny ma za zadanie pobudzać do aktywności mieszkańców i w oparciu o ich zaangażowanie budować społeczeństwo obywatelskie i wzmacniać dialog pomiędzy wszystkimi stronami biorącym udział w projekcie WBO. źródło: www.wroclaw.pl/wroclawski-budzet-obywatelski 5
Wrocławski Budżet Obywatelski krok po kroku Zgłaszanie projektów przez osoby pełnoletnie na formularzu elektronicznym lub papierowym Wszystkie wysłane formularze zostają opublikowane na stronie gminy Wrocław Wery kacja propozycji pod kątem legalności i gospodarności Konsultacje z autorami pomysłu w celu naniesienia koniecznych zmian Po konsultacjach Wrocławska Rada ds. Budżetu Obywatelskiego przygotowuje listę projektów z pozytywną rekomendacją. Głosowanie na projekty przez mieszkańców Wrocławiagłos mają wyłącznie osoby pełnoletnie 6
Po podliczeniu głosów wyniki są podawane do publicznej wiadomości Do nansowanie dostają te projekty, które zebrały największą liczbę głosów Urząd miasta zajmuje się realizacją projektów Młodzieżowy Budżet Obywatelski Wrocławia Instytut Edukacji Społecznej oraz Urząd Miasta Wrocławia realizują od dwóch lat Młodzieżowy Budżet Obywatelski Wrocławia. Dzięki niemu można skorzystać ze środków publicznych na realizację autorskich projektów o charakterze edukacyjnym, kulturalnym, sportowym lub społecznym. Do udziału w Konkursie zapraszane są minimum 3-osobowe grupy nieformalne młodzieży w wieku do 21 roku życia mieszkającej i/lub uczącej się na terenie Wrocławia w szkołach gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. W ramach Młodzieżowego Budżetu Obywatelskiego Wrocławia każda z grup może ubiegać się o do nansowanie projektu w kwocie maksymalnej 1.000,00 złotych. Młodzieżowy Budżet Obywatelski Wrocławia to przede wszystkim wsparcie kreatywności, przedsiębiorczości i zaangażowania młodzieży w życie społeczności lokalnych. Jego podstawą są zatem innowacyjne i ważne z punktu widzenia młodych przedsięwzięcia. 7
W Młodzieżowym Budżecie Obywatelskim to nie pieniądze są najważniejsze. Realizacja każdego projektu wymaga ważnych umiejętności: diagnozowania lokalnych potrzeb, planowania i dobrej pracy zespołowej, umiejętności organizacyjnych. Te umiejętności każda z grup nieformalnych startujących w Konkursie będzie miała okazję trenować. Młodzieżowy Budżet Obywatelski Wrocławia to żywa lekcja przedsiębiorczości i obywatelskości dla młodych mieszkańców miasta. Szczegółowe zasady ubiegania się o grant, zrealizowane dotąd projekty oraz aktualne terminy dostępne są na stronie: www.mlodziezowybudzet.ies.org.pl Zatańcz z nami organizacja festynu rodzinnego w SP 44, w trakcie którego odbyły się: nauka tańca towarzyskiego, pokaz tańca towarzyskiego oraz wspólne tańce. Organizatorzy przewidzieli również konkurs plastyczny. Zdrowy Master Chef - podczas projektu młodzież z trzech świetlic środowiskowych brała udział we wspólnym gotowaniu zdrowych potraw z przygotowanych produktów. Każda z trzech grup poza poznaniem nowych gatunków warzyw i owoców miała okazję sprawdzić swoje siły w przygotowywaniu zdrowych i smacznych potraw. Puchar 6 gimnazjów szacunek dla przeciwnika czyni z Ciebie zawodnika Nawiązanie do Pucharu 6 Narodów. Promowanie wartości jakie niesie ze sobą gra w rugby, jedność, rozwój, zdrowie, dyscyplina, praca zespołowa, satysfakcja. 8
Zarządzanie projektem Podstawowym narzędziem realizacji swoich zamierzeń w budżetach obywatelskich jest projekt. Projekt to proces działań operacyjnych, który wykorzystując określone zasoby prowadzi w określonym czasie do zde niowanego celu. Istotne są więc tu pojęcia: czas, zasoby, działania, cel. Zarządzanie projektami składa się z dwóch podstawowych elementów: planowania pracy i pracy z planem. I to właśnie planowanie jest kluczowe z punktu widzenia sukcesu w osiągnięciu celu, jak również z punktu widzenia ilości czasu i energii, który należy włożyć w tę część projektu. Samo planowanie projektu należy zacząć od rozpoznania potrzeb, na które projekt ma odpowiedzieć. To od tego, czy projekt odpowiada na czyjeś potrzeby zależy jego powodzenie, a więc to, czy ludzie odpowiedzą na zaproszenie, zaangażują się i czy nalnie będą zadowoleni. Rzetelne i wiarygodne zbadanie zasadności realizacji pomysłu to fundament każdego planu. Można to zrobić dobierając narzędzia diagnozy społecznej adekwatne do skali i specy ki projektu. Są nimi na przykład: ankiety rozmowy dane statystyczne gotowe badania i