PERSPEKTYWY ROZWOJU DROBIARSTWA DO 2020 ROKU Drób - rozumiany jako udomowione ptaki utrzymywane na całym świecie w różnych systemach chowu, dla pozyskania od nich mięsa, piór lub jaj - są fascynującą i zróżnicowaną grupą ptaków, przynoszących ludziom korzyść. Mając zdolność przetwarzania wielu rodzajów pasz - np. pozostałości z upraw rolnych, gospodarstw domowych i przemysłu żywnościowego - na produkty bogate w białko zwierzęce, drób jest pod tym względem bardziej wydajny od innych gatunków zwierząt gospodarskich, przyczyniając się przy tym aktywnie do zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego na świecie. W wielu częściach świata, drób jest utrzymywany w warunkach intensywnego, wielkotowarowego chowu. Produkty zwierzęce dostarczają około 12,9% kalorii i 27,9% spożywanego białka, przy dużych różnicach między regionami. Średnie, światowe spożycie mięsa drobiowego w 2011 r. wyniosło 14,4 kg/obywatela w porównaniu do 15,4 kg wieprzowiny (jaj 8,9kg). Siedmiokrotny wzrost w latach 1967-2012 produkcji mięsa drobiowego (756,4%) i 4-krotny jaj (FAO, 2014) stał się ogromnym wyzwaniem dla zrównoważonego rozwoju, które to pojęcie wg Waarst (2014) można tłumaczyć na wiele sposobów. W rolnictwie nie można go odnosić do tylko jednego sektora, gdyż jest on częścią światowego systemu żywnościowego. Obserwuje się ogromne obecnie różnice między dominującymi dużymi korporacjami, a małymi producentami drobiu, zwłaszcza na południu globu. Może być to postrzegane jako wielka szansa na przyszłość, przy bardzo różnych tendencjach i bodźcach rozwojowych, które winny być zbadane i wykorzystane. Mimo ogromnego zwiększenia spożycia produktów drobiowych w ostatnich dziesięcioleciach, prognozy wskazują, że zostanie ona podwojona do 2050 r. w porównaniu do 2010 r., a tylko w latach 2010-2012 wzrosło o 6,2% (FAO, 2014). Obecne duże obawy o zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego nie są powodowane brakiem żywności, lecz raczej niemożliwością ubogich ludzi do zakupu dostępnej żywności. Współcześnie na świecie żyje około 1 mld głodnych ludzi, ale równocześnie prawie 1,5 mld cierpi z powodu otyłości i/lub chorób wynikających ze stylu życia. Nigdy wcześniej w historii świata, nie wytwarzano tak dużo kalorii w przeliczeniu na człowieka, a obecna produkcja mimo, że przekracza zapotrzebowanie dzisiejszej populacji, ma dalsze możliwości rozwojowe. Na światowym rynku rolno-spożywczym następują szybkie zmiany powodowane wzrostem liczby ludności na świecie, zmianami w gospodarce światowej i w indywidualnych dochodach, decydujących o dokonywaniu codziennych wyborów żywnościowych. Zmianom tym towarzyszy rosnące zapotrzebowanie na białko zwierzęce. Jednocześnie, produkcja zwierzęca jest konfrontowana ze spadkiem dostępności zasobów paszowych, konkurujących z produkcją żywności i biopaliw. Dlatego doskonalenie wydajności zwierząt staje się głównym wyzwaniem dla hodowców zwierząt, a dokładniej dla hodowli drobiu, którego mięso będzie stanowiło 50% całkowitego wzrostu spożycia mięsa/mieszkańca. Globalizacja rynku paszowego i żywnościowego wymaga także harmonizacji standardów bezpieczeństwa żywności i pasz, których osiągnięcie warunkują przejrzyste procedury oceny ryzyka i wiarygodne me- 38