raporty ewaluacja innych projektów Ważne, żeby to badanie potrzeb było rzetelne i realne, tzn. naprawdę odpowiedziało na pytanie kto i w jakim zakresie potrzebuje naszego pomysłu. Trzeba przy tym bardzo serio dopuścić możliwość, a czasami wręcz od niej wyjść, że tylko autorzy są zwolennikami swojego projektu, czyli przyjąć, że prawidłowo wykonana diagnoza może przynieść tezę, że tej wersji naszego projektu nie ma sensu realizować. Powstrzymanie, często pojawiającego się na początku entuzjazmu i zainwestowanie w porządne zbadanie zasadności realizacji projektu to dobra recepta na uniknięcie rozczarowania, zmarnowania czasu i innych zasobów, ale także okazja do precyzyjnego dopasowania pomysłu do rzeczywistości. Drugi krok w procedurze planowania projektu, to określenie wizji zmiany, którą projekt ma wprowadzić, czyli w jaki sposób zamierzamy rozwiązać zde niowany problem czy odpowiedzieć na potrzebę, którą nazwaliśmy w wyniku realizacji diagnozy. Zamierzenie to część, która nam mówi co się zmieni, co przyniesie, jakie korzyści da przeprowadzenie projektu. Inaczej mówiąc: po co ten projekt. 9
Krok trzeci: cele. Cele są przedłużeniem zamierzenia, mówią o tym, w jaki sposób, co robiąc zamierzamy je zrealizować. Cel ma spełniać kilka warunków. Musi być konkretny, a więc precyzyjnie opisywać to, co chcemy zorganizować. Ma być mierzalny, a więc tak sformułowany, aby można było policzyć konkretne elementy. Przy tej okazji musi być też określony w czasie, a więc jasno pokazywać kiedy zamierzmy go realizować. Musi być osiągalny, czyli jego wykonanie musi być realnie w zasięgu możliwości tych, którzy go planują. Cel więc jest szczegółowym opisem, co zamierzamy zrealizować w ramach projektu. Celów jest tyle, ile oddzielnych działań, które zamierzamy zorganizować dla osiągnięcia zamierzonej zmiany. Każdy z celów powinien spełniać kryteria SMART. Specy c Measurable Achievable Realistic Time bounded konkretny mierzalny osiągalny realistyczny określony w czasie Na kolejnym etapie planowania projektu na bazie celów de niujemy wszystkie elementy, które muszą zostać zorganizowane, aby każdy cel został wykonany. Np jeśli celem jest zorganizowanie koncertu, to koncert : składa się z takich elementów jak: scena, nagłośnienie, muzycy, publiczność, etc. Te elementy służą nam do zbudowania szczegółowego planu pracy. Każdy z nich rozkładamy na pojedyncze czynności, dopisujemy termin wykonania i osobę odpowiedzialną a następnie układamy w kolejności realizacji. Tak skonstruowany plan pracy to prosta ścieżka postępowania do realizacji celów. Kolejnym elementem planowania jest budżet projektu. Powinny się w nim znaleźć wszystkie rzeczy i usługi, które zostaną kupione w trakcie realizacji celów. Wszystkie one powinny więc w prosty sposób wynikać ze zde niowanych celów. Każda pozycja budżetu powinna być precyzyjnie skalkulowana, w na tyle przejrzysty sposób, aby kalkulacja ta była czytelna i pokazywała ile jednostek danej pozycji zamierzamy zakupić oraz na ile wyceniliśmy koszt jednostkowy. Czynności związane z realizacją budżetu, a więc zamówienia, zakupy i dostarczanie towarów i usług powinny mieć swoje miejsce w planie pracy. 10
I ostatni element planowania projektu (w dość uproszczonej wersji, ale taka jest w zupełności efektywna dla projektów młodzieżowych) to ewaluacja. Zarówno zamierzenie jak i cele powinny być mierzone w trakcie lub przynajmniej na końcu realizacji projektu wskaźnikami adekwatnymi do tego, jak zostały sformułowane. Również ewaluacja (tak samo jak wszystkie inne czynności, które mają być wykonane w ramach projektu) musi mieć swoje odzwierciedlenie w planie pracy. PRZYKŁAD Jeśli ideą projektu jest zorganizowanie koncertu charytatywnego, to w pierwszej kolejności należy upewnić się, kogo najchętniej posłuchaliby ci, dla których koncert chcemy zorganizować, kto ich zachęci do przyjścia, jaka jest najlepsza pora i miejsce na organizacje takiej imprezy, biorąc pod uwagę konkurencyjne wydarzenia. Szczegółowego rozpoznania wymaga też cel zbiórki charytatywnej. Jeśli np. chcemy wspomóc schronisko dla zwierząt, warto wcześniej je odwiedzić i ustalić jakiej pomocy potrzebuje, jakie są aktualne potrzeby. Informacje te będą przydatne w trakcie promocji wydarzenia i wobec pytań osób zainteresowanych pomocą. Warto też upewnić się, że ci którym chcemy pomóc, tej właśnie pomocy potrzebują. Zamierzeniem projektu będzie zatem wsparcie schroniska dla zwierząt poprzez przekazanie pieniędzy zebranych podczas koncertu. Konkretne cele mogą wyglądać następująco: 1) zorganizowanie 2 maja koncertu rockowego w hali koncertowej dla 300 osób, na którym zagra 5 zespołów, tworzonych przez licealistów 2) zebranie podczas koncertu i przekazanie 5000 zł schronisku dla zwierząt. Dla tak zde niowanych celów musimy zorganizować następujące elementy: halę koncertową ze sceną, nagłośnieniem, oświetleniem, zespoły, prowadzącego imprezę, wodę, publiczność (do tego będzie nam służyć promocja), puszki do zbierania pieniędzy. Z nich budujemy plan pracy (do tego dodajemy komunikację i kwestie ryzyk projektowych). Tworzymy budżet projektu, gdzie ustalamy, że potrzebujemy pieniądze na wynajem hali, zakup wody, druk plakatów - szczegółowo i realnie wyceniamy te elementy i konieczne zadania dokładamy do planu pracy. Na końcu sprawdzamy jak zwery kujemy wykonanie celów. Protokół przekazania środków da nam dowód, czy zebraliśmy zakładaną kwotę 5000 złotych, jakaś forma liczenia wchodzących potwierdzi 300 obecnych. I znowu wynikające z ewaluacji zadania nakładamy na plan pracy. Tak zaplanowany projekt możemy wdrażać. 11
Cykl projektu TWORZENIE SIĘ ZESPOŁU DIAGNOZA POTRZEB/PROBLEMU NADZÓR NAD PROJEKTEM FORMUŁOWANIE CELÓW PROJEKTU WYBÓR DZIAŁAŃ PROJEKTOWYCH USTALENIE HARMONOGRAMU PRAC USTALENIE BUDŻETU PROJEKTU GROMADZENIE ŚRODKÓW ROZPOCZĘCIE DZIAŁAŃ PROJEKTU I MONITORING ZAMKNIĘCIE I EWALUACJA PROJEKTU 12
Projekty młodych Siłą młodych jest świeżość spojrzenia i spontaniczna chęć działania. Stosowanie formalnych procedur zarządzania projektem z jednej strony nie powinno tej świeżości hamować, ale z drugiej strony dobrze jeśli ukierunkowują one spontaniczną energię na konsekwentną realizację celu. Wydaje się więc, że zaproponowany wyżej model planowania projektu spełnia oba te warunki. Aby realizacja projektów społecznych była dla młodych ludzi doświadczeniem rozwijającym, potrzebne jest spełnienie kilku warunków, wynikających z metodyki edukacji pozaformalnej. 1. Po pierwsze ważne jest aby działo się to w grupie rówieśniczej, w której osoba dorosła nie jest liderem czy częścią zespołu, ale daje wsparcie z zewnątrz (o czym więcej za moment). W ten sposób młodzi ludzie uczą się samodzielnie podejmować decyzje i ponosić ich konsekwencje, bez czego nie można się nauczyć pracy projektowej i działania społecznego. Uczą się również kluczowej umiejętności - pracy w zespole, komunikacji, rozwiązywania sytuacji spornych. 2. Po drugie rozwojowe będzie, aby przedmiotem projektów młodych ludzi były cele i idee im bliskie, przez nich rozumiane, tematy, które wynikają z ich codziennych doświadczeń i są dla nich ważne, a przede wszystkim samodzielnie przez nich wybrane. Tylko w ten sposób da się realnie zaangażować młodych ludzi - muszą być prawdziwie przekonani do tego, co robią i w co mają zainwestować swój wolny czas i energię. W ten sposób na końcu doświadczenia mogą połączyć swój wysiłek z osiągniętym rezultatem, a to jest kluczowe dla angażowania się w kolejne aktywności. 3. Specy ką działania młodych jest przewaga aktywności nad re eksją, która określa doświadczenie i pozwala się uczyć. Warto szczególnie zadbać o taką formę pracy, aby znalazło się tam miejsce na re eksje nad działaniem. Dbanie o to w przypadku początkujących grup powinno być rolą dorosłych moderatorów. Jest to szczególnie ważne w przypadku projektów młodzieżowych, bo dzięki temu młodzi uczą się na własnym doświadczeniu. Może to przybierać formę spotkań ewaluacyjnych, podsumowujących, gdzie analizuje się bieżącą sytuację projektu, omawia dotychczasowy przebieg i prognozuje, co się wydarzy w następnym etapie, bazując na planie pracy, ale odwołując się również do sfery relacji między uczestnikami i jakości komunikacji w zespole. Ze strony prowadzącego te spotkania moderatora wymaga to sporych kompetencji interpersonalnych, związanych z prowadzeniem procesu grupowego, mediacji i osobistych umiejętności komunikacyjnych. 13