SPRZĘT I TECHNOLOGIE chanizmy kontrolne, obejmujące cały łańcuch żywnościowy (Fink-Gemmels, 2014). Rozwój w przyszłości produkcji jaj i mięsa drobiowego należy rozważać z uwzględnieniem równoczesnego działania wielu konkurencyjnych wyzwań jakie stoją przed produkcją drobiarską. Z systematycznej analizy poszczególnych wyzwań wynika, że przyszłość branży drobiarskiej jest jednak znacznie bardziej optymistyczna niż mogłoby się to wydawać na pierwszy rzut oka. W rzeczywistości producenci drobiu są o wiele bardziej uprzywilejowani od producentów innych gatunków zwierząt gospodarskich i łatwiej mogą odpowiedzieć na te wyzwania, szczególnie w aspekcie pokrycia zapotrzebowania na białko. Z badań przeprowadzonych przez firmę Alltech w 2012 r. w 132 krajach wynika, że największy udział na świecie w spożyciu przemysłowych mieszanek paszowych mają kury nieśne, kurczęta brojlery, indyki i inne gatunki drobiu. Do zasadniczych zadań, przed którymi stoi produkcja drobiarska zalicza się problemy z malejącymi wszelkimi zasobami, zmieniające się oczekiwania konsumentów i rozwój branży jako takiej (Cannolly, 2014). W ostatnich dziesięcioleciach osiągnięto znaczący postęp w genetycznym doskonaleniu u kurzych brojlerów i indyków szybkiego tempa wzrostu, a u kur - nieśności. Zwiększonym przyrostom masy ciała drobiu mięsnego oraz wzrostowi produkcji jaj kur, towarzyszy wzrost produkcji ciepła, co pogarsza warunki środowiskowe. Naukowcy przewidują, że średnia ciepłota na powierzchni ziemi podniesie się w 2050 r. o 0.6 o -2.5 o C. Postępujące z roku na rok globalne ocieplenie będzie wpływało na powiększanie suchych/półsuchych obszarów ziemi. Intensywne rolnictwo również degraduje glebę, przyczyniając się do jej pustynnienia. Ponad 110 krajów ma suche/ zdegradowane tereny, potencjalnie zagrożone pustynnieniem. Na suchych ziemiach, obejmujących 41.3% całkowitej powierzchni lądów, zamieszkuje 43,7% światowej populacji, która ma do 2050 r. osiągnąć liczebność 9 miliardów. Na podstawie tych prognoz, Sekretarz Generalny ONZ ogłosił, że "światowa produkcja rolna, musi być zwiększona o 50% do 2030r. by zapewnić ludziom zapotrzebowanie na żywność". Zatem branża drobiarska stoi przed takimi wielkimi zadaniami jak: (a) zwiększenie wydajności i jakości produkcji; (b) poprawa u drobiu tolerancji na temperaturę. Zadania te mogą być spełnione poprzez: poprawę wydajności posiadanych populacji drobiu poprzez ich genetyczne doskonalenie; poznanie ścieżek molekularnych genów zaangażowanych w kształtowanie u ptaków tolerancji cieplnej; zastosowanie epigenetycznych metod w poprawie jakości produktów i tolerancji cieplnej domowego drobiu. Epigenetyczna adaptacja polega na założeniu, że w "krytycznych fazach rozwoju" czynniki środowiskowe, ważną rolę w określeniu tzw. "set-point" czyli układu niedopuszczającego do zakłócenia fizjologicznych systemów kontroli (Dörner, 1974). Zjawisko to występuje w okresie prenatalnym (embriogenezy) lub wczesnej ontogenezy, tj. krótko po wylęgu piskląt, w krytycznych fazach rozwojowych, umożliwiając ekspresję genu warunkującego u nich lepszą termotolerancję (Yahav, 2014). Malejące zasoby Problemy z malejącymi zasobami mają dla producentów drobiu, bezpośrednio i pośrednio, bardzo istotne znaczenie. Firmy wielu krajów dążą bardzo często do posiadania gruntów ornych na rynkach, na których chciałyby konkurować. Np. takie kraje jak Chiny, Południowa Korea, RPA i inne, chcą inwestować w produkcję rolną w Afryce. Chiny chciały również zakupić miliony hektarów ziemi ornej na Filipinach, a Południowo Koreańska firma usiłowała 39