4. Szczególnie ważnym elementem doświadczania młodych ludzi jest kwestia radzenia sobie z kryzysami. Często kryzysy, wynikające z działania w grupie, są pierwszymi tak poważnymi doświadczeniami w życiu nastoletnich ludzi i w związku z tym towarzyszy im nierzadko zaskoczenie, bezradność i co za tym idzie chęć wycofania się i przyjęcie strategii unikania. Natomiast sytuacja, w której nastolatki pokonują konstruktywnie kryzys i mają poczucie sprawstwa - potra być jednym z najważniejszych impulsów rozwojowych. Rola nauczyciela Jedną z kluczowych rzeczy, które na pierwszy rzut oka odróżniają edukację formalną w jej obecnym kształcie od edukacji pozaformalnej - jest rola nauczyciela. W edukacji pozaformalnej jest on nazywany trenerem, moderatorem, animatorem i kwestia nazewnictwa jest tu ważna, bo wskazuje na zupełnie inne zadania. Po pierwsze nauczyciel - animator nie przekazuje wiedzy w formie informacji, które trzeba zapamiętać, a stopień zapamiętania skontrolować. W edukacji pozaformalnej kluczowym pojęciem jest nauka przez doświadczenie. A więc to w procesie doświadczania a następnie niezbędnej re eksji nad tym doświadczeniem dochodzi do procesu zmiany, tzn. nabywania nowych umiejętności, przekształcania postaw, wykuwania przekonań czy budowania siatki wiedzy. I w tym procesie doświadczania animator ma za zadanie przede wszystkim pilnować jakości tego procesu, a więc tego, aby: doświadczenie było adekwatne do możliwości i zasobów po doświadczeniu następowała re eksja i aby była ona konstruktywna komunikacja między uczestnikami wspierała ich a nie utrudniała działanie uczestnicy byli wyposażeni w umiejętności i inne zasoby potrzebne do działania kryzysy były konstruktywnie rozwiązywane uczestnicy działali samodzielnie w granicach dopuszczalnej odpowiedzialności uczestnicy mieli poczucie pełnego sprawstwa i kontroli nad swoimi działaniami, ale również samodzielnie ponosili ich konsekwencje 14
Absolutnie kluczową sprawą jest to, aby to było doświadczenie młodych ludzi i aby to młodzi ludzie pracowali, działali i radzili sobie w tym doświadczeniu. Rola animatora polega na zaplanowaniu doświadczenia, aby było ono adekwatne do celu i możliwości uczestników, dostarczenie uczestnikom niezbędnych zasobów jeśli ich nie posiadają a następnie wyłącznie interweniowanie w sytuacjach, kiedy proces doświadczenia zostaje zakłócony. Ale również te interwencje powinny przede wszystkim wspierać uczestników w samodzielnym rozwiązaniu pojawiających się kryzysów, a nie wyręczanie ich w tym. Krótko mówiąc animator ma przede wszystkim powstrzymywać się od bezpośredniego działania i oddawać w ten sposób pole uczestnikom projektu, aby to oni zdobywali własne (jeszcze raz: własne!) doświadczenie. Im więcej odpowiedzialności i działania uczestników - tym lepiej. Trzeba oczywiście przyjąć w tym modelu, że nieosiągnięcie całkowite lub częściowe założonych celów nie jest błędem, porażką, lecz jest wpisane naturalnie w ten proces i stanowi okazję do uczenia się, poprawiania samego siebie. Jest to model najbliższy naturalnemu sposobowi uczenia się. Jedyną sytuacją, w której przejęcie większej lub pełnej odpowiedzialności przez animatora jest wskazane, to przekraczanie granic bezpieczeństwa uczestników, czy to zycznego czy emocjonalnego. Ale również i tutaj stopień interwencji powinien być adekwatny do poziomu zagrożenia. Zawsze więc warto sprawdzić najpierw, czy nie jest to sytuacja, w której uczestnicy są w stanie poradzić sobie samodzielnie. Owa dbałość o samodzielność uczestników jest podstawą edukacji pozaformalnej. A podstawową rolą animatora jest wspieranie młodych ludzi w tych momentach, w których brakuje im zasobów, ale poprzez dostarczanie zasobów a nie wyręczanie w wykonaniu zadania. 15
Jak zachęcać młodych do aktywności? W trakcie wielu warsztatów dla nauczycieli, animatorów, ale także rodziców spotykam się z pytaniem o to, w jaki sposób zachęcać młodych ludzi do aktywności. Istnieje kilka sposobów, ale przede wszystkim podstawową zasadą jest mądre zaangażowanie dorosłych. Bez tego wysiłku, pozostawieni sami sobie, młodzi ludzie nie będą odpowiedzialnymi, zaangażowanymi i kompetentnymi obywatelami - jakich zapewne byśmy sobie życzyli. 1. Po pierwsze w procesie aktywizacji młodzieży kluczowe jest modelowanie w myśl sentencji: jeśli chcesz kogoś zapalić, sam musisz płonąć. Nie da się inaczej uczyć młodych aktywności, niż pokazując im własną aktywność społeczną. Dotyczy to zarówno nauczycieli i osób pracujących z młodzieżą, ale przede wszystkim rodziców, jak również ogólnego klimatu społecznego, w którym wartość zaangażowania jest premiowana. 2. Po drugie o zaangażowanie i aktywność młodych trzeba dbać od początku ich rozwoju społecznego. W zakresie swoich możliwości realną podmiotowość powinny więc już mieć samorządy szkolne w szkołach podstawowych. I zakres tej podmiotowości powinien rosnąć na kolejnych szczeblach edukacji, proporcjonalnie do rozwoju młodych ludzi. 3. Po trzecie należy tworzyć dobre warunki do aktywności młodych. Jest to zapewne element, którego omówienie zasługuje na oddzielną publikację. W dużym skrócie jednak należy wymienić, że na dobre warunki do aktywności młodych składają się: zgoda dorosłych na delegowanie decyzji o wpływie na przestrzenie, w których młodzi funkcjonują jak szkoła, organizacja pozarządowa, lokalna przestrzeń osiedla i gminy korzystanie z narzędzi edukacji pozaformalnej do kształcenia kompetencji społecznych i obywatelskich tworzenie miejsc dedykowanych młodym ludziom w przestrzeni pozaszkolnej, jak młodzieżowe kluby, świetlice i wszelkiego rodzaju ośrodki prowadzone przez organizacje pozarządowe, gdzie młodzi ludzie mają największy wpływ na sposób ich funkcjonowania 16
działalność dorosłych, przygotowanych do pracy z młodzieżą, tzw. pracowników młodzieżowych, których zadaniem jest wspieranie rozwoju młodzieży, są to opiekunowie szkolnych samorządów, animatorzy wolontariatu, trenerzy, animatorzy lokalni; ważne jest aby byli oni właściwie wyszkoleni, mieli czas do pracy z młodymi ludźmi i, co oczywiście najważniejsze, lubili pracę z młodzieżą tworzenie szerokiej palety możliwości rozwoju pasji i zainteresowań młodych ludzi, tak aby każdy mógł odnaleźć swoje miejsce, zgodne z jego potrzebami i chęciami budowanie atrakcyjnej oferty czasu wolnego, opartej na potrzebach rozwojowych młodych ludzi, kontakcie w grupie rówieśniczej oraz zasadach bezpieczeństwa tworzenie programów szczególnego wsparcia dla tych młodych ludzi, których możliwości rozwojowe zostały z różnych przyczyn ograniczone i docieranie do nich metodami adekwatnymi dla ich środowiska, a więc np. poprzez streetworking, grupy socjoterapeutyczne, etc. 4. Po czwarte młodzi powinni być zapraszani do aktywności, która jest adekwatna do ich potrzeb rozwojowych, a więc przede wszystkim taka, której sens rozumieją, która daje im możliwość uczenia się nowych umiejętności i równocześnie frajdę i bycie w grupie rówieśniczej. 5. Po piąte dobrze jest jeśli aktywnością młodych zajmują się osoby dorosłe przygotowane do tego, zarówno pod względem wiedzy o rozwoju młodych ludzi i o metodyce edukacji pozaformalnej, ale przede wszystkim tacy, którzy posiadają umiejętność budowania dobrego kontaktu z młodymi ludźmi i animowania ich społecznej energii. Nic się nie dzieje samo. Wciąż więc aktualne jest zdanie, że takie będą rzeczypospolite, jakie młodzieży chowanie. Jeśli chcemy mieć aktywnych i zaangażowanych młodych ludzi, to wymaga to inwestycji w miejsca, które są im przyjazne, w projekty, które dają okazję do rozwoju i w ludzi, którzy będą z młodymi pracować. Ale też potrzebny jest dobry przykład świata dorosłych, który jasno musi pokazywać młodym: spójrzcie na nas, warto być aktywnym i zaangażowanym. 17
Dobre praktyki Najlepszym przykładem dobrej pracy z młodzieżą są oczywiście projekty samej młodzieży. Te realizowane w ramach Młodzieżowego Budżetu Obywatelskiego Wrocławia można znaleźć tutaj: www.mlodziezowybudzet.ies.org.pl Innymi agowymi projektami dla młodzieży, które Instytut Edukacji Społecznej realizuje jest animowanie młodzieżowych grup liderskich w lokalnych społecznościach Wrocławia i Oławy. Z jednej strony szkolimy młodych ludzi w zakresie umiejętności potrzebnych do działania społecznego - komunikacji, pracy w zespole, organizacji projektów, kierowania grupą - a z drugiej wspieramy ich własne samodzielne inicjatywy, z tym że wsparcie to opiera się na doradztwie i swoistej superwizji a nie na działaniach organizacyjnych. Efektem tych projektów były dziesiątki samodzielnych inicjatyw młodzieżowych o rozmaitych celach - kulturalnych, sportowych, edukacyjnych, charytatywnych. W ramach naszych działań prowadzimy też punkty konsultacyjne, otwarte dla młodych przestrzenie, w których mogą się spotkać z rówieśnikami, aby omówić organizację jakiegoś pomysłu, ale również otrzymać wsparcie doradcze od naszych konsultantów. Zorganizowaliśmy też wiele obozów szkoleniowych dla młodzieży, przeważnie w formule pięciodniowego wyjazdu, w czasie którego pracujemy treningowo nad umiejętnościami i rozwojem osobistym młodych ludzi, dając im okazję do uczenia się lepszego poznawania siebie i budowania bardziej satysfakcjonujących relacji z ludźmi. Waga tych doświadczeń rozwojowych dla nastolatków jest trudna do przecenienia. Naszą specjalnością jest praca z młodzieżą w kierunku aktywności społecznej. Najczęstszą formułą, w której to robimy jest warsztat. Szczególne znaczenie nadajemy rozwijaniu umiejętności interpersonalnych. A podstawową zasadą przy animowaniu energii młodych ludzi jest powstrzymywanie się od działania, tak aby jak najwięcej pola pozostawało do zagospodarowania pomysłami młodzieży. 18