nabyć także miliony hektarów na Madagaskarze, jednak w obu przypadkach musiały one odstąpić od tego zamiaru na skutek powszechnego oburzenia rodowitych mieszkańców. Podobnym problemem występującym tak w poszczególnych krajach jak i na całym świecie jest konkurencja w zapewnieniu sobie dostatecznej ilości wody. Np. w Indiach i Chinach wywiercono ponad 20 milionów studni by pozyskać z nich wodę pitną dla 300 milionów ludzi. Gdy zapotrzebowanie na wodę jest wyższe niż zapewniają ją miejscowe rezerwy, sytuacja w tych regionach staje się krytyczna. Plony zbóż na tych terenach są słabe na skutek występujących tam okresów suszy, prowadzących do erozji i pustynnienia najlepszych gleb. Z kolei żywność i paliwa konkurują teraz z branżą paszową o dostęp do ziarna zbóż chlebowych i paszowych. Miesięcznik Food Policy Magazine w swym wydaniu z maja 2011 r. donosił, że "zdolność do zwiększania produkcji żywności szybko staje się dźwignią nowej formy geologicznej, gdyż aż 50% zbioru kukurydzy USA w tym roku było wykorzystane na produkcję alkoholu etylowego, a na całym świecie 25% ziarna przeznaczono do produkcji biopaliw. Przyspieszonemu wzrostowi gospodarczemu towarzyszy zwiększony popyt na żywność przy niewystarczającej jej podaży. Do niedawna rolnictwo mogło sprostać zwiększonemu zapotrzebowaniu na żywność, poprzez zwiększenie wydajności upraw, ale przykład stagnacji w plonach ryżu zaczyna budzić niepokój. Zmieniające się oczekiwania konsumentów Czynniki regulujące rynek i szybko zmieniające się żądania konsumentów, wymagają szybkiej reakcji producentów drobiu. Wpływ środowiska na zwierzęta gospodarskie jest przedmiotem badań organów prawnych i konsumentów tak na poziomie krajowym jak i międzynarodowym, szczególnie w aspekcie zagrożenia dużymi zanieczyszczeniami, szkodliwymi dla produkcji bezpiecznej dla zdrowia żywności. Wykorzystując w tym celu coraz bardziej doskonałą aparaturę, służącą do wykrywania w paszy czynników chorobotwórczych i toksyn, tworzy się nowe przepisy i normy dotyczące poziomu skażeń co sprzyja wzmożonej produkcji żywności. Innym przykładem są nowe przepisy dotyczące zakazu stosowania antybiotyków w paszy, częściowo wynikające z obaw konsumentów. Konsumenci żądają drukowania wielokilometrowych wywieszek stosowanych do oznaczania rodzaju i jakości żywności oraz troszczą się o emisję dwutlenku węgla do atmosfery, co jest kolejnym przykładem ich wpływu na rynek. Rozwój wielkotowarowej, intensywnej produkcji Drobiarskie przedsiębiorstwa zmieniają się od lokalnych lub regionalnych do wielonarodowych o światowym zasięgu. W ostatnich 20 latach firmy o korzystnej lokalizacji, stały się międzynarodowe, konkurując skutecznie z lokalnymi producentami. Obecnie na świecie obserwuje się konsolidację przedsiębiorstw dominujących w produkcji kurcząt brojlerów. Brazylijskie firmy zakupiły przedsiębiorstwa drobiarskie w USA, Wielkiej Brytanii i Holandii. Z kolei ukraińskie i południowo koreańskie firmy niedawno dokonały takich zakupów w USA, a firmy USA zakupiły przedsiębiorstwa drobiarskie w Brazylii, Indiach i Chinach. Te wzajemne, przeplatające się związki w branży drobiarskiej mają nieunikniony i istotny wpływ na zmianę charakteru konkurencyjności na lokalnych i światowym rynku drobiarskim. Problemy z różnego rodzaju kurczącymi się zasobami, zmieniającymi się oczekiwaniami występującymi poza branżą drobiarską i z jej rozwojem, mogą wydawać się trudne do pokonania, gdyż nie znajdują się pod bezpośrednią kontrolą producentów drobiu. Ma to jednak swoje zalety, gdyż pomnaża liczbę koniecz- 40