FAQ Jakie umiejętności są potrzebne do pracy z młodzieżą? - Na pewno duże umiejętności interpersonalne, związane z budowaniem kontaktu, pracą z grupą, animowaniem działań młodzieżowych. Ważna jest też wiedza o potrzebach rozwojowych młodych ludzi i metodach edukacji pozaformalnej. Można się tego nauczyć w ramach specjalnych szkoleń, np. szkół trenerskich. W ramach prowadzonych przez nas szkół, szkolących do pracy z młodymi ludźmi, zwracamy również uwagę na ważny wymiar etyczny tej pracy. Jak w szkole uczyć młodych ludzi aktywności społecznej? Szkoła stwarza dużo możliwość do działań młodzieżowych. Najważniejszą formą dla nich jest samorząd, który mając kompetentnego opiekuna i otwartą dyrekcję szkoły - może być świetnym miejscem do rozwoju społecznego młodych ludzi. Przestrzenią do aktywności społecznej może być też klasa, w której młodzi ludzie biorą odpowiedzialność za relacje w grupie, działalność klasy, wydarzenia, w których chcą uczestniczyć. To z kolei wymaga mądrego prowadzenia ze strony wychowawcy. Innym obszarem jest wolontariat szkolny, wszelkie kółka zainteresowań, ale również bardzo ważna jest współpraca szkoły z organizacjami pozarządowymi, np. istnienie harcówek na terenie szkół czy uczestniczenie szkoły w rozmaitych projektach edukacji pozaformalnej. Ważne aby energia młodych ludzi, która może mieć bardzo rozmaite ukierunkowania, znalazła swoje ujście i aby było to w konstruktywnej formie przy życzliwym wsparciu dorosłych. Skąd czerpać wiedzę o dostępnych ofertach dla młodych ludzi? Obecnie coraz więcej jest możliwość angażowania się młodych ludzi w rozmaite projekty i organizacje. Dlatego tak ważne jest działanie systemów komunikacji młodzieżowej, które dystrybuują informacje o tym. Warto się rozejrzeć w swojej miejscowości, czy urzędnicy odpowiedzialni za współpracę z organizacjami pozarządowymi nie zbierają takich informacji. My polecamy newsletter portalu ngo.pl, wrocławskiego Centrum 3 Sektora, forum Stowarzyszenia Tratwa, ale przede wszystkim newsletter Instytutu Edukacji Społecznej, który kierujemy właśnie do osób pracujących z młodzieżą. 19
Jaka wielkość grupy młodzieżowej jest optymalna z punktu widzenia metod edukacji pozaformalnej? Grupa jest kluczowym narzędziem edukacji pozaformalnej. I dlatego z jednej strony musi być na tyle liczna, aby jej wewnętrzna dynamika dawała okazję do interakcji, stanowiła atrakcję dla młodych uczestników a z drugiej strony, aby jej liczebność nie utrudniała pojedynczemu uczestnikowi pola do aktywności i uczenia się. Optymalna wielkość grupy to 12-14 osób, ale dla potrzeb edukacyjnych można przyjąć rozpiętość od 8 do 16 uczestników Dlaczego warto uczyć młodych ludzi zarządzania projektami? Warto uczyć młodych ludzi, w jaki sposób skutecznie realizować swoje idee, zgodnie z zasadą, że nie wystarczy mieć pomysł, ale jeszcze warto potra ć zgodnie z nim zmieniać rzeczywistość. Zarządzanie projektem jest metodą do tego właśnie służącą i warto uczyć młodych ludzi, że planowanie, porządek, szacowanie, określanie potrzeb i de niowanie celów to ważne elementy na drodze do realizacji swoich zamierzeń. 20
Instytut Edukacji Społecznej think-tank pracy z młodzieżą Od 2001 roku w ponad 100 projektach zespół trenerów Instytutu przeprowadził 10 tysięcy godzin szkoleń i coachingu, nasi eksperci uczestniczyli w tworzeniu ważnych raportów i strategii dotyczących młodzieży, budowaliśmy regionalne i ogólnopolskie rozwiązania systemowe na rzecz ludzi młodych. działania z młodzieżą Przez ponad 10 lat prowadziliśmy wieloletnie programy wspierana aktywności młodych ludzi w społecznościach lokalnych Wrocławia i Oławy. Wdrożyliśmy we Wrocławiu pierwszy w Polsce młodzieżowy budżet obywatelski. Przeprowadziliśmy kilkanaście regionalnych programów szkolenia animatorów i liderów. Przeprowadziliśmy kilkaset warsztatów i treningów dla tysięcy młodych ludzi z zakresu umiejętności