SPRZĘT I TECHNOLOGIE nych do zrealizowania możliwości. Występuje to szczególnie wówczas, gdy problemy z zasobami ziemi, wody i z ziarnem paszowym powodują wzrost cen zbóż, a przyrost ludności zwiększa zapotrzebowanie na żywność co roku o 80 milionów dodatkowych osób do wyżywienia. Zaspokojenie popytu wymaga zwiększenia produkcji o 50-70%, poprzez zagospodarowanie nowych ziem albo poprzez zwiększenie wydajności upraw. Ujawnia się wówczas ogromny kryzys w zakresie powierzchni upraw i pastwisk, ale przyczynia się również do rozwoju branży drobiarskiej, stymulowanego głównie zmieniającymi się oczekiwaniami konsumentów. Wzrasta liczba uboższych konsumentów w klasie robotniczej i średniej. Ludzie klasy średniej spożywają więcej wędlin i więcej żywności przetworzonej, a w wyniku reklamy, głównie o charakterze dietetycznym - więcej jaj i mięsa drobiowego o odpowiednio 29% i 16%. Zadziwiające jest jednak, że wielu ludzi na świecie, utrzymujący się za mniej niż 2 USD/ dzień, posiada telefony komórkowe i telewizory, a przy zakupie żywności nie kierują się jej ceną, a smakiem. Wg Connolly (2012), zachowanie człowieka jest nieprzewidywalne i nie zawsze logiczne. Innym problemem jest dbałość konsumentów o zdrowie, która ma wyraźny wpływ na zmieniające się ich żądania w odniesieniu do branży drobiarskiej i jej rozwoju. W świecie zachodnim szybko upowszechniła się idea tzw. super żywności, która ma warunkować lepsze zdrowie na skutek jej spożywania, np. jaj wzbogaconych w przeciwutleniacze, w organiczne składniki mineralne (selen) i w kwasy tłuszczowe omega-3. W ostatnich dziesięcioleciach nastąpił szybki rozwój branży drobiarskiej. Produkcyjność drobiu zwiększyła się tak bardzo, że trudno przewidzieć jaki poziom osiągnie w przyszłości. W wyniku genetycznego doskonalenia drobiu, w ostatnich 20 latach uzyskano kurczęta osiągające żywą masę 2.2 kg w ciągu zaledwie 30-32 dni chowu. Nastąpiła wyraźna poprawa w cechach hodowlanych. Np. wylęgowość powróciła do poziomu z końca lat 1980-tych, a wg informacji AGRISTATS (2011), w USA notuje się spadek zakażeń brojlerów, których wydajność rzeźna wzrosła liniowo z 69 do 75%. Nutrigenomika - coraz więcej oczekuje się od genów Imponujące zmiany w produkcyjności drobiu uzyskano głównie dzięki zastosowaniu w hodowli wyników badań genetycznych, ale to wg Connolly (2012), dopiero początek. Nie umniejszając znaczenia genomu, należy pamiętać, że właściwe odżywianie jest również niezbędne do optymalizacji ekspresji genów. Dzięki badaniom firmy Alltech nad układem genów, możliwe jest określenie żywienia drobiu opartego różnice genetyczne między ptakami, umożliwiające dostosowanie żywienia w sposób zwiększający ich wydajność i jakość mięsa lub jaj. Nutrigenomika jest zatem przykładem ewolucji branży drobiarskiej, uwzględniającej problemy z różnego rodzaju zasobami i zmianami żądań konsumentów. Jednym z przykładów stosowania nutrigenomiki, jest wykorzystanie Ecomomas E, które pokazuje, że taką samą ekspresję genu można uzyskać nawet przy obniżeniu w paszy poziomu witaminy E o 80%, co skutkuje znacznymi oszczędnościami w żywieniu. Nutrigenomikę stosuje się także do zwiększenia skuteczności nowej technologii, polegającej na wykorzystaniu wpływu Actigenu, który jest frakcją określonych węglowodanów obecnych w ścianie komórek drożdży i który okazał się być dwa razy skuteczniejszy od innych frakcji drożdży. Wreszcie stosując Program Żywienia zaprogramowany przez firmę Alltech, można przy pomocy metod nutrigenomiki wyprodukować tańsze pasze, o lepszym statusie przeciwutleniającym, skutecznie obniżających wydzielanie składników mineralnych i poprawiające jakość mięsa. 41