społecznych. Zorganizowaliśmy w Oławie 9 międzynarodowych konferencji Młodzi liderzy w społecznościach lokalnych. Wśród gości znaleźli się wybitni naukowcy, politycy, pracownicy młodzieżowi i młodzi ludzie z wielu krajów europejskich. Organizowaliśmy międzynarodowe spotkania młodzieży. Naszymi stałymi partnerami są liderzy angielskiego sektora pozarządowego z Herefordshire. zarządzanie komunikacją młodzieżową Inicjujemy procesy komunikacji w środowiskach lokalnych i regionalnych poprzez wdrażanie narzędzi zarządzania komunikacją i moderowanie przepływu informacji. Dzięki animacji lokalnego środowiska młodzieżowych liderów powstało Się dzieje w Oławie, system komunikacji młodzieżowej skupiający i angażujący młodych ludzi. Nasz zespół stworzył i prowadził portal fajnie.org dla młodzieży i organizacji z Dolnego Śląska. 21
szkolenie osób pracujących z młodzieżą Wiele lat pracy z grupami pozwoliło nam na wypracowanie autorskiej metodyki szkoleniowej. W oparciu o te doświadczenia prowadzimy innowacyjne i uznane programy szkolenia trenerów i coachów. W latach 2007 2011 przeprowadziliśmy 5 edycji Szkoły Młodych Trenerów dla osób, które stawiają pierwsze kroki w karierze trenerskiej. Wprowadzamy do Polski standardy zawodu pracownika młodzieżowego. Od 2010 roku realizujemy Polsko angielską Szkołę Trenerów Młodzieżowych, nowatorski w skali europejskiej międzynarodowy program szkolenia osób pracujących z młodzieżą w obszarze edukacji pozaformalnej. Wiosną 2015 roku rozpocznie się szósta, ostatnia edycja Szkoły. Na początku 2016 roku zaprezentujemy program Szkoły pracy z młodzieżą, skoncentrowanej na treningu kluczowych kompetencji. Prowadzimy superwizję grupową i indywidualną dla osób pracujących z młodzieżą. polityka młodzieżowa Jesteśmy inicjatorami i współautorami nowoczesnej polityki na rzecz młodzieży na szczeblu lokalnym, regionalnym i ogólnopolskim. Współuczestniczyliśmy w powołaniu i doradzaliśmy Komisji ds. Młodzieży Sejmiku Województwa Dolnośląskiego. Byliśmy współarchitektami regionalnego systemu nansowania działań z młodzieżą. Jesteśmy w gronie członków założycieli Dolnośląskiej Rady ds. Młodzieży pierwszej w Polsce federacji organizacji pozarządowych działających na rzecz młodzieży. Nasz zespół kieruje działaniami Rady nieprzerwanie od 2010 roku. Szef Instytutu, Paweł Dębek jest członkiem Rady Działalności Pożytku Publicznego Ministra Pracy i Polityki Społecznej. W ramach prac Rady kieruje zespołem ds. polityki na rzecz młodzieży. raporty, badania i analizy Nasi eksperci byli zaangażowani w tworzenie wielu dokumentów strategicznych, analiz, raportów i badań dotyczących młodzieży, m.in.: raportów Młodzi 2011 i Młodzi Dolnego Śląska 2013, Propozycji do uzupełnienia Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku o problematykę młodzieżową, rządowego Programu Aktywna Młodzież. Prowadzimy blog o pracy z młodzieżą, ważne informacje z tego obszaru publikujemy w mediach społecznościowych, a przegląd najważniejszych informacji dla osób pracujących z młodzieżą przesyłamy co dwa tygodnie w newsletterze. 22
partnerzy Realizowaliśmy projekty na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego, Fundacji Rozwoju Systemu Edukacji, Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej we Wrocławiu, urzędów miejskich Wrocławia i Oławy oraz Urzędu Gminy Kłodzko. ZESPÓŁ Paweł Dębek Coach, trener i doradca. Psycholog zdrowia, socjolog organizacji i zarządzania. Szef Instytutu Edukacji Społecznej, think-tanku pracy z młodzieżą, partner w Studio Rozwiązań, rmie szkoleniowej, specjalizującej się w coachingu młodych managerów. Ukończył renomowane szkoły psychoterapii, socjoterapii i psychologicznego treningu grupowego. Ma doświadczenie 15 lat pracy z ludźmi i ponad 5000 godzin prowadzenia szkoleń i coachingu. Specjalizuje się w treningu umiejętności interpersonalnych, coachingu managerskim, szkoli i superwizuje coachów i trenerów był autorem programów i trenerem wiodącym podczas kilkunastu edycji Szkoły Młodych Trenerów i Polsko Angielskiej Szkoły Trenerów Młodzieżowych. Ekspert w zakresie pracy z młodymi ludźmi. Od 2001 roku związany jest z rozwojem lokalnym i pracą z młodzieżą jako członek zarządów i rad nadzorczych wielu organizacji o charakterze think-tankowym, szkoleniowym i federacyjnym, m.in. jest współtwórcą i przewodniczącym Dolnośląskiej Rady ds. Młodzieży, przewodniczącym rady Izby Gospodarczej Europy Środkowej, był członkiem zarządu Polish Governance Institute. Jako doradca administracji publicznej współtworzył rozwiązania systemowe na rzecz ludzi młodych na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym. Autor wielu raportów, analiz i dokumentów strategicznych z tego obszaru, w tym ekspertyz dla Instytutu Obywatelskiego. Był członkiem rządowego zespołu ds. młodzieży, kierowanego przez Szefa Doradców Strategicznych Premiera RP, w wyniku prac którego powstał raport Młodzi 2011. Od 2012 roku jest członkiem Rady Działalności Pożytku Publicznego Ministra Pracy i Polityki Społecznej, kieruje zespołem ds. polityki na rzecz młodzieży. Doradza instytucjom związanym ze zdrowiem publicznym i sportem. Prowadził innowacyjne programy rozwoju liderów w lokalnych społecznościach i wdrażał w Polsce brytyjskie standardy pracy z młodzieżą. Za swoje działania odznaczony przez Sejmik Województwa Dolnośląskiego. 23
Kinga Ekert Trener, coach i manager. Studiowała psychologię, andragogikę i zarządzanie zasobami ludzkimi, ukończyła szkolenia z zakresu indywidualnej i grupowej pracy z ludźmi, szkołę socjoterapii oraz szkolenia z zakresu umiejętności liderskich i managerskich. Wiceprezes Instytutu Edukacji Społecznej, think-tanku pracy z młodzieżą, partner w Studio Rozwiązań, rmie szkoleniowej, specjalizującej się w coachingu młodych managerów. Posiada 10 lat doświadczenia w pracy z ludźmi, specjalizuje się w treningach umiejętności interpersonalnych oraz coachingu indywidualnym. Pierwsze doświadczenia zawodowe zdobywała szkoląc młodą kadrę Związku Harcerstwa Polskiego oraz współtworząc i realizując programy szkoleniowe dla młodych liderów. Ekspert w zakresie szkolenia i tworzenia dobrych warunków do rozwoju dla młodych ludzi. Od 2010 roku zarządza zespołem i pracą biura Dolnośląskiej Rady ds. Młodzieży, branżowej federacji organizacji. Była współautorem i trenerem licznych programów szkoleniowych dla liderów, managerów i trenerów. Związana z rozwojem lokalnym i pracą z młodzieżą jako członek zarządów i kierownik zespołów w ramach instytucji i organizacji o charakterze think-tankowym, szkoleniowym i federacyjnym. Współpracuje ze środowiskiem studenckim tworząc i realizując programy szkoleniowe z zakresu umiejętności miękkich, zarządzania zespołem i przedsiębiorczości dla studentów, absolwentów i kół naukowych (Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Ekonomiczny, NZS, AIESEC). Kazimierz Szepiela Trener, manager, doradca, społecznik. Absolwent Politoligii na Uniwersytecie Wrocławskim i Szkoły Trenerów Biznesu i Doradców Personalnych Elżbiety Sołtys. Od 2001 r. zaangażowany w pracę na rzecz sektora pozarządowego w kraju i za granicą. Doświadczenie zdobywał jako dyrektor Domu Spotkań im. Angelusa Silesiusa oraz konsultant regionalny Narodowej Agencji Programu Młodzież w Działaniu. Trener na projektach edukacyjnych w Wielkiej Brytanii, Austrii, Ukrainie, Białorusi. Specjalizuje się we wspieraniu liderów organizacji pozarządowych w obszarach: zarządzania organizacją w tym zarządzania strategicznego, pozyskiwania środków na działalność statutową, prowadzenie podmiotów ekonomii społecznej. Współtwórca i członek zarządu Dolnośląskiej Rady ds. Młodzieży- federacji organizacji pozarządowych pracujących na rzecz młodzieży. Przewodniczący Dolnośląskiej Rady Działalności Pożytku Publicznego I Kadencji. Autor publikacji z obszaru partycypacji społecznej młodzieży, źródeł nansowania działalności statutowej, a także współautor propozycji aktualizacji Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego o tematykę młodzieżową. Wraz z zespołem Domu Spotkań im. Angelusa Silesiusa laureat nagrody Pro Publico Bono dla najlepszej organizacji pozarządowej o zasięgu regionalnym. Za swoją działalność uhonorowany przez Sejmik Wojewódzki Odznaką Honorową Zasłużony dla Województwa Dolnośląskiego 24
Damian Fedorczuk Członek Zarządu i Dyrektor Instytutu Edukacji Społecznej. Specjalista z zakresu komunikacji marketingowej. Stały współpracownik Dolnośląskiej Rady ds. Młodzieży. Właściciel marki ENSOMEDIA.PL Aleksandra Prychitko Prezes Fundacji dla Edukacji Społecznej. Posiada wieloletnie doświadczenie w zakresie zarządzania usługami społecznymi. Autor publikacji: Paweł Dębek Oprawa gra czna: Kinga Ekert Publikacja wydana w ramach projektu Obywatelski Wrocław, współ nansowana ze środków Gminy Wrocław. www.wroclaw.pl 25