Rozwój branży drobiarskiej prowadzi do opłacalności nakładów finansowych i do zrównoważenia wyzwań wywoływanych ograniczonymi zasobami, a korzyści wynikające z optymalnego żywienia drobiu, umożliwiają produkcję mięsa i jaj, które są smaczniejsze, bezpieczniejsze dla zdrowia i bardziej atrakcyjne dla konsumenta oraz spełniają jego oczekiwania. Opublikowane przez Organizację Żywności i Rolnictwa Narodów Zjednoczonych (FAO) informacje, dotyczące perspektyw sytuacji żywnościowej na świecie sugerują, że globalna produkcja drobiu ma wzrosnąć o 1,6% tj. do 108.7 milion ton w 2014 roku. Zwiększenie produkcji nastąpi głównie w krajach rozwijających się, natomiast oczekuje się spadku produkcji w krajach rozwiniętych. Chińska branża drobiarska zmaga się od 2013 r. z ogniskami ptasiej grypy, co prawdopodobnie przyczyni się do obniżenia produkcji o 1,7% w 2014 roku. W USA przewiduje się natomiast wzrost produkcji o 1,8% i osiągnięcia rekordowego wyniku 20,6 mln ton mięsa drobiowego, którego produkcja w Unii Europejskiej zwiększy się w tym czasie o 0,8%. Podobnego wzrostu produkcji drobiu oczekuje się w Brazylii i Meksyku, a w Rosji i Indiach wzrost ten wyniesie odpowiednio 8% i 6% (World Poultry, 2014). Wg Krajowej Rady Drobiarstwa-IG wzrost produkcji drobiu w 2014 r. wyniesie ok. 10% w porównaniu z 2013 r. osiągając ok. 2 mln t i utrzymując podobny trend w następnych latach. Natomiast długoterminowe prognozy OECD- -FAO (2010) przewidują, że do 2019 r. światowa produkcja mięsa drobiowego wzrośnie o 29,2%, a jego spożycie o 27,8%. poprzez zastosowanie w ich produkcji alternatywnych surowców i doskonalenie równocześnie wydajności drobiu, spełnienie oczekiwań konsumentów oraz stosowanie metod chowu zgodnych z prawem. W najbliższej przyszłości, do 2020 r. producenci drobiu winni produkować coraz więcej jaj i mięsa o coraz lepszej jakości oraz uzyskiwać za nie w sprzedaży godne ceny. Istnieje ogromna szansa, by w wyniku pracy hodowlanej nad drobiem, wykorzystać jego potencjał genetyczny do zwiększenia produkcji jaj i mięsa. Przyszłość rozwoju drobiarstwa należy uznać jako zintegrowany system, uwzględniający problemy różnych zasobów, zmieniające się oczekiwania konsumentów w odniesieniu do jakości żywności i metod jej produkcji i jak najszybciej takie rozumowanie wdrożyć w życie. Oczywiście prognozy takie mogą się spełnić, gdy nie pojawią się nowe globalne kryzysy ekonomiczne lub polityczne konflikty. Obecnie, gdy warunki środowiskowe ulegają pogorszeniu, zwiększa się liczebność ludzi na świecie, a genetyczne doskonalenie drobiu przynosi coraz to bardziej zaskakujące wyniki w zakresie poprawy produkcyjności i jakości jaj i mięsa drobiowego - zmusza nas do myślenia, daleko wybiegającego poza branżę, własny kraj i własną fermę. dr inż. Ryszard Gilewski Prof. dr hab. Stanislaw Wężyk AVICONS - Warszawa Wyżej przedstawione rozważania są rodzajem prognozy stymulującej producentów drobiu do podejmowania wielu zadań polegających między innymi na zmniejszaniu kosztów paszy